Tíminn - 16.03.1990, Blaðsíða 7

Föstudagur 16. mars 1990
Tíminn 7
VETTVANGUR

Gunnar Dal:
Árásir á trú og trúarbrögð
í raun neitar Marx öllum trúarlegum veruleika
og útskýrir trúna sem klókskap hinna ríku og
vopn þeirra í baráttu um veraldleg gæði eins og
fyrr segir. Hugmyndir af þessu tagi virðast nú
vatn undir brúnni. Trúmenn telja enga þörf á að
ræða þær frekar. Þær snerta ekki grundvöll trú-
arinnar.
Til eru menn sem trúa ekki á tilveru
guðs en styðja samt kirkjuna á þeim
forsendum að trú sem stofhun bæti
siðferði manna og láti margt gott af
sér leiða. Ekki eru allir sammála um
þetta. Hinir eru miklu fleiri sem
ráðast gegn trú og trúarstofnunum.
Kröftugustu andstæðingar kristinn-
ar kirkju og raunar allra trúarbragða
eru sennilega Ludwig Feuerbach
(1804-72) og lærlingur hans Karl
Marx. Feuerbach rökstyður nei-
kvæða afstöðu sína eitthvað á þessa
leið: „Trú mín á guð gerir það
hættulegt að vera vinur óvinar
guðs, því að þeim verður varpað út
í ystu myrkur. En gallinn við þetta
er sá að þeir sem trúa á aðra guði
álykta nákvæmlega eins. Þannig
magnast óvinátta milli manna og
jafnvel stríð milli þjóða.“
Karl Marx (1818-1883) hefur á
okkar tíð mótað trúarhugmyndir
meira en hálfs mannkynsins. Trúar-
brögð, segir hann, eru kúgunartæki,
vopn rikjandi stétta til að halda „al-
múganum“ niðri. Trúin er ópíum
íyrir fólkið og vegna vímunnar er
auðveldara að komast í vasa þess. I
stað mannsæmandi launa er lág-
stéttarfólki boðin borgun á himnum
þegar það deyr. Þegar ráðist er að
trúnni af heimspekingum og stjóm-
málamönnum þá eru það einkum
talsmenn hinna trúarlegu stofnana
sem snúast til vamar. Þess vegna
hefur kirkjan sem stofnun reynst
ómissandi vöm fyrir hið innra líf
trúarinnar.
Karl Marx og fylgjendur hans litu
ekki svo á að trúin væri skapandi afl
sem skilaði manninum til hærri til-
vera. Þeir álitu að trúin stafaði af
óánægju manna með heiminn. Sú
óánægja hinna trúuðu breyttist ekki
í baráttu fyrir betri heimi. Trúin,
sögðu þeir, er lífsflótti hinna hug-
lausu og ekkert annað. Ahangend-
um marxismans, einkum skáldum
hans og bókmenntaskýrendum,
hefur til þessa verið tamt að tala um
trúleysingja sem heiðarlegt fólk
með „karlmannlega" lífsskoðun, en
sýna hina trúuðu sem veiklundaða
menn sem blekkja sjálfa sig og
aðra. Karl Marx hélt því fram að í
„stéttlausu þjóðfélagi" hlyti trúin
að hverfa. Ekki er hægt að sjá að sú
hafi orðið raunin í Póllandi og öðr-
um austantjaldslöndum.
I raun neitar Marx öllum trúarleg-
um veraleika og útskýrir trúna sem
klókskap hinna riku og vopn þeirra
í baráttu um veraldleg gæði eins og
fyrr segir. Hugmyndir af þessu tagi
virðast nú vatn undir brúnni. Trú-
menn telja enga þörf á að ræða þær
frekar. Þær snerta ekki grandvöll
trúarinnar.
A 20. öld hafa margir heimspek-
ingar orðið til þess að ráðast gegn
trúnni. Árásir þeirra beinast ekki
eins og hjá Karli Marx aðallega að
kirkjunni eða trú sem stofnun.
