Tíminn - 11.01.1990, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 11. janúar 1990
Tíminn 7
VETTVANGUR
Gunnar Dal:
Uppruni Ijóðsins
Ljóðið er gamalt. Mjög gamalt. Og Ijóðagerð hefur
margar merkingar. Rætur Ijóðsins er að finna í sjálfu
manneðlinu. Það hefur því alltaf lifað í manninum. í fyrstu
er Ijóðið sennilega ekki iðja sérstakra skálda, heldur allra
manna. Menn tjá sig í Ijóði sér til hugarhægðar og
skemmtunar. Síðar leggja flestir fullorðnir þetta niður, en
börn halda því ennþá áfram. Öll börn, hvar sem er í
heiminum, búa til myndir, leika, dansa og syngja. Allt
þetta eru gleðigjafar sem menn njóta í bernsku. OII börn
eru listamenn. Eftir að tungumál varð til tók allur
hópurinn, líka hinir fullorðnu, þátt í þessari iðju. Menn
voru, ef svo mætti segja, alhliða listamenn.
Á næsta stigi fer ljóðið að hafa
sérstakan tilgang og hagnýtt gildi.
Þetta stig byrjar sennilega fyrir
tugum eða hundruðum árþúsunda.
Veiðimaðurinn hefur yfir töfraljóð
til að friða náttúruanda og seiða til
sín bráðina. Öll störf og allar
athafnir mannsins eignast sinn söng
eða söngva. Bænir til hins dular-
fulla verða auðveldlega að máttar-
orðum, öðru nafni ljóðum. Á þessu
stigi verða til atvinnuskáld í þeim
skilningi að skáldið verður þjónn
starfsins. Tilgangur Ijóðsins er að
létta mönnum lífsbaráttuna. Og
frumljóðið, gleðigjafinn, lifir líka
áfram. Menn syngja það og dansa
á fullu tungli um allan heim. Skáld-
ið hefur enn enga sérstöðu. Skáldið
er veiðimaður meðal veiðimanna.
Það deilir kjörum með öðrum. En
þeir sem sköruðu fram úr öðrum í
ljóðagerð, ekki síst í gerð máttar-
orða og töfraþulu, komu sér smám
saman upp sérstöðu innan hópsins.
Skáldið fékk viðurkenningu sem
töframaður eða galdraprestur.
Þessi tvö fyrstu stig ljóðsins lifa
bæði af inn á þriðja stigið. En á
þriðja stigi Ijóðsins koma fram
raunveruleg atvinnuskáld sem ráða
yfir meiri tækni og getu en aðrir.
Og þessi skáld fara að yrkja ljóð,
ljóðsins vegna. Elstu heimildir
segja frá slíkum skáldum. Og þar
sem Ijóðaform eru lengi að þróast,
þá hafa slík ljóð vafalítið verið til
í tugi árþúsunda.
Ljóðagerð og ljóðaform getur
ekki vaxið nema sjálft tungumálið
þróist. Og slík þróun getur aðeins
gerst á löngum tíma.
Það er tiltölulega stutt síðan
menn fóru að nota lestur. Á því var
byrjað í Mesópótamíu í byrjun
borgarmenningar. Helsti Ijóða-
bálkur frá Mesapótamíu er um
konung sem réð Urúk á fyrri hluta
þriðja árþúsundsins f.Kr. Hann
nefndist Gilgamesh, en orðið þýðir
faðir eða hetja.
Ljóðin fundust í Ninevu. Þar
voru þau skrifuð á akkadian máli
og voru í safni Ashurbanipals kon-
ungs í Assýríu (669-630? f.Kr.).
En kvæðin eru talin miklu eldri.
