Tíminn - 13.12.1989, Blaðsíða 9

Miðvikudagur 13. desember 1989
Tíminn 9
BÓKMENNTIR llllllllllllllilllllllllllllllllllllllllilllllllllllllllllllllllllllllllllllllllilillllllllllllllllllllllliílllllllllllllllllllllllllllllllllll]||lll
Nornarspegill
Vigdís Grímsdóttir
Ég heiti fsbjörg. Ég er ijón Útgefandi:
Iðunn. 1989
Sagan er mótunarsaga konunnar
ísbjargar frá fyrstu bernskuárum til
21 árs aldurs. Hún er af efnalitlum
foreldrum, býr í íslensku þéttbýli.
Hún er dökk yfirlitum og framan af
er hún ófríð, smávaxin, feit,
geðstirð, uppivöðslusöm og greind
er hún, og af þessum ástæðum öllum
lendir hún snemma upp á kant við
skólafélaga sína. Ástandið heima er
ekki betra. Hún á mannleysu fyrir
föður, sem hún þó ann, og geðluðru
fyrir móður. Komung verður hún
með óbeinum hætti til þess að faðir
hennar fyrirfer sér, sem þá hefur að
eigin áliti unnið sér það til óhelgis að
áreita þessa dóttur sína kynferðis-
lega. Hún fyrir sitt leyti kennir sér
um afdrif föður síns. Þessi atburða-
rás verður líklega til þess að leggja
grundvöllinn að kynlífi ísbjargar til
frambúðar. Jafnframt hefur faðir-
inn, sem óar við flestu, innrætt henni
ósveigjanleika, tortryggni og steig-
urlæti. „Ég er ljón,“ segir fsbjörg
um sjálfa sig, stef sem gengur í
gegnum sögu hennar alla, og á hún
þá við hluttektarleysi sitt og grimmd
af ásetningi.
Móðirin hefur fram til láts manns
síns lifað í skugganum af honum og
henni reynist ofraun að öðlast sjálf-
stætt líf eftir að hún er orðin ein með
dóttur sinni. A.m.k. fyrstu árin.
Eftir að hafa lifað í sút með dóttur
sinni um skeið ákveður hún að
fyrirfara sér en er ekki meiri bógur
en það að hún lætur dóttur sína
samþykkja verknaðinn áður en til
framkvæmdanna komi. Dóttirin, 11
ára gömul, leggst með fulltíða manni
sama kvöld og móðir hennar kveður
hana hinstu kveðju og verður því sú
kynlífsreynsla til að marka spor
óhugnaðarins með tvennum hætti í
sálarlíf hennar; á sín fyrstu kynmök
í skugga dauðans.
Móðirin guggnar þegar til kast-
anna kemur en við svo búið hafa þau
sérstæðu skilyrði skapast í lífi ís-
bjargar að hún hefur haft líf og
dauða foreldra sinna beggja í hönd-
um sér. Hún metur þennan flótta
þeirra á vit dauðans sem svik við sig
og þar af leiðir að hatur og fordæm-
ing í þeirra garð þróast með henni.
Sama hugarfar magnar viðmót
skólafélaganna og með öllu þessu
hatri er því illa sæði sáð, sem síðar
verður til þess að ísbjörg banar um
síðir viljandi og iðrunarlaust við-
haldi sínu.
Rammi sögunnar er 12 stunda
yfirheyrsla verjanda ísbjargar í
fangaklefa þar sem hún bíður dóms,
aðþrengd af einangrun og mætti víst
yfirfæra merkingu þessa fangaklefa
á persónuleika hennar sjálfrar sem
reynst hefur henni jafn aðskorinn og
klefinn. Hinn huglægi stíll sögunnar,
flæðandi og endurtekningasamur,
ljóðrænn og seiðmagnaður, ber vott
um miklar andlegar þrengingar, ör-
væntingu og leit að undankomuleið-
um frá lífsskilyrðum sem hafa staðið
hinni stríðlyndu fsbjörgu fyrir
þrifum. Saga hennar er hömlulítil
orðahrina sem hún lætur dynja á
viðmælanda sínum í klefanum, Pétri
Péturssyni, myndarmanni sem reyn-
ist henni hinn ágætasti fulltrúi reglna
og meðallagshegðunar á nútíma-
vísu.
