Tíminn - 29.11.1989, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Miðvikudagur 29. nóvember 1989
Miðvikudagur 29. nóvember 1989
Tíminn 9

'
■ ■ ■

GYLLTAR VONR VAKNA
Enn búast menn til gullleitar á
Islandi, en tveir jarðfræðingar
hafa sótt um styrk til slíkrar
leitar á háhitasvæðum:
Eftir Atla Magnússon
Finnst loksins gull á íslandi? Svo gæti
farið ef tveir jarðfræðingar á Jarðhita-
deild Orkustofnunar, þeir Hjalti Franzon
og Guðmundur Ómar Friðleifsson, hafa
heppnina með sér. Þeir sóttu á dögunum
um styrk frá Rannsóknarráði ríkisins til
þess að kanna hvort gull sé að finna á
íslenskum háhitasvæðum. Gullfundurinn
á Grænlandi fyrir skömmu hefur gefið
þessum vonum um gullfund hér nýtt líf,
enda aðstæður hér um margt líkar að-
stæðum þar. Jarðfræðingarnir tveir telja
að helst sé von á gulli á háhitasvæðum,
enda fynnist gull á slíkum svæðum á Nýja
Sjálandi og í Japan. Tíminn hefur spurnir
af þvf að manna á meðal eigi sér stað
miklar vangaveltur um gull á íslandi og
hefur frásögn Morgunblaðsins af því að
Jón Benjamínsson jarðfræðingur hafi
fundið tvo gullmola hér á landi ekki
dregið úr eftirvæntingu manna. Morgun-
blaðið hefur eftir Jóni að hann hafi
fundið hvorki meira né minna en 18
karata mola, en slíkir molar hljóta að
vera klárir beint í smiðju hinni vönduð-
ustu gullsmiða!
En það er ekki nýtt að menn hér á landi
hafi gert sér vonir um að gull leyndist í
íslenskum jarðlögum og má finna þess
dæmi á fyrri öldum.
Það var þó í byrjun okkar aldar að
vonir um gullfund á íslandi risu hæst, en
þá þóttust menn hafa fundið vott af gulli
við boranir í Vatnsmýrinni. Sáu menn.
fyrir sér að hér kynni að vera um mikil
auðæfi að ræða, námafélag var stofnað og
keyptur bor og ákafinn minnti á æðið sem
laðaði menn þúsundum saman til Alaska
og Kaliforníu á sínum tíma. En gullið
blekkti menn að þessu sinni, eins og svo
oft áður, og Vatnsmýrin hélt áfram að
óma af tísti vaðfugla í stað vélaskrölts frá
námagreftri.
Upphafið að þessu öllu saman var það
að menn hugðust ráða bót á vatnsskorti,
sem löngum hafði þjakað íbúa Reykja-
víkur. Að frumkvæði þáverandi héraðs-
læknis, Guðmundar Björnssonar, hafði
verið í það ráðist árið 1903 að kanna
möguleika á að leiða vatn frá Esjubergs-
gili í pípum yfir Kollafjörð til Reykjavík-
ur. Komu hingað til lands tveir enskir
verkfræðingar að kanna þennan kost og
fleiri. Sýndist þeim ráðiegast að sækja
vatn inn í Elliðaár. En bærinn átti ekki
Elliðaárnar og áður en ráðist yrði í kaup
á þeim, var talið rétt að reyna að bora
eftir vatni í bæjarlandinu og varð Vatns-
mýrin fyrir valinu. Til þessarar fram-
kvæmdar veitti bæjarstjórn nú 5000
krónur. Var danskur verkfræðingur,
Marius Knudsen í Odense, fenginn til að
taka verkið að sér og sendi hann hingað
Hansen nokkurn, til þess að sjá um
boranirnar. Hansen kom til Reykjavíkur
seint á árinu 1904 og hófst þegar handa
norðan í Öskjuhlíðartaglinu.