Fimm þessara Ijóða fundust á
sumerisku á töflum frá fyrri hluta
annars árþúsunds f.Kr. Þau fjalla
um land hinna ódauðlegu, hið
heilaga naut og undirheima. Gilga-
mesh er öllum hetjum hetjulegri
og hugaðri. Þessi hetjuljóð urðu
víðfræg, ekki aðeins meðal manna
í Mesópótamíu. Þau voru alkunn í
Tyrklandi á máli Hittita og Hurri-
ana um 1400 f.Kr. Og þaðan bárust
þau til Grikkja. Ljóðin’ virðast
hafa verið endurort um 1200 f.Kr.
af skáldinu Sin-leqeunnini sem bjó
í Úrúk, borg söguhetjunnar Gilga-
mesh.
Enginn veit aldur hetjukvæða í
sanskrítarbókmenntum. En er
ekki sennilegt að þau séu jafngöm-
ul hetjunum? Aðeins skáld geta
skapað sannar og varanlegar
hetjur. Ljóðagerð í sanskrít er
skipt í tvö tímabil, Vedatímabilið
1500-200 f.Kr. og fornbókmennta-
tímabilið 500 f.Kr til 1000 e.Kr.
Mest af Vedabókum eru ljóð. í
Rig-Veda einni eru á annað þúsund
ljóðræn trúarljóð í 10.600 erindum
og þau eru ort undir fjölmörgum
bragarháttum. Um 1500 f.Kr. eru
skráð á sanskrít trúarljóð, basnir,
löfsöngvar, töfraþulur og máttar-
Ijóð (möntrur). Indverjar eiga líka
svipuð verk og Hómerskviður er -
nefiiast Mahabarata og Ramayana.
Grfsk söguljóð eru sögð byrja
með Hómerskviðum en auðvitað
eiga slík ljóð langa þróunarsögu að
baki. Og Hómerskvæði voru sjálf.í
fyrstu óskráð og bárust milli kyn-
slóða áður en þau voru fest á bók.
Söguljóð eru jafnan hetjukvæði
og fræg fyrir lengd sína. Mörg
söguljóð voru aldrei skráð. Þau
voru ekki lesin heldur kveðin.
Menn lærðu þau utan að og þannig
bárust þau milli kynslóða. Af þess-
um sökum vita menn lítið um
uppruna söguljóðsins. En um leið
og ríki og konungur verða til í elstu
borgarmenningu varð skáldið
nauðsyn. Kóngur varð að vera
hetja. Og það’þarf skáld til að gera
kóng að hetju. Þessi skáldskapur
var breytilegur eftir tungumálum
og getu skáldanna. Skáldið varð
auðvitað líka nauðsynlegt í veiði-
mannasamfélagi. Veiðimaður
hafði þörf fyrir að láta yrkja um
afrek sín. Aðeins skáld gat með
Ijóði sínu skapað foringja og hetju
hópsins. Ljóðið var líka nauðsyn
við trúarathafnir. Menn dönsuðu
ljóð. Menn sungu ljóð. Hjóna-
vígslusálmurinn, erfiljóðið, sigur-
söngurinn og lofkvæðið um hetj-
una voru öll til á undan Hómers-
kviðum um allan hinn gamla heim.
Og úr samruna allra þessara teg-
unda varð söguljóðið til. En ljóðlist
var alltaf erfið list sem fáir gátu
iðkað með góðum árangri. Skáld
sungu eða fluttu ljóð sín við undir-
leik lýrunnar.
Listgrein vex á tvo vegu. Hún
leitar eigin fullkomnunar. Og hún
fæðir af sér aðra list. Upp úr
Ijóðlist spruttu nýjar listgreinar.
' Upp úr flutningi ljóða þróaðist
talkór og kórsöngur. Og upp úr
samspili skálds og kórs þróaðist
samtalsbókin og leiklistin.
Hinn fyrsti gríski skáldskapur
sem vitað er um var trúarathöfn.
Skáldin tilbáðu menntagyðjurnar
og töldu sig sækja náðargáfu sína
til þeirra. Skáldin fluttu Apollo
sálma. Þessi fyrstu trúarljóð í
Grikklandi voru ort skömmu eftir
þjóðflutninga Asíubúa til
Grikklands.
