Tíminn - 22.02.1989, Blaðsíða 9

Miðvikudagur 22. febrúar 1989
Tíminn 9
VETTVANGUR

Sveinn Sigurjónsson:
Meira um gróðureyðingu
Það er fróðlegt og vel þess virði
að athuga öskufall úr eldgosum
síðari tíma. Það getur hugsanlega
hjálpað ofbeitar mönnum að skoða
gróðureyðinguna í nýju Ijósi, og fá
rétta niðurstöðu í þeirri stórfelldu
umhverfisröskun sem gróður-
hnignunin hefur verið hér á landi.
Meiningin er að vekja fólk til
umhugsunar um þann hálfsann-
leika sem fréttamenn og margir
aðrir beita þegar fjallað er um
gróðureyðinguna, en slíkir aðilar
þegja um afleiðingar eldgosa og
þau áhrif sem veðurfar hefur á
gróður landsins.
Það er slæmt hlutskipti og ekki
maklegt að Yngvi Þorsteinsson
magister er orðinn guðfaðir ofbeit-
arfræðinnar, með öllum þeim öfg-
um og moldviðri sem þyrlað hefur
verið upp í kringum íslenskan
landbúnað, það þýðir ekki að segja
mér eða öðrum sem þekkjum þessa
sögu, alltaf sömu ofbeitarreyfar-
ana, þeir hafa gert meira illt en
gott. En með því hefur verið
vakinn upp hópur afvegaleidds en
duglegs fólks, sem stendur því
miður ekki nema í annan fótinn,
þar sem búið er að kenna því að öll
gróðureyðing sé vegna búsetu í
landinu undanfarnar ellefu aldir.
Það er þessi einhæfa umræða
sem villt hefur svo mörgum sýn,
það eru fleiri menn afvegaleiddir
en Jón Sigurðsson, og fjárveiting-
arvaldið þess vegna skorið Land-
græðslunni mun þrengri stakk en
ella hefði orðið, þar sem í mörg
horn er að líta, en ríkissjóður er
jafnan sagður tómur.
Fréttamenn matreiða síðan hrá-
efnið á eftirfarandi hátt, að valið er
uppblásið land með einstaka rofa-
bakka, og myndin er ekki talin
fullkomin nema hægt sé að ná
tveimur eða þremur sauðkindum á
rennsli þar á milli, sem sönnun
fyrir kenningunni og fara eigi að
hreinsa um síðustu molana.
Það þarf mikinn velvilja til að
greina góðan tilgang með slíkum
fréttaflutningi eða málsmeðferð,
sem réttlætir á engan hátt að til-
gangurinn helgi meðalið, en um
langa hríð hefur jákvæð umræða
verið jafn vandfundin og nál í
heystakki.
I orðabók ofbeitarmanna er
Kötlugosið '918, og afleiðingar
þess aðeins þjóðsaga, þar sem
ofbeitin á að hafa verið eyðingar-
aflið og þar ineð búsetan í landinu
orsök. Aðal vikurgeirann lagði yfir
Skaftártungu og Síðu auk afrétta
þeirra. Hagar og slægjur spilltust
verulega um alla Vestur-Skafta-
fellssýslu, þá fóru í eyði fjórar
jarðir í Skaftártungu, Búlandsel,
Svartinúpur, Snæbýli og Ljótar-
staðir. Vikurþykkt var þar 1 til 2
fet, þær voru slæmar ærnar þar.
Kötluhlaupið eyddi öllum gróðri
ofan og vestan Álftavers og víða á
milli bæja, spillti engjum á tveim
jörðum í Skaftártungu, og náði
langt austur í Meðalland, en skildi
eftir hvar sem það fór yfir leir og
jökulruðninga, sem síðan voru á
eilífri hreyfingu ef eitthvað hreyfði
vind, hefur það vafalítið magnað
þann uppblástur sem þar var fyrir.
Það tók fjalllendi sýslunnar mörg
ár að jafna sig eftir gosið þó
úrkoma sé þar mikið meiri en
annarsstaðar þekkist. Það sátu
þykkir vikurskaflar í brúnum gilja
en ásar og gilbarmar voru víða í
sárum eftir vikurskafrenninginn en
gróðurnálarnar sorfnar burt jafn-
harðan og þær gægðust upp. f
Mýrdal spilltust hagar og slægjur
til margra ára.