Ekki var spáð vel fyrir þessum borun-
um. Jarðfræðingar héldu því fram, allir
nema einn, að hér væru tómar hraun-
klappir (grágrýti) efst og undir því sam-
felld blágrýtishella, hve djúpt sem borað
væri. Sá eini sem ekki vildi á þetta fallast
var dr. Helgi Pjeturss. Hann hafði þá um
sumarið áður athugað jarðlög í Fossvogi
og við Elliðaárósa og komist að þeirri
niðurstöðu að sandur og leir væri undir
grágrýtisklöppinni. Þetta reyndist alveg
rétt, þegar farið var að bora, og segir
ísafold að hinn ungi og efnilegi jarðfræð-
ingur hafi þar með unnið merkilegan
vísindalegan sigur.
Gull fundið í jörðu
Með tilliti til skoðana hinna eldri
jarðfræðinga hafði verið sendur hingað
bor til þess að bora grjóthellu. Fór það
svo að á 85 feta dýpi reyndist vera
lausagrjót, eins og á yfirborðinu. En þá
tók við 11 feta þykkt sandlag og þá
leirlag. Komst borinn þrjú og hálft fet
niður í það, en ekki lengra. Þá fyilti
sandur og leir holuna jafnharðan, svo
ekki varð við neitt ráðið.
En hinn 31. mars 1905 var hinn danski
borunarmaður kominn niður á 118-120
feta dýpi. Tók hann þá eftir því að borinn
hafði komið þar við einhvern glóandi
málm og sýndist á bornum gullslitur eða
skán.
Daginn eftir mátti lesa í „Reykjavík“
þessa frásögn:
„Gull fannst síðdegis í gær við boran-
irnar uppi í Öskjuhlíð, 118 fet djúpt í
jörðu. Menn uggðu fyrst að þetta kynni
að vera látún. En við ítarlegar rannsóknir
er nú fullprófað að það er skírt gull.
Gullið er ekki sandur þarna, heldur er
það í smáhnullungum, sem jarðnafarinn
hefur skafið. Hve mikið það kann að vera
verður reynslan að skera úr, en á því er
ekki vafí, að hér er gull fundið í jörðu.“
Námafélag stofnað
Fregn þessi fór eins og eldur í sinu um
allan bæinn, og menn tókust á loft af
geðshræringu. Gullnáma fundin rétt hjá
bænum! Hnullungar af gulli! Kitlandi
órói og eftirvænting greip alla, aðkenning
af þeirri sýki, sem er nefnd gullæði. Menn
sáu í anda gulli ausið upp úr Vatnsmýr-
inni milljónum saman. Hér var alveg
óvænt tækifæri fyrir framsýna menn að
afla auðs. Og áður en vika var liðin hafði
hér verið stofnað félag til þess að hagnýta
þessa auðsuppsprettu. Félagið nefndist
„Málmur“ og aðalhvatamaðurinn að
stofnuninni var Sturla Jónsson, kaup-
maður.
Það mun hafa verið H. Hansson, síðar
kaupmaður, sem kom gullsögunni á loft.
Hann var þá nýlega kominn heim til
íslands frá Ameríku, en þar hafði hann
meðal annars stundað gullgröft. Hann
náði í einhverjar glóandi agnir af jarðnaf-
arnum og fullyrti að það væri skírt gull.
Rannsókn Hanssons fór fram á þann hátt
að hann tók málmkornið og sló sem
þynnst, lagði þynnuna yfir hárbeitta rak-
hnífsegg og lagðist þynnan niður með
egginni báðum megin, en brotnaði ekki.
Þannig kvað Hansson gullnemana vestur
í Klondyke fara að og skeikaði ekki að
það væri gull, sem svo mátti með fara.
Greiningu Hanssons staðfesti nú Erlend-
ur gullsmiður Magnússon.
