Tíminn - 03.02.1989, Blaðsíða 9

Föstudagur 3. febrúar 1989
Tíminn 9
VETTVANGUR
íiiniiiíi'
'lllllll
IIIIIIIÍI
Olgeir Lútersson:
Gródureyding landsins
Nýlega er komin út bók með
nafninu „Græðum fsland“ og var
hún gefin út í tilefni af 80 ára
starfsskeiði Landgræðslu ríkisins.
Þessa bók las ég, sem þetta skrifa,
um nýliðin áramót og í henni er að
finna mikinn fróðleik um gróður-
eyðingu og landgræðslu sem mun
vera áhugamál flestra fslendinga
og þá ekki síst þeirra sem í sveitun-
um búa og þekkja best ánauð
íslenskra náttúruafla og baráttuna
við þau.
Ekki get ég, og vafalaust fæstir í
sveitum, fallist gagnrýnislaust á
allt sem í bókinni stendur. Virðist
mér að sauðkindin verði að gjalda
þess sem náttúruöflin valda og
hafa valdið frá því löngu fyrir
landnám. Mun ég hér á eftir færa
viss rök að þessu, en set fyrst fram
tilvitnanir í bókina G.Í., bls. 24, og
Jarðfræði Þorleifs Einarssonar,
bls. 294.
G.Í.: „Veðurfar mun hafa verið
allgott fyrstu öld fslandsbyggðar.
Um 976 hófst hinsvegar mikið
kuldakast sem nefnt hefur verið
„óöld í heiðni" til aðgreiningar frá
harðæri, er kom 80 árum síðar og
Flateyjarannáll kallar „óöld í
kristni“. Fyrri harðindakaflinn
virðist hafa staðið meira og minna
fram yfir kristnitöku. Svo er að sjá
sem þessi harðindakafli hafi haft
mikil og afdrifarík áhrif á gang
sögunnar, þótt það hafi lítið verið
rannsakað, og spunnið suma feg-
urstu kafla fombókmenntanna.
Fram að þessum tíma hefur fólks-
fjöldi og bústofn líklega verið meiri
á íslandi en nokkru sinni fram til
síðustu aldamóta og mörk byggðar
legið hæst. Slíkur harðindakafli
hefur því valdið gífurlegu álagi á
viðkvæman gróður og án efa valdið
miklu um að sumar efstu byggðirn-
ar eru komnar í eyði rúmum 100
árum síðar.
Loftslag fer kólnandi á 12. öld
og hélst svo fram yfir 1300.
Gróðurinn varð einnig fyrir mikl-
um áföllum af völdum eldgosa á
þessum tíma, þar á meðal Heklu-
gosinu 1104 sem er mesta öskugos
í Heklu sem sögur fara af. Þannig
voru hinar þrjár meginástæður
jarðvegseyðingarinnar, búsetan,
eldgos og óblítt veðurfar allar að
verki samtímis."
Jarðfr. Þ.E.: Að þessu athug-
uðu er ljóst, að birkiskógurinn,
sem huldi helming landsins fyrir
2500 árum og líklega rúman fjórð-
ung í upphafi íslandsbyggðar, hef-
ur á fáeinum öldum, jafnvel fáum
áratugum, látið mjög á sjá sökum
gegndarlauss ágangs manna og
búpenings, enda hefur loftslag
lagst á sömu sveif."
í þessari seinni tilvitnun er okkur
sagt að skógar landsins hafi eyðst
um helming síðustu 1400 árin fyrir
landnám og aðrar heimildir vitna
um jarðvegseyðingu á þeim tíma.
Fyrri tilvitnunin segir til um það
hve náttúruöflin færðust í aukana
til hins verra eftir fyrstu öld byggð-
ar í landinu. En ætli að hafi ekki
líka verið biturt veðurfar fyrir
landnám. Allir þekkja sögnina um
Hrafna-Flóka sem sá „fjörð einn
fullan af hafísum", og þegar Nadd-
oddur yfirgaf landið að hausti „féll
snær mikill á fjöll“. Líka segir frá
því í Landnámu er ísbjöm drap
Amgeirr landnámsmann á Sléttu
og annan son hans og hefur sá
björn gengið á land af hafís. En
ísnum hefur oftast fylgt kuldar og
harðæri.
í Hrafnkelssögu segir frá því
þegar Hrafnkell Freysgoði veitti
Eyvindi Bjarnasyni eftirför til að
drepa hann, en Eyvindur var á leið
til Sáms bróður síns að Aðalbóli í
Hrafnkelsdal.