Árásimar beinast gegn hinum raun-
veralega trúmanni og huglægri og
persónulegri trú hans. Rökgreining-
ar- og orðgreiningarheimspekingar
hafa sýnt fram á að samkvæmt
þeirra leikreglum hafi t.d. orðið guð
enga merkingu. Ræða þeirra gæti
verið eitthvað á þessa leið: „Rök-
fræðilega séð veit trúmaðurinn ekki
á hvað hann trúir. Trúartilfmning er
óljóst hugtak. Og fyrst trúmaðurinn
veit ekki hvað staðhæfmg hans
merkir, þá er ekki hægt að staðfesta
hana. Það er ekki hægt að finna
sauð nema menn viti hvemig sauð-
ur lítur út. Og maður sem ekki veit
hvað sauður er getur ekki gert sér
grein fyrir að hann hafi fúndið hann
jafnvel þó að hann rækist á hann.
Vita menn hvað þeir eiga við með
orðum eins og guð, eilífúr eða ótak-
markanlegur? Nei, orðin era merk-
ingarlaus, tóm.“
Auðvitað verður öll umræða um
trú á þessum forsendum merkingar-
leysa. En hvaða vit er í því að reyna
að sanna eða afsanna eitthvað sem
liggur handan mannlegrar skyn-
semi og mannlegrar rökhyggju? Ef
tra lægi ekki handan mannlegrar
rökhyggju þá væri hún ekki trú. Að
neita henni er að neita trúarlegum
veraleika og staðhæfa að allur vera-
leiki felist í hugtökum sem hægt er
að sanna eða afsanna eftir ákveðn-
um reglum sem rökfræðingar smíða
sér. Heimspekingur er ekki annað
en takmarkaður módelsmiður og
rökgreiningartæki. Hann á engan
einkarétt á að skilgreina veraleika
þó að framlag hans sé mikilvægt.
Mannlegur veruleiki er örlítið brot
af veraleikanum og hugtök era að-
eins brot af veraleika mannsins. Og
jafnvel þetta brot getum við ekki að
öllu leyti fest niður á mynd með
flatarmálsfræðilegri hugsun. Svæð-
in á útjöðram mannlegrar vitundar
era stór. Og allur veraleiki okkar er
á hreyfingu. Nýr veraleiki er alltaf í
sköpun. Og nýr veraleiki í sköpun
lifir í manninum sem tilfinning,
hugboð og trú, jafnvel löngu áður
en hann getur birst skynsemi
mannsins sem hugtakaveraleiki.

Fiskvegir á Norðurlandi eystra
og Austurlandi
Á sínum tíma var hér í þættinum gerð
grein fyrir fískvegagerð á Vestur-
landi, Vestfjörðum og Norðurlandi
vestra. Er því komið að Norðurlandi
eystra og Austurlandi að þessu sinni.
Nokkrir fiskvegir eða laxastigar
hafa verið byggðir í straumvötnum á
Norðurlandi eystra til að opna laxi og
öðram göngufiski leið í efri hluta
ánna. Elsta mannvirki af þessu tagi er
fiskvegur sem gerður var í Fnjóská
hjá Laufásfossum (1938) og frekari
umbætur við hann síðar (1970). Ann-
ar fiskvegur var byggður þar (1978)
og frekari umbætur gerðar þar síðar
(1985). Hins vegar er mesta mann-
virkið hér á landi laxastiginn sem
byggður var fyrir nokkram áram í
Brúargljúfúr í Laxá til að gera laxi
kleift að ganga upp í Efri-Laxá.
Þá var gerður laxastigi í Þverárfossa
í Reykjakvísl (Mýrarkvísl) (1970) er
kom í stað eldri stiga sem var orðinn
ónýtur. Á vatnasvæði Skjálfanda-
fljóts hefúr mikið fiskræktarstarf ver-
ið unnið, m.a. var byggður fiskvegur
neðst í Djúpá (1974) svo lax komst
úr Fljótinu í ána. Þá vora gerðir
skurðir, vamargarðar og stíflumann-
virki í Fljótið til að greiða fyrir ftsk-
för upp á svæðin fyrir ofan Ullarfoss
og Bamafoss.