En þegar á vikuna leið fór heldur að
draga úr þessu. Lyfsalinn hafði fengið
eina glóandi ögn af bornum og rannsak-
að, og reyndist hún vera kopar. Töldu
ýmsir að brögð væru í tafli og að Hansson
hefði skafið gullsýnið af „brjóstnálinni
sinni.“ En þó varð sagan til þess að lóðir
í bænum hækkuðu mjög í verði. Allir
lóðaeigendur bjuggust við að gull mundi
hvarvetna vera í jörðu og „allir vildu fara
að grafa gull“, eins og segir í blaði frá
þessum tíma. Velmetinn borgari einn,
sem átti lóð austan í Skólavörðuholtinu,
rauk upp til handa og fóta og lét grafa
miklar geilar í holtið. Og þegar menn
spurðu hvernig gengi, sýndi hann ýmsa
steina, sem hann hafði fundið, og sagði:
„Sko, það er málmur í honum þessum,"
eða „Það eru gullagnir í honum þessum. “
Námalög sett
Bæjarstjórn Reykjavíkur þótti þetta
mál merkilegt og hélt fund um það hinn
6. apríl. Var þar kosin nefnd til þess að
stjórna rannsóknum á hvort gull eða aðra
málma mundi að finna í Vatnsmýrinni.
Sátu í nefndinni þeir Björn Kristjánsson,
kaupmaður, Guðmundur Björnsson,

Gullið fannst ekki og vaðfuglatíst ómaði áfram í Vatnsmýrinni í stað vélaskarkala frá námagreftri.
landlæknir og Halldór Jónsson, banka-
gjaldkeri. Fyrst í stað hugðist nefndin
Táta rannsaka það jafnharðan, sem úr
borholunni kæmi, en það var fremur
lítið, því þegar 120 feta dýpi var náð,
varð svo hart lag fyrir bornum að hann
vann lítt á því. Þó fannst þarna vottur af
járni og kopar.
Nefndin ræddi við fulltrúa hins nýja
félags og kom öllum ásamt um að fá yrði
nýjan bor, svo hægt yrði að hefja skipu-
legar rannsóknir. Var samþykkt að leigja
félaginu námaréttindin, ef hlutafélag væri
stofnað. En því voru ýmis skilyrði sett:
Minnstu hlutir í félaginu skyldu vera 50
krónur og bæjarmenn sitja fyrir um
kaupin í þrjá mánuði. Næstu sex mánuði
skyldu þau boðin öllum landsmönnum og
loks boðin í öðrum löndum, fengist ekki
nægilegt fé hérlendis. Mörg fleiri ákvæði
voru sett um ráðstöfun á hugsanlegum
arði. í stjórn „Málms" voru þeir kosnir
Sturla Jónsson, kaupmaður, Klemens
Jónsson, landritari, Björn Ölafsson,
augnlæknir, Sigurður Briem, póstmeist-
ari og Ásgeir Sigurðsson, konsúll. Lög
voru samin fyrir félagið og hlutabréf
prentuð og boðin til sölu. Skyldi hlutafé
vera 100.000 krónur, en mátti auka í
150.000 krónur síðar.
í ágústmánuði hafði bæjarstjórnin farið
fram á að Stjórnarráðið staðfesti einka-
leyfissamninginn. Stjórninni virtist aug-
ljóst af samningum að bæjarstjórnin teldi
bæinn eiga alla þá málma, sem í landar-
eign hans fyndust og efaði að sá skilningur
væri réttur. Þótt samningurinn væri stað-
festur með fyrirvara, var nú jafnframt
lagt fram frumvarp til laga um námalög á
Alþingi og varð það að lögum 1907. Má
því segja að uppnámið út af gullinu í
Vatnsmýrinni hafi orðið til þess að náma-
lög voru sett í landinu.