Tilv.: „----Þeir ríða þá upp á
hálsinn. Þar standa fjöll lítil á
hálsinum. Utan í fjallinu er mel-
torfa ein blásin mjök. Bakkar hávir
váru umhverfis. Eyvindur ríðr at
torfunni. Þar stígr hann af baki ok
bfðr þeira." - Og þetta var á fyrstu
ámm landnáms.
Fram til nútíma hafa verið til
rofabörð uppi á fjöllum í 1000 m
hæð hér norðanlands. Þetta er til
vitnis um að háslétta þessara fjalla
hefur verið algróin til forna. Ekki
eyddi skógarhögg og sauðfjárbeit
þessum gróðri og er hann þó örfoka
fyrir langa löngu. - Og því spyr ég:
Hvað olli eyðingu skóga og jarð-
vegs á síðari öldum fyrir landnám?
Svo er að skilja á þeim sem
veitast að búfénu að gróðureyðing
fyrir landnám sé ekki umtalsverð,
en hún hafi fyrst orðið alvarleg
eftir að búseta hófst í landinu. Hér
framar má lesa í tilvitnun hvernig
hin grimmu náttúruöfl færðust í
aukana eftir fyrstu búsetuöldina.
Ætti að vera augljóst að gróður-
lendi, sem farið var að eyðast fyrir
landnám, hefði haldið áfram að
eyðast í vaxandi mæli þó ekkert
búfé hefði komið til sögunnar. Og
þannig hefur þetta gerst fram á
okkar daga, að örfokið hefur sífellt
aukist og leir og sandur kaffært ný
og ný gróðurlendi. Gosaska og
vikur lögðust yfir stóra landshluta
og jarðskjálftar hristu jarðveg af
hlíðum. Vatnsagi reif og tætti
landið. Frosthörkur sprengdu jörð-
ina og drápu gróður. Þurrkar og
sólbruni drápu gróður. Skaraveður
á vetmm skófu jörð og börk af
viðargróðri. Aurhlaup, skriður og
snjóflóð skemmdu skóga og skildu
eftir opin sár í hlíðum, og kal,
ormur og fúi eyddi skógum og er
ekki allt talið sem gróðurskaða olli.
En mennimir hjuggu skógana
sér til lífsbjargar og brenndu þá
viljandi, en einnig óviljandi, sbr.
Ölkofrabmnann í Þingvallasveit.
En þó að skógurinn væri bjarg-
ræði frumbyggjanna, á meðan
hvorki vom tún né engjar, og gert
þeim landnámið mögulegt, þá hef-
ur hann líka valdið miklum erfið-
leikum. í vetrarsnjóum hefur hann
orðið ófær umferðar mönnum og
skepnum og mikla gæslu hefur
orðið að hafa á búfé til að koma í
veg fyrir að það týndist í skógun-
um. Til vitnis um það em frásagnir
í Landnámu: af kúnni Brynju sem
varð kynsæl í Brynjudal, sauðum
og svínum í Vatnsdal og hryssunni
Flugu í Skagafirði. Einnig fjölmörg
örnefni sem benda til þess hvar
týndar skepnur fundust. Þessvegna
mun hafa verið lögð áhersla á að
gera landsvæði skóglaus þar sem
skógur var mikill og hann þá bæði
höggvinn og brenndur. -Til marks
um þetta em eftirfarandi tilvitnanir
í Landnámu:
„Fyrir ofan klif heitir Kjarradalr,
því at þar váru hrískjörr ok smá-
skógar milli Kjarrár og Þverár, svá
at þar mátti eigi byggja. Blund-
Ketill var maðr stórauðigr. Hann
lét ryðja víða í skógum ok byggja.“
(Bls. 84).