Hagar á afréttum Rangæinga
skertust verulega og vafamál hvort
þeir hafa beðið þess bætur síðan.
Það þarf varla að vera fjörugt
ímyndunaraflið til að gera sér grein
fyrir að aska féll á eyðimerkur
hálendisins sköpuðu aukið fokefni
þar og mögnuðu uppblástur á jörð-
um gróðursvæða. Það er rétt að
hafa í huga að bæði stórgosin á
þessari öld eru á mesta hlýinda-
skeiðinu á síðari öldum og því
skaðar vegna vikurs og ösku í
lágmarki vegna hærri gróður-
marka.
Það hlýtur að vera gott að búa í
borginni og geta þvegið hendur
sínar, og hafnað öllum rökum.
Heklugosið 1947 er svo nærri
okkar tíma að jafnvel ættu ofbeit-
armennirnir að geta aflað heimilda
og þarf varla meira til en fletta upp
í einni af bókunum Öldin okkar,
þar sem vindur var á norðan, dreif
vikurinn því yfir Trippafjöll og
Langvíuhraun á Rangárvallaafrétti
en í þeirri fjarlægð sem er innan 10
km frá gosuppkomunni, var vikur-
þykktin um 1 metri, breidd nær 10
km milli jaðra vikurgeirans. Þá
eyddust tvö stór gróðursvæði sem
hétu Fitjar og Blesumýri við Eystri-
Rangá, en gróður er nú kominn í
svipað horf og áður, en annarsstað-
ar vantar mikið á. Fitjar lenda
undir austurbrún auðnarinnar en
bærinn á Fossi í vesturjaðri, þar
var þykkt vikurs það mikil að túnið
var nær allt plægt upp á næsta vori.
Langvíuhraun var mjög erfitt
yfirferðar og ófært hestum en eftir
gosið er það enginn farartálmi.
Vikurinn lagði þá tvær jarðir í
eyði á Rangárvöllum, Rauðnefs-
staði og Þorleifsstaði. Einnig verð-
ur varanlegur skaði í Fljótshlíð
innan Múlakots. Útlitið þótti ekki
bjart með búsetu, en með hjálp
sjálfboðaliða var vikri rutt af tún-
um og eiga þar margir þakkir
skildar fyrir gott og óeigingjarnt
starf. Það þýðir ekki að segja því
fólki að þarna hafi búsmalinn skað-
Sveinn Sigurjónsson
að landið og skilið eftir þykk skafla-
drög af vikri. Það tók flóru landsins
marga áratugi að jafna sig eftir
þessa kveðju frá Heklu, en það
takmarkar eyðingarmátt hennar að
aðal vikuruppkoman er í byrjun
goss, og hún er ekki að puðra allan
tímann eins og Katla. Hekluhraun-
in hafa lagst yfir jarðir og fagra
gróðurreiti í næsta nágrenni.
1970 var eitt af minni Heklugos-
um og því vikurfall með minnsta
móti sem féll til norðvesturs yfir
land Næfurholts norðanvert, Búr-
fell og Þjórsárdal. Sunnan Búrfells
var þykkt vikurs 23 cm, á Rjúpna-
völlum sem eru vestan Ytri-Rangár
í Landmannahreppi þar sem og
austan ár er gróður hvergi nærri
kominn í jafnvægi en þykkt vikur-
lags er í dag 5 cm nema í lautum
þar allt að feti, á hrauninu vestan
Búrfells á svonefndum Skarðs-
tanga. Þar var fallegur nýgræðing-
ur birkis sem hvarf algerlega þegar
vikurfokið hófst um haustið en
það svarf allan börk af í 60 cm hæð,
sama átti sér stað á Hvassatanga og
Grentanga nema vegna aðstæðna
lifði hluti skógarreitanna af. Land
spilltist á næstu árum langt vestur
fyrir vikurgeirann, og er víða ekki
eins gróið í dag.
Við Skriðufell í Þjórsárdal var
þykkt vikurs um 7 cm, þarf vart að
efa að á fjalllendinu norður af
mynduðust víða æði þykkir skaflar
og góðurskaðar hafa orðið fyrstu
ár á eftir af völdum vikursvarfs.