Um 690 f.Kr. vaxa tveir frægir
þættir út úr hexameter Hómers:
Elegiur og Jambíur.
Elegian er samsett úr tveimur
Ijóðlínum. Sú fyrri er hexametcr.
Sú síðari pentameter. Grísk og
rómversk skáld ortu ástarljóð og
sorgarljóð undir þessum hætti.
Elstu grísku elegíurnar eru frá 7.
til 6. öld f.Kr. En skáld í Evrópu
ortu einnig vísdómsljóð eða Ijóð
um eigin ævi undir þessum hætti í
fimmtán aldir. Nútímaskáld nota
þennan hátt yfirleitt lítið en Eng-
lendingar hafa þó á seinni öldum
nefnt sorgarljóð elegy. Elegían er
skyld lýrik. Hún var upphaflega
sungin við undirleik flautu.
Jambíur, tvíliðir, voru ortar frá
655 f.Kr. Þær voru í fyrstu ádeilu-
Ijóð eða satírur. Jambíur hafa
verið algengasta ljóðform enskra
skálda alveg frá 14. öld. Þær eru að
vísu í ýmsum tilbrigðum og frávik-
um.
Lýrik var einnig óaðskiljanleg
frá tónlist. Og ljóð í ætt við hin
grísku söngljóð hafa verið ort öld-
um saman.
Drama, grísk leiklist, fæddist í
upphafi af einu ljóði. Nafnið drama
eða harmleikur á rætur að rekja til
„Geitasöngsins" sem sunginn var á
Dyonysusar hátíðinni. Drykkju-
söngurinn sem sunginn var Bakk-
usi til heiðurs þróaðist af því ljóði.
Flutningur þess ljóðs varð fyrsta
gríska leikritið. Guðinn fór með
aðalhlutverkið. Kórnum var skip-
að niður í minni hópa og • hver
hópur fór með sitt hlutverk. Leik-
ritaskáldið Aeschylos bætti síðar
öðrum lejkara við. Þannig varð til
leikrit óhað kór.
Gleðileikurinn, eins og sorgar-
leikurinn, á rætur að rekja til
hátíðar Dyonysusar. Texti leikrits-
ins var Ijóðræns eðlis. Fyrsta leik-
ritagerðin má því teljast til ljóða-
gerðar. Grísk ljóðagerð stóð með
blóma fram á 4. öld f.Kr. en fer þá
að hnigna. "
Rómversk ljóðagerð. Rómverj-
ar fluttu inn gríska ljóðlist og
gríska menningu. Þeir hafa ekki
sjálfir komið með neinar nýjungar
svo vitað sé. Sama máli gegnir um
trú og goðafræði. En þeir hafa
viðhaldið grískri ljóðgerð alveg til
nútímans. Það er aðeins til einn
ítalskur háttur sem nefndur er
satúrnískur háttur. En hann er
raunar aðeins afbrigði af hexa-
meter. Þennan hátt notaði gríski
leysinginn Lívíus Andronikus þeg-
ar hann á 3. öld f.Kr. þýddi
Odysseifskviðu ásamt tíu grískum
harmleikjum. Með honum hefst
mikil ljóðmenning hjá Rómverj-
um.
Gullöld rómverskrar ljóðlistar
og bókmennta hefst á 1. öld f.Kr.
Þá koma fram skáldin Lucretius,
Catullus, Virgilus, Horatius og
Ovidus. Þessi skáld nota marga
hætti. Þau lifðu í opnum heimi og
gátu notað alla arfleifð hins gamla
heims.
Silfuröldin í rómverskri Ijóða-
gerð hefst á fyrstu öld e.Kr. Völdin
í Róm spilltu flestum listum. Ljóð-
forminu hnignaði en ljóðið hélt
samt velli. Á 4. öld fór skáldskapur
að falla í gamlan farveg sem hafði
raunar aldrei þornað alveg frá
fyrstu tíð. Skáldin fara að lofsyngja
hetjur og valdamenn sér til fram-
dráttar. Og á þennan hátt unnu
skáldin sér frægð og lárviðarsveiga.