Tilv. í Hrafnkelssögu bls. 122:
„— Þetta var skógland mikit ok
mikit merkjum, vánt at húsum, ok
fyrir þat efni keypti hann landit
litlu verði. En Hrafnkell sá ekki
mjök í kostnað ok felldi mörkina,
því at hon var stór, ok reisti þar
reisilegan bæ, þann er síðan hét á
Hrafnkelsstöðum —.“
Fyrir landnám var Fnjóskadalur
allur skógi vaxinn hátt í hlíðar. Á
ókunnum tíma eftir landnám hefur
garður verið hlaðinn og lagður
eftir endilangri vesturhlíð dalsins
nokkm ofar bæjum. Miðað við
þess tíma verktækni hefur garður-
inn verið mikið mannvirki og
greinilega félagsleg framkvæmd
bændanna. Annaðhvort hefur
garðurinn verið lagður í gegnum
myndar búmenn. Þeir vinna af viti,
og hafa fyrir löngu byggt áætlanir
og ráðstafanir á þekkingu en þurfa
ekki að fálma sig áfram í vanþekk-
ingu og úrræðaleysi fáfræðinnar
Ekki verður slíkt sagt um úthafs-
drottninguna, fóstru okkar. Hún
er með hraunum og kalskemmd-
um, ekkert minnir á liðna tímann
annað en eyðilegging, blásin holt,
sandauðnir og moldarflög. Það tal-
ar allsstaðar sama ásökunarrómin-
um: Ránbúskapur eigingjarnra,
þekkingarsnauðra og hirðulausra
manna, sem landið hafa byggt —.“
Er nú þetta réttlátur dómur um
forfeður okkar sem börðust um
aldir fyrir lífi sínu við harðréttið í
landinu? Hvað er náttúrufarslega
líkt á íslandi og Danmörku? Hve
Um alllangt árabil hefur
viss manngerð í
Reykjavík séð ofsjón-
um yfir eignar- og um-
ráðarétti bænda á
landinu, sérstaklega
veiðivötnum og afrétt-
um. Hefur verið beitt í
opinberum fjölmiðlum
óhróðri og atvinnurógi
gegn landbúnaðinum
og hefur þessi árátta
lýst ótrúlega auvirði-
legri lítilmennsku og ill-
girni.
skóginn eða efst á því svæði sem
búið var að ryðja skóglaust. Garð-
urinn er þannig lagður að hann
hefur greinilega átt að varna búfé
að komast neðanfrá upp í skóginn
ofar í hlfðinni.
Um margar aldir var skógurinn
einn meginþátturinn í líftaug þjóð-
arinnar og var allt í senn: bygging-
arefni, smíðaefni, kolagerðarefni,
eldsneyti og fóður. Allt þetta var
forfeðrum okkar lífsnauðsyn, en
hafa þó legið undir ámæli á síðustu
tímum fyrir nýtingu skóganna.
Skal hér birt eitt dæmi um það og
vitnað í bókina Græðum Island,
bls. 56:
„Danir eru viðurkenndir fyrir-
lengi þraukuðu Islendingar undir
danskri stjórn?
Annar meginþáttur í líftaug
þjóðarinnar var sauðféð, en nú er
verið að innræta þéttbýlisbúum að
sauðkindin sé óvættur sem eyði
bæði fjármunum þeirra og gróðri
landsins. - Sjónvarpsrofabörð,
sem nokkrar kindur snöltra upp á,
eiga að sanna hvernig sauðféð sé
búið að éta upp gróðurfeldinn.
En náttúruöflin hefðu farið sínu
fram þó ekkert búfé hefði komið
til landsins og sú gróður- og land-
eyðing haldið áfram sem hafin var
löngu fyrir landnám. Það er ósann-
að að búfjárbeitin hafi ráðið úrslit-
um um hve landið er örfoka nú.
Það er þó ljóst að skógur væri meiri
hefði hann ekki verið höggvinn og
brenndur.
Um alllangt árabil hefur viss
manngerð í Reykjavík séð ofsjón-
um yfir eignar- og umráðarétti
bænda á landinu, sérstaklega veiði-
vötnum og afréttum. Hefur verið
beitt í opinberum fjölmiðlum
óhróðri og atvinnurógi gegn land-
búnaðinum og hefur þessi árátta
lýst ótrúlega auvirðilegri lítil-
mennsku og illgirni^ Með slíkum
árásum á landbúnaðinn er verið að
ráðast á lífskjör þess fólks sem í
sveitunum býr og frjálst val þess
um lífsstarf í landinu. Sérstaklega
kemur þetta fram gegn þeim sem
sauðfjárrækt stunda. Þykja þeirnú
liggja vel við höggi vegna uppblást-
urs landsins og „offramleiðslu" á
keti. Er nú svo langt gengið, að
reynt er að spilla sölu á sauðfjáraf-
urðum á innlendum markaði.
Þannig á að knýja fram áframhald-
andi dráp á sauðfjárstofninum og
nauðungarflutninga fólks úr sveit-
unum.