Hraunrennsli var mest úr gíg er
myndaðist í svonefndum skjólkví-
um sem var vel gróinn slakki milli
Sauðafells og Rauðuskálar, hvarf
vel gróið Hringlandahraun undir
og lengst í norður komst það að
Fjallabaksleið í miðju Sölva-
hrauni. En þar var hagldtækur
viður í byrjun nítjándu aldar sem
eyddist eftir þá nýlega afstaðna
goshrinu.
1980 var lítið gos úr Heklu, féll
þá vikurskaflinn yfir þann hluta
Sölvahrauns sem eftir var, en það
var í huga margra sem leið áttu um
Fjallabaksleið fögur vin í auðninni.
Þar var vikurþykkt 25 cm.
Einnig spilltist mjög ánægjuríkt
starf Landgræðslunnar á svonefnd-
um Árskógunt, en þar lifði enginn
annar gróður af en melgresið, þó
er þetta friðað land eins og hægt er.
Valafell sem er til austurs frá
Árskógum er hvergi nærri komið í
jafnvægi, en eins og flestir vita
hreinsast betur vikur af fjalllendi
vegna áhrifa úrkomu og vinda.
1981 vaknaði Hekla aftur en
vikurinn fór þá yfir Valafell en
austurmörk voru við Hrafnabjörg.
Vikurþykkt var 10 cm í Vala-
hnjúkum, skaði var fremur lítill
annarsstaðar en í Valafelli þar sem
gróður var illa farinn eftir síðasta
öskufall.
Sveinn Sigurjónsson,
Galtalæk, Rang.
Ingvar Agnarsson:
Meinarót málfarsspill-
ingar, og leið til úrbóta
Hvað veldur afturför íslenskrar
tungu í mæltu máli?
Þegar tungan er afrækt og van-
helguð, verður afturför afleiðingin.
Tveir urðu hátindar íslenskrar
tungu á nítjándu öld og á fyrri
hluta þeirrar tuttugustu:
Fegrun bundins máls
í ljóðlistinni tókst fremstu skáld-
mæringum þjóðarinnar að göfga
málið og Ieiða það fram til æðstu
fullkomnunar sem náð hafði verið,
bæði að djúpri hugsun og fagurri
hrynjandi, enda hefur lengi verið
álitið að ljóðlistin væri sú æðsta af
listagyðjunum. Þjóðin hafði unnað
Ijóðum lengi og því betur sem
skáldunum tókst að leiða málið
fram til æðsta öndvegis, því betur
naut þjóðin þess, sem fyrir hana
var borið. Það var sem hin æðri
Ijóðlist, ásamt því mannviti sem
henni fylgdi, hefði borist inn í sál
þjóðarinnar á himinsendum öldu-
faldi og náð að metta þjóðarsálina
æðri orku, æðra fegurðarskyni en
áður.
En þessi andblær fegurðarinnar
fékk ekki lengi að leika ótruflaður
um sál þjóðarinnar. Óholl áhrif
tóku að berast til landsins, niður-
rifsöfl tóku að herja á hin helgu vé
tungunnar með lævísum hætti, og
minna nokkuð á árásir þær er á Æsi
voru gerðar úr illum stöðum og af
segir nokkuð í helgri bók, þeirri er
Edda kallast. Allt lék þar lengi í
lyndi
„uns þrjár kómu
þursa meyjar
ámáttkar mjög
úr Jötunheimum".
En Æsir gengu þá á rökstóla
„og um það gættust
hverjir hefðu loft allt
lævi blandið“,
en engin ráð reyndust haldbær til
að varna þeim voða sem upp var
kominn og því fór sem fór.
Hér á íslandi risu upp „skáld“ er
töldu sig boða nýja stefnu og
fullkomnari í ljóðlistinni. Þeir jusu
yfir þjóðina óbundnum og óburð-
ugum samsetningi, er leysa skyldi
af hólmi ljóðiist þá, er hæst hafði
náð hér til. Og óþjóðhollir, hátt-
settir menn í fjölmiðlaheiminum
tóku að berja bumbur fyrir hinni
nýju „ljóð“-stefnu. Það fór og svo
að hin Ijóðelskandi þjóð fór að
leggja hlustir við þessum nýja
áróðri, og lagði meiri trúnað á
þessa nýju rödd þó fölsk væri,
heldur en á það mat sem hún sjálf
Hér á íslandi risu upp
„skáld“ er töldu sig
boöa nýja stefnu og
fullkomnari í Ijóðlist-
inni. Þeir jusu yfir þjóð-
ina óbundnum og
óburðugum samsetn-
ingi, er leysa skyldi af
hólmi Ijóðlist þá, er
hæst hafði náð hér til.