Þótt rómverskur skáldskapur
hafi ekki verið frumlegur né skap-
andi gegndi hann þó hlutverki sem
er jafnvel enn mikilvægara. Hann
varðveitti skáldskapinn. Grískur
skáldskapur gleymdist, en þessi
íhaldssama afstaða rómverskra
skálda bjargaði hinu langa sam-
hengi. Hún varð til þess að Evrópa
bæði sunnan og norðan Alpafjalla
eignaðist mikinn og góðan skáld-
skap er tímar liðu. Dante og Snorri
Sturluson eru aðeins tvö af fjöl-
mörgum nöfnum stórskálda. Án
þessarar rómversku íhaldssemi
hefðu verk þeirra aldrei orðið til.
Gunnar Dal
Málefni Þjóðleikhússins hafa
verið ofarlega á baugi allt sfðasta
ár og ber einkum tvennt til. í fyrsta
lagi hefur athygli verið beint að
ástandi hússins og nauðsyn þess að
gagnger viðgerð fari fram á því
eftir áratuga sinnuleysi í þeim efn-
um og síðan hefur sjónum verið
beint að rekstri leikhússins og fjár-
málum þess.
Núverandi menntamálaráðherra
hefur sett sig vel inn í málefni
leikhússins og hefur sýnt mikinn
stórhug í því að vilja taka á þeim.
Hann hefur látið til skarar skríða
varðandi flesta þætti og sjáum við
nú fram á að gagngerar endurbætur
fari fram á byggingunni og sömu-
leiðis mun það ætlun hans að
rekstri leikhússins verði komið í
tryggt horf á næstu misserum. Það
er vissulega þakkar vert.
Allt frá því Þjóðleikhúsið fór á
fjárlög fyrir rúmum þremur áratug-
um, hefur nær undantekningalaust
þurft að koma til aukafjárveitinga
á haustmánuðum, þar eð framlag
til reksturs leikhússins hefur verið
svo naumt skammtað, að það hefur
ekki nægt. Á síðustu árum hefur
þetta verið látið heita skuldasöfnun
við ríkissjóð f stað aukafjárveiting-
ar, þar sem menn hafa viljað draga
úr þeim, sem auðvitað er rétt, en á
móti þarf að koma, að fjárframlag
sé þá haft raunhæft miðað við
Gísli Alfreðsson þjóðleikhússtjóri:
Þjódleikhús - Þjódleikhús
rekstur stofnunar, en svo hefur
ekki verið hvað varðar Þjóð-
leikhúsið, því oftast hefur vantað
Vi og stundum meira upp á að
framlagið dygði fyrir rekstri leik-
hússins. Það er því ljóst að hér er
ekki um að ræða vandamál síðustu
ára, heldur hefur þetta verið með
þessum hætti í marga áratugi og
mætti því halda að ráðamenn vildu
bara hafa þetta svona!
f greinargerð með fjárlagafrum-
varpinu er þetta viðurkennt, en
þar segir: „Framlag ríkissjóðs til
reksturs leikhússins verður 260.000
þús. kr. samanborið við 171.000
þús. kr. í fjárlögum 1989oghækkar
því um 52%. Þessi hækkun á
gjaldaáætlun leikhússins og fram-
lagi úr ríkissjóði er viðurkenning á
að umfang starfseminnar á undan-
förnum árum hafi verið meira en
fjárlög hafi heimilað og gert ráð
fyrir. í frumvarpinu er komið til
móts við þessa þróun og ætlast er
til að starfsemi stofnunarinnar
verði endurskipulögð þannig að
starfsemin haldist innan marka
fjárlaga í framtíðinni."