Afdráttarlausar lífsskoðanir fs-
bjargar, sem svo snemma mótuðust,
hafa leitt af sér óskmynd, draumsýn
sem hún varðveitir með sjálfri sér og
þróar. Jafnframt því að hún greinir
frá ævi sinni útfærir hún þessa mynd
enn frekar og er hún annað stef
bókarinnar; nakin kona á strönd
einhvers staðar úti í bláum fjarskan-
um. Allt sem þetta leiðarhnoða
hennar varðar, þetta sögustef, er
andstætt um merkingu siðareglum
og réttlætishugmyndum samfélags
sem okkar, samfélags sem einkum
dæmir menn fyrir hina áþreifanlegu
mynd hvers verknaðar. Sekt er það
sem lögin segja að sé sekt. Og
ísbjörg ögrar Pétri í sífellu fyrir þá
nauð hans að verða að sættast á svo
einfalda úrlausn á svo óræðum ævi-
ferli sem hennar er. Hún er ill en um
leið saklaus undir yfirborði þeirra
kjara sem lífið hefur búið henni.
ísbjörg er svo frábrugðin því sem
gerist um manneskjur hversdagsleik-
ans að þær hljóta að fordæma hana
og finna henni stað utan samfélags
síns. Andsvar hennar hlýtur því að
verða að hún velur sjálfa sig skefja-
laust. En um leið er ísbjörg frum-
kraftur og drifafl hverrar mann-
eskju, svo afdráttarlaus sem upp-
reisn hennar er gegn eigin persónu-
leika og stíllinn afhjúpandi um innri
hræringar og ástríður. Niðurstaða
bókarinnar er að þrátt fyrir hvers
konar ljótleika og illvirki sé mann-
eskjan - nakin - handan sektar og
sakleysis.
Vigdís Grimsdóttir
Isbjörg fríkkar reyndar með aldr-
inum. Hún er bráðung kona þegar
að fangelsisvistinni kemur, 21 árs.
Hún á sér sín viðreisnarár, unglings-
árin, fyrst í fóstri hjá skyldfólki og
svo við menntaskólanám. Að sama
skapi verður frásögnin bundnari lýs-
ingum á ytri atburðum, stíllinn ein-
faldari, afdráttarlausari; Er hún
kemur úr fóstrinu trúir Isbjörg því
að hún hafi hrakið illskuna úr hjarta
sínu. En áður en langt um líður
verða kringumstæður hennar á ný til
að hún leitar óvenjulegra úrræða.
Kröpp kjör á námsárunum og metn-
aður fyrir hönd foreldranna beggja,
móðir hennar hefur hafið nýtt líf og
er um það háð henni, þessi skilyrði
öll og reynsla hennar af kynferðis-
málum í bernskunni verða til þess að
hún tekur að stunda vændi sér til
viðurværis. Hún gerist viðhald upp á
kaup, en þar með lendir hún í
átökum um eignarréttinn yfir sjálfri
sér, átökum sem leiða til fangels-
isvistarinnar.
ísbjörgu hefur tilfinningakuldinn
lengst af verið björg en einnig mara
sem á henni hvílir þegar lífið hefur
fundið henni stað. Af jafnöldrum
sfnum hefur hún alltaf haft jafnlítið
að segja. Það er ekki fyrr en undir
lok sögunnar, eftir að ísbjörg hefur
sagt hana og þar með fengið útrás
fyrir sturlun sína og fordæmingu, að
henni tekst að sameinast annarri
manneskju, og þó ekki sé nema
stundarkorn í fangelsisklefa. Henni
tekst að sýna Pétri einhvers konar
elskusemi undir lokin. Hún mun
hljóta sinn dóm fyrir verknaðinn og
verjandinn ekki til annars fallinn en
hlusta á frásögn hennar, en samt
mun hún hverfa að eigin hyggju til
síns fyrirheitna lands. Þar mun hún
sameinast föður sínum - í líki vinds-
ins - hringurinn þar með lokast og
hún lifa án dómsáfellis.