„Þegar Ceres kemur“
Vatnsleitinni í Vatnsmýrinni lauk með
því að þar var ekki nægt vatn handa
Reykjavíkurbæ. Hinn danski bormaður
fór því heim á ný með bor sinn. Og aftur
varð kyrrð og friður í Vatnsmýrinni. Kýr
gengu þar næsta sumar og höfðu enga
hugmynd um að þær gengju á gulli.
Klemens Jónsson hélt utan sumarið
1906 að sækja nýjan bor, og kom heim í
janúar árið 1907, en án borsins. Fór
mönnum að þykja hálfgert sleifarlag á
starfsemi „Málms“, sem nú var í gríni
nefndur „gyllta félagið“. Héldu félags-
menn því stöðugt fram að borinn kæmi
með næstu ferð gufuskipsins Ceres, en
seint ætlaði það að rætast. Varð þetta til
þess að til varð orðtakið „Við sjáum nú
til þegar Ceres kemur“.
Borinn kom loks í maímánuði 1907.
Var þetta höggbor, sem muldi undir sig,
og varð að dæla mulningnum upp með
vatni og rannsaka þá leðjuna. Boranir
hófust þó ekki fyrr en í júlí, en þá fyrst
kom hingað danskur verkfræðingur, Jon-
as Popp, frá Helsingjaeyri. Hann hafði
félagið ráðið framkvæmdastjóra sinn eða
forstöðumann.
í nóvember var borinn kominn niður á
114 feta dýpi og þar nærri höfðu orðið
fyrir honum tvö lög af sinki. Þótti það
góður fyrirboði, því talið er að í námunda
við sink megi vænta annarra málma,
jafnvel gulls.
Litlu síðar fannst vottur gulls í tveimur
sýnishornum, öðru úr 119 feta dýpi, en
hinu á 124 feta dýpi. Þá fanns þar enn eitt
lag af sinki.
Vonirnar slokkna
Litlu seinna fannst vottur gulls úr
tveimur sýnishornum, öðru úr 119 feta
dýpi, en hinu úr 124 feta dýpi. Þegar
komið var niður á 133-136 feta dýpi
fannst þar bæði gull og silfur. Sýnishornin
rannsökuðu þeir Ásgeir Trofason, efna-
fræðingur, Erlendur Magnússon, gull-
smiður og Björn Kristjánsson, kaupmað-
ur, og verður ekki efast um niðurstöður
þeirra. Hitt gátu þeir auðvitað ekkert
sagt um hve mikið væri af þessum góð-
málmum í jörðu né heldur hvort það
mundi borga sig að hefja námagröft.
í lok nóvember var borinn kominn
niður á 220 feta dýpi og varð þar fyrir
honum mjög hart lag. Var þá borunum
hætt. Búist var við því að enn þyrfti að
verja 20-30 þúsundum króna til rann-
sókna, áður en úr því fengist skorið hvort
ráðlegt mundi að hefja málmnám þarna.
En það fé hefur ekki fengist og rann-
sóknir lögðust niður.
Borinn lá í mörg ár skammt frá Hafn-
arfjarðarveginum og hefur sennilega orð-
ið ónýtur um síðir.
Samt lifði hugmyndin áfram og 1924
var stofnað nýtt námafélag, sem kallaðist
„Málmleit“. Útvegaði það sér nýjan bor
og miklu fullkomnari en þá gömlu og hóf
boranir skammt frá núverandi Umferðar-
miðstöð. En þetta bar engan árangur.
Gullið kom ekki.
En borinn kom að góðu gagni, því
hann var notaður til þess að bora eftir
heitu vatni nærri gömlu þvottalaugunum
árið 1928 með góðum árangri. Þannig
tengjast tvö af helstu fyrirtækjum
Reykjavíkurborgar, vatnsveitan og hita-
veitan, náið hinum gömlu hugmyndum
um íslenskt gullnám.
Og enn dreymir menn um íslenskt gull,
þótt nú hafi leiðin legið úr Vatnsmýrin og
upp á hálendið.