Þetta voru fyrir okkur Þjóð-
leikhúsmenn gleðitíðindi, að við
ættum framvegis að fá að horfa á
raunhæfar tölur í fjárlögum og
auðvitað ekki nema eðlileg krafa,
að starfsemi leikhússins verði að-
löguð að fjárlögum, enda ljggja
þegar fyrir áætlanir um það og
verið er að vinna að því að hrinda
þeim í framkvæmd.
Það urðu okkur því mikil von-
brigði, þegar fjárveitinganefnd
lækkar framlagið til leikhússins við
3ju umræðu fjárlaga og krefst þess,
ef marka má orð formanns fjárveit-
inganefndar, að starfsemi leikhúss-
ins verði hætt á meðan viðgerðir
fara fram á leikhúsbyggingunni.
Hér virðist mikill misskilningur
vera á ferðinni eða skortur á þekk-
ingu á eðli leiklistar. Lög um
Þjóðleikhús fjalla ekki um rekstur
á leikhúsbyggingunni, heldur um
rekstur á listastofnun. Leikhús er
fyrst og fremst þeir listamenn, sem
þar starfa og annað starfsfólk og sú
list sem framin er á vegum þess og
um það fjalla lög um Þjóðleikhús.
Byggingin er umgjörðin, aðstaðan,
og það er ekkert sem réttlætir að
gera það fólk, sem starfar við
listastofnunina Þjóðleikhús, at-
vinnulaust, vegna þess að gera
þurfi við bygginguna Þjóðleikhús.
Með sömu rökum ætti að hætta
kennslu við Háskólann og segja
háskólakennurum upp, ef gera
þyrfti við Háskólabygginguna, eða
senda alþingismenn heim í launa-
laust leyfi, þegar gera þarf við
alþingishúsið, eða hvers vegna er
frú Vigdís Finnbogadóttir, forseti
Islands, nú ekki í launalausu leyfi,
þegar verið er að gera við Bessa-
staði? Það sjá allir, að þessi rök-
semdafærsla Sighvats Björgvins-
sonar fær ekki staðist. Því með
þessu er í raun verið að láta
starfsfólk Þjóðleikhússins borga
viðgerðirnar á byggingunni. Er
hægt að réttlæta það?
Fjölmörg leikhús á Norðurlönd-
um, þar með talin þjóðleikhús
þriggja þeirra, hafa gengið í gegn-
um gagngerar breytingar og endur-
bætur á undanförnum árum, en
hvergi hefur það leitt til þess, að
starfsemi leikhúsanna hafi verið
lögð niður, eins og hér virðist vera
ætlunin. Þvert á móti hefur tíminn
verið notaður til að reyna nýjar
leiðir og vera með öðru vísi leikhús
með ýmsu sniði til tilbreytingar,
sem hefur svo skilað sér í því, að
þegar aftur var tekið til starfa í
endurbættu leikhúsi, hefur leiklist-
in blómstrað og aðsókn aldrei verið
meiri!
Það sem hér er aftur á móti upp
á teningnum, er að vinna leiklist-
inni óbætanlegt tjón, því samfella
í leikhússtarfi er leiklistinni álíka
nauðsynleg og mönnum að nærast.
Og þetta gerist á afmælisári Þjóð-
leikhússins, en leikhúsið (rekstur-
inn) verður 40 ára á þessu ári, eða
nánar tiltekið sumardaginn fyrsta,
og einnig þegar aðsókn að leikhús-
inu hefur tekið verulegan kipp upp
á við og mörg aðsóknarmet slegin
á sl. hausti. Við Þjóðleikhúsfólk
sjáum ekki neitt sem réttlætir þessa
aðför að Þjóðleikhúsinu nú.
Ég vil skora á ráðamenn að
endurskoða þessa afstöðu sína og
taka málið upp að nýju, þannig að
reka megi Þjóðleikhús með þeirri
reisn, sem listamenn þess og þjóðin
öll á skilið.