Höfundur, Vigdís Grímsdóttir,
hefur lýst ágætlega hlutskipti þess
manns sem ekki getur sætt hin ytri
og hin innri öfl síns sálarlífs, lífshvöt
sína og lífsskilyrði, og hefur ekki
skaplyndi til að lifa tvískiptu lífi.
Höfundur hefur grafist fyrir um
félagslegar rætur ofbeldishneigðar
og merkingar hennar fyrir háttvísi
og lög. Hún hefur leitast við að
sveigja ýmis blygðunarefni manna í
meðal, sem opinber hafa verið gerð
á síðustu árum, undir stíl sinn og
finna þeim varanlega merkingu -
persónugert þessi efni skáldlega með
ísbjörgu. Stíltöfrar sögunnar eru
ekki svo megnir sem fyrri skáldsögu
Vigdísar „Kaldaljóss", en seiðurinn
er meiri. ísbjörg er nornarspegill
sem sýnir mönnum í eigið sálarrann.
Fágætlega ögrandi ritverk sem
kallar á uppgjör.-
María Anna Þorsteinsdóttir
Furðuverk og fleira
Himingeimurinn. Ritstjóri Patricia Burgess.
Þý&andi Álfheiöur KJartansdóttir.
Útgefandi Mál og menning.
Gluggi alheimsins nefnist bókaf-
lokkur sem Mál og menning gefur
út. Hafa komið út tvær bækur og er
þessi sú fyrri. Flokkurinn mun eink-
um ætlaður fróðleiksfúsum, stálpuð-
um krökkum, en sá fróðleikur sem
þær flytja nýtist vissulega einnig
fullorðnum. Þetta eru ríkulega
myndskreyttar bækur og texta skipt
í stutta þætti, svo lesandinn getur
tileinkað sér efnið í smáum eða
stórum skömmtum eftir geðþótta.
Undirfyrirsagnir við bókarheitið
lýsa efninu: Sólir. Stjörnur. Gervi-
tungl. Geimtækni. Fléttaðireru sam-
an fróðleiksmolar um himintunglin
og eðli þeirra og geimvísindi og
rannsóknir. Aftast eru svo kort um
stjörnur himingeimsins.
Svona bók hlýtur að vera góður
stuðningur og viðbót við kennslu-
bækur og kærkomin krökkum sem
áhuga hafa á þessu sviði. Bækumar
eru í stóru broti og frágangur allur
ágætur.
Sjö furðuverk veraldar
og fleiri stórvirki.
Ritstjórl Susan Mennell. Þý&andi Árnl Ósk-
arsson.
Þetta er hin bókin í fyrmefndum
flokki og unnin á sama hátt, höfund-
ar margir og stuttar greinar prentað-
ar í kringum viðeigandi myndir.
Lýst er þeim mannvirkjum sem til
forna vom kölluð hin sjö undur
veraldar og ýmist samhliða eða á
eftir lýst mannvirkjum nútímans sem
tæknilega eiga einhverja samsvömn
eða eru hliðstæður umfangsins
vegna.
Rakin er staðsetning hinna fornu
mannvirkja og merkt á landabréf.
Lýst er byggingartækni að því leyti
sem menn nú telja sig þekkja hana
og drepið á menningu þess samfélags
sem að furðuverkunum stóð. Sum
mannvirkin standa enn, svo sem
pýramídamir í Egyptalandi, önnur
em horfin, þ.á m. garðarnir í Babyl-
on, en sagnir um þá hafa geymst og
enn er grafið og leitað í rústum
Babyloníu. Þetta er mjög skemmti-
leg og falleg bók og líkleg til að
vekja forvitni lesenda um forna
menningu, auk þeirrar þekkingar
sem hún miðlar.
Fyrsta talnabókin mín.
Höfundar: Angeia Wilkes og Claudla Zett.
Stephen Cartwright myndskreytti. Gu&-
mundur Jónsson kennari þýddi. Útgefandi:
Bókaútgáfan Skjaldborg.