Og óþjóðhollir, hátt-
settir menn í fjölmiðla-
heiminum tóku að
berja bumbur fyrir hinni
nýju „ljóð“-stefnu.
hafði öðlast á gildi þeirrar ljóðlistar
er hingað til hafði hæst borið.
Þjóðin lærði að vísu aldrei að
meta hina nýju „list“, en hinn
falski áróður leiddi til þess, að
lestur hinna sígildu og fullkomn-
ustu ljóða lagðist af að miklu leyti.
Og afieiðingin kom fram í aftur-
för hins almenna tungutaks þjóðar-
innar. Þegar hún hafði ekki lengur
við að styðjast hið fullkomnasta
ljóðmál, sem snillingar orðsins
höfðu veitt henni, varð afturförin
næstum óumflýjanleg.
Því vaða nú hér uppi mállýti og
ambögur fleiri en tölu verði á
komið, og allt útlit er fyrir að
afturför hugarfarsins sigli í kjölfar-
ið. Því mengun tungunnar og
mengun hugans mun fylgjast að.
Fegrun óbundins máls
Öðrum hátindi í beitingu tung-
unnar náðu rithöfundar þeir er
fram komu í byrjun þessarar aldar,
og sá öldufaldur fagurs tungutaks í
óbundnu máli komst á sitt efsta
stig, er upphafsmaður íslenskrar
heimspeki tók að boða íslenskri
þjóð hinar nýju, byltingarkenndu
en heillandi kenningar sínar og
uppgötvanir um samband lífsins í
aíheimi. Hér fór saman hið mesta
vit og hið fegursta mál. Aldrei fyrr
hafði íslenska verið jafn vel rituð.
Aldrei fyrr hafði fylgt henni jafn-
mikill sannleikskraftur eða jafn-
mikil fegurð orðlistar í óbundnu
máli.
Margir af fremstu mönnum
þjóðarinnar létu hrífast, ef ekki af
hinum nýja boðskap, þá af snilld
tungutaksins. Ýmsir rithöfundar
reyndu að taka sér þessa málsnilld
til fyrirmyndar, og tókst sumum
hverjum að bæta stíl sinn og fram-
setningu alla, svo að verk þeirra
náðu meiri áhrifum meðal þjóðar-
innar en ella hefði orðið.
En þótt orðsnilldin næði að hafa
áhrif á ýmsa rithöfunda, þá náði
sannleiksandi vitfrömuðarins ekki
þeim framgangi, sem þurft hefði,
meðal þjóðarinnar.
Afturför í meðferð óbundins
máls varð afleiðing þess tómlætis,
sem hinu mesta máli var sýnd og er
nú að koma fram á áberandi hátt.
Þar sem ekki fer saman vit og list,
er hætt við hnignun. Stöðnun í
framför er undanfari afturfarar.
Afturför í íslenskri málnotkun,
er merki þess, að þjóðin hefur ekki
þegið og tileinkað sér það, sem
henni var best gefið af snillingum
andans og tungunnar í bundnu
máli og óbundnu, heldur látið
ginnast af gali þeirra, er reynt hafa
að leiða hana á villigötur bæði
málfarslega og vitsmunalega.
Hún hefur ekki haft nægan sið-
ferðisþroska til að þiggja þær dýr-
mætu gjafir, sem henni hafa bestar
verið færðar, og sem hefðu getað
lyft málfari hennar og menningu
allri á hærra stig en nú hefur orðið
raunin á.
Eftir er svo að vita hvort enn
tekst að snúa þróuninni við, öld-
um og óbornum til heilla. Slíkt ætti
þó ekki að vera vonlaust þrátt fyrir
allt, aðeins ef þjóðin ber gæfu til
að þiggja, með endurnýjuðu hug-
arfari, þær miklu gjafir, sem minnst
var á hér að framan, og sem einar
gætu lyft henni úr doða lítil-
mennskunnar, sem ríkjandi hefur
verið helst til lengi.
Ingvar Agnarsson