Fiskvegir á Austurlandi
Laxastigi var gerður í Lagarfoss f
Lagarfljóti árið 1932 og má segja að
með honum hafi byrjað eiginleg fisk-
vegagerð hér á landi. Á sama ári var
byggður fiskvegur við raforkustíflu í
Laxá við útrennslið úr Laxárvatni.
Austum'skur líffræðingur hafði verið
hér á ferð nokkram áram áður og
kannað vatnasvæði Lagarfljóts.
Hann lagði til að fiskstigi yrði
byggður í Lagarfoss. En því miður
reyndist þessi framkvæmd ekki skila
þeim árangri sem vænst var og virtist
sem að stiginn hafi verið of stuttur til
þess að fiskur gæti komist yfir þann
þröskuld sem fossinn er fiski. Það var
svo ekki fyrr en árið 1975 að byggð-
ur er fúllkominn fiskvegur á vegum
orkuyfirvalda í tengslum við mann-
virkjagerð við Lagarfoss.
Tveir aðrir fiskvegir era í ám á
Austurlandi, annar er í Selá, hjá Sel-
árfossi, í Vopnafirði og var byggður
1967 og opnaði laxi leið inn á langt
svæði í ánni. Hinn stiginn er á vatna-
svæði Breiðdalsár, við fossinn Belj-
anda. Hann var gerður 1977 og gerði
laxi og öðrum göngufíski kleift að
komst inn á hagstætt uppeldissvæði
fyrir fiskinn.
Hér á landi hafa til þessa verið
byggðir tæplega 50 fiskvegir víðs
vegar um land sem hafa verið steypt-
ir upp, eins og sagt er. En auk þess
hefúr í 13 skipti verið greitt fyrir fisk-
för með því að sprengja burt hindran
eða lagfæra árfarveg svo fiskur kæm-
ist ffekar um ána.
- eh.
Vatn til Witwatersrand
í Suður-Afríku var 1988 hafin
lögn 1500 km langrar vatnsleiðslu
frá Lesotho til árinnar Ash sem
fellur í uppistöðulón við Vaal-stíflu.
70 km sunnan Jóhannesarborgar.
Alla þá leið mun vatnið falla fyrir
náttúrlegan halla en mjög víða um
jarðgöng. (Þótti sá kostur betri en
að taka vatnið úr ánni Sequ sem
fellur frá Lesotho í Orangeá því þá
þyrfti að dæla vatninu mestalla leið.)
Framkvæmdir munu standa yfir til
2020 og verða í þremur áföngum.
Við fyrsta áfanga verður væntanlega
lokið 1995, hinn annan 2008 og hinn
þriðja 2020. Munu framkvæmdir
kosta 2 milljarða dollara að áætlað
er.
Án þessa vatns-viðauka þrengdi
að vaxtarskilyrðum byggðar á Wit-
watersrand og grannsvæðum en á
þeim standa borgirnar Jóhannesar-
í Lesotho er verið að reisa mikla
stíflu, allt að 170 m háa, Katzestífl-
una, til að venda um áaflæði þess. í
tengslum við hana, 45 km norðar,
verður reist 70 mw raforkuver við
Muela sem lokið verður við á fyrsta
áfanganum. Á öðrum áfanganum
verða reist tvö önnur raforkuver 75
km norðan Katsestíflunnar, við
Monale og Mashai, og mun þá
rafmagnsvinnsla orkuveranna
þriggja verða samtals 100 mw. Hing-
að til hefur Lesotho fengið rafmagn
sitt frá Suður-Afríku.
Suður-Afríka mun bera 85% af
kostnaði við framkvæmdir þessar,
en Lesotho 15%. Gagnvart útlend-
um lánardrottnum gengur Suður-
Afríka í ábyrgð fyrir Lesotho. Þá
mun Suður-Áfríka á næstu 50 árum
greiða Lesotho 316 milljónir punda
fyrir vatnstökuna. Stígandi
borg, Pretoría og Vereeniging. í lok úndu 18 rúmmetrar vatns í ána Ash,
fyrsta áfangans, 1995, munu um en í Iok þriðja áfangans, 2020, 70
leiðsluna frá Lesotho berast á sek- rúmmetrar á sekúndu.