í aðfaraorðum bókarinnar segir
að henni sé ætlað að hvetja börn til
að njóta talna, auka leikni þeirra
með tölur og kynna orðaforða í
tengslum við talnakerfið.
Tölur em skýrðar með myndum
og smám saman þyngjast viðfangs-
efnin og lýkur með talnaþrautum.
Aftast eru orðskýringar og tákna.
Til frekari hvatningar er mynd af
andarunga falin á hverri opnu. Þetta
ætti að verða skemmtilegt viðfang-
sefni fyrir krakka með leiðsögn full-
orðinna, gott tilefni til samveru og
samstarfs.
Leyniskjalið
eftir Indriða Úlfsson.
Útgefandl: Bókaútgáfan Skjaldborg.
Myndskreyting: Bjaml Jónsson.
önnur útgáfa.
Á bókarkápu segir að þetta sé
fyrst og fremst spennandi drengja-
saga. Ég hélt að það væri liðin tíð að
bækur væm flokkaðar með þessum
hætti. Þó að söguhetjan sé strákur
em ekkert minni líkur til þess að
stelpur skemmti sér við lestur
hennar.
Hún fjallar um Brodda, þrettán ár
dreng í smáþorpi, sem verður fyrir
þeirri óskemmtilegu reynslu að vera
bendlaður við þjófnað, þótt alsak-
laus sé. Gerir það honum lífið leitt
það sem eftir er skólatímans, en um
sumarið fer hann í vegavinnu upp til
heiða með afa sínum. Þar eignast
hann góðan vin og röskan vinnufé-
laga en þegar stolið er úr peninga-
skáp afans syrtir að á ný. Þeir félagar
komast á snoðir um grunsamlegar
mannaferðir á fjöllunum og lenda í
ýmsum mannraunum við að koma
upp um þá sem reynast valdir að
báðum þjófnuðunum. Þetta er
hressileg saga með hóflegu ívafi
áminninga um farsæl lífsviðhorf.
Krakkar í klípu
eftir Zilpha Keatley Snyder. Álfhei&ur Kjart-
ansdóttir þýddi. Útgefandi: l&unn.
Söguhetjurnar eru bandarísk fjöl-
skylda. listmálarinn Molly og dóttir
hennar Amanda, ásamt seinni manni
Mollyar og fjórum börnum hans.
Molly hefur skilið við fyrri mann
Ástandíö-Mannlíf á hernamsárunum
Bjarni Guðmarsson og
Hrafn Jökulsson
Tákn1989
Við fyrstu sýn kann að vekja
nokkra furðu að tveir mjög ungir
menn kjósi sér sem viðfangsefni í
heimildarit mannlífið í Reykjavík á
hemámsárunum. Hvorugur þeirra
höfunda, Bjama og Hrafns, vom
fæddir á þessum ámm þegar foreldr-
ar þeirra vom ungt fólk. Þó, þegar
betur er að gáð, er þetta tímabil
sérstaklega forvitnilegt fyrir ungt
fólk í dag og fátt eða ekkert um það
skrifað af þeim sem hvergi komu
nærri og vom því ekki með einum
eða öðmm hætti flæktir inn í þann
tilfinningahita sem hemáminu og
ástandinu fylgdi - ekki síst þeim
hluta ástandsins sem sneri að sam-
skiptum íslenskra stúlkna og breskra
og bandarískra hermanna. Þeir
Bjami og Hrafn virðast því ganga til
verks tiltölulega fordómalausir, en
þó gætir í allri bókinni rómantísks
viðhorfs til allra þeirra sem með
einhverjum hætti lenda á skjön við
samfélagið og tíðarandann. Það er
þessi rómantík gagnvart hinum
„misskildu", og þeim sem em „öðm-
vísi“ sem eflaust mun fá marga til að
sinn og dóttirin er ekki að öllu leyti
sátt við ríkjandi fyrirkomulag og
semur illa við elsta stjúpbróðurinn
Davíð. Enn frekari röskun verður á
högum fjölskyldunnar þegar Molly
tæmist arfur sem dregur þau til
ársdvalar á Ítalíu. Amanda gerir
uppsteyt og segist ætla að verða eftir
hjá pabba sínum, en í raun er hún
aðeins að vekja á sér athygli.