Nú heyrast líka æ oftar upphróp-
anir um að bændum beri að halda
búfé sínu frá þjóðvegunum með
girðingum. í þessu felst að bændur
eigi búféð sér til gamans og dund-
urs en ekki vegna neysluþarfar
þéttbýlisbúa eða erlendra ferða-
manna í landinu. Þó nýtist í þeirra
þarfir um 8000 tonn af dilkaketi á
ári og svo aðrar sauðfjárafurðir
eins og slátur, ull og gærur. Sann-
leikurinn ætti að vera augljós: að
sauðfjárafurðirnar eru framleiddar
vegna neysluþarfar þjóðarinnar
allrar.
Það er því ríkisins að kosta að
öllu þær girðingar sem settar eru
upp vegna veganna, nema bóndi
hafi hag af slíkri girðingu.
Þjóðvegirnir eru lagðir um bú-
jarðir bænda og spilla víða búskap-
araðstöðu. Þessa vegi aka íslend-
ingar og útlendingar í hundruð
þúsunda tali ár hvert. Víða setur
Vegagerðin upp girðingar með
vegunum, en dæmir bændur til að
kosta viðhald þeirra, og eins þótt
þær séu bóndanum til skaða á
landareigninni.
Þessi grein er ekki skrifuð til að
lítilsmeta Landgræðslu ríkisins eða
störf þeirra ágætu manna sem á
hennar vegum hafa unnið. Það
mun heyra til undantekninga ef
íslendingur fagnar ekki þeirra
starfi í þágu gróðurs og lífs og þeim
árangri sem þegar hefur náðst í
uppgræðslu örfoka lands og stöðv-
un leir- og sandfoks. Þeirra um-
hyggja fyrir landinu er af allt
öðrum toga en manngerðarinnar í
Reykjavík, sem ég nefndi hér fyrr.
Þjóðin hefur séð sjónvarps-
myndir Ómars Ragnarssonar af
örfoki landsins. Á stórum illa förn-
um landsvæðum sáust nokkrar
kindur á sumarbeit. Maður tók
eftir hve mikla áherslu Ómar lagði
á að þessar kindur væru að naga-
upp síðustu gróðurtorfurnar, en
augljóst ætti að vera að þarna eru
stórvirkari öfl að verki eins og
stormar, frost og vatnsagi á öðrum
árstímum.
Vil ég nú enn vitna í Græðum
ísland bls. 210:
„Mikið hefur eyðst vegna vatns-
rofs sem er mjög algengt en oft
lítill gaumur gefinn. Vatnsrofið
opnar iðulega leiðina fyrir vindrof-
ið —.
Veðurfarssveiflur hafa orðið
miklar hér á landi alla tíð og þær
hafa mikil áhrif á viðnámsþrótt
plantna. Mat á beitarþoli þarf því
að miðast við þann bústofn sem
landið getur borið í hörðustu árum.
Það má ekki miða við góðærið. Á
íslandi er vindasamara en á flestum
öðrum byggðum bólum. Hinir
miklu og tíðu stormar valda líklega
mestu um það hve hamslaus jarð-
vegseyðingin getur orðið ef gróður-
hulan rofnar, einkum þegar bindi-
eiginleikar jarðvegsins riðlast
vegna frostþurrkunar.“
Þó náttúruöflunum á fslandi sé
víða lýst í bókinni þá er það þó
fyrst og síðast sauðfjárbeitin sem
sögð er höfuðorsakavaldur gróður-
eyðingar og uppblásturs landsins.
Ekkert er reynt að skýra þá gróður-
eyðingu sem orðin var fyrir
landnám.
Og að lokum enn ein tilvitnun í
Græðum ísland bls. 95:
„Landgræðslan hófst svo ekki
handa aftur hér í sveit fyrr en 1955.
Var þá sandurinn girtur og sáð í
talsvert stórt stykki suðaustur af
Hallgeirsey. Gat þar brátt að líta
fagran grængresisblett í auðninni.
En þetta var mikið rosasumar og
þótt vel liti út í byrjun, þá var
endirinn annar. Strax og haustaði
tók nýgræðingur þessi, sem mest
var melgresi, að fölna og falla og
næsta vor sást þarna ekki stingandi
strá-----
Og nú spyr ég: Hverju hefði
verið kennt um að svona fór hefði
kindum verið beitt á stykkið?
Olgeir Lútersson