Fjölskyldan flytur til Ítalíu og
leigir sér hús skammt frá Flórens.
Þar gerist meirihluti sögunnar sem
er býsna skemmmtileg. Tungumála-
erfiðleikamir eru æði miklir, nema
fyrir Júlíu, gáfnaljósið sjö ára, sem
finnast þeir taka upp hanskann fyrir
ástandsstúlkumar. I rauninni er það
þó tæplega svo. Hins vegar draga
þeir fram hluti sem varpa ljósi á
ástandið út frá sjónarhóli þeirra sem
voru í ástandinu, jafnframt því sem
þeir draga fram hluti sem varpa ljósi
á afstöðu þeirra sem höfðu megnustu
fyrirlitningu á ástandsgálunum.
M.ö.o. þeim tekst að dómi þess er
þetta ritar að draga fram mjög
lifandi mynd af margbreytilegu þjóð-
lífi þessara ára. Lykillinn að því að
lýsing þeirra verður eins lifandi og
raun ber vitni er sá, að þeir leggja
talsvert mikla áherslu á að finna
hversdagsleg smáatriði sem gefa vís-
bendingu um tíðarandann, en allt of
oft er slíkt ekki talið nógu mikilvægt
til að vera flokkað sem „sögulegar
staðreyndir" í hefðbundinni sagn-
fræði. Eitt dæmi af mörgum um slíkt
er þegar þeir eru að lýsa því hvað
ungt fólk í Reykjavík var að hugsa
kvöldið fyrir hemámsdaginn, þá flýt-
ur með hvað var verið að sýna í
kvikmyndahúsunum og hvað annað
var helst til skemmtunar.
Áður en lengra er haldið er rétt að
geta þess að höfundamir koma sér
strax í upphafi niður á mjög víða, og
skynsamlega skilgreiningu á
brátt kemst í gott samband við
heimafólk og túlkar fyrir systkini
sín. Amanda segir hverjum sem
heyra vill að pabbi hennar sé millj-
ónamæringur, sem ekki er þó sann-
leikanum samkvæmt, og árangurinn
verður sá að henni er rænt, en
systkinin veita henni öll eftirför og
lenda í haldi hjá mannræningjunum.
Sagan er lipurlega skrifuð og vel
þýdd og krakkarnir hver með sínum
persónueinkennum. Auðvitað fer
allt vel eftir allmargar árangurslaus-
ar tilraunir krakkanna til að sleppa
út höndum ræningjanna.
Sigríður Thorlacius.
„ástandinu", en hún spannar nær
alla þætti samskiptanna við setulið-
ið, allt frá draumnum að vera með
dáta, til bretavinnunnar sem kenndi
mönnum að taka sér „pásur“ í
vinnutímanum. Megin áherslan er
þó á samskipti stúlkna og dáta, og í
bókinni er m.a. rætt við konur sem
voru í ástandinu. Sá þáttur er þó
settur í samhengi við annað sem var
að gerast í þjóðlífinu.
Almennt séð er þetta skemmtileg
bók aflestrar og hún er vel skrifuð.
Stíllinn er yfirleitt hnitmiðaður og á
köflum bráðfyndinn. Heimilda er
aflað víða, auk hefðbundinnar heim-
ildaöflunar úr blöðum, bókum og
skjölum hafa höfundamir rætt við
marga þá ekki síst ástandskonur eins
og áður segir. Bókin skiptist í 20
kafla og er prýdd fjölda ljósmynda
og skopteikninga úr Speglinum. Út-
lit og umbrot bókarinnar er í nokkr-
um „skólabókarstíl“, miklar spássí-
ur og stórt letur. Slíkt er smekksat-
riði og er undirritaður það íhalds-
samur á bækur að persónulega þykir
honum það - með einhverjum óskiL/
greindum hætti - gefa frásögninni og
bókinni allri óvandaðra yfirbragð en
efni standa til. -BG
■