Tíminn - 12.05.1990, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Laugardagur 12. maí 1990
Páll Eiríksson aðstoðaryfirlögregluþjónn rifjar upp samskipti
lögreglunnar við hermennina á stríðsárunum og ástandið:
Jónas frá Hriflu fyrstur
að vara við „ástandinu“
Hemám íslands og hemámsárin eru mikið til umræðu þessa
daga, enda ekki að ástæðulausu þar sem 50 ár eru liðin frá því að
fýrstu bresku herskipin lögðust að landi í Reykjavíkurhöfn. Páll
Eiríksson, aðstoðaryfiríögregluþjónn í Reykjavík, er annar
tveggja elstu starfandi lögreglumanna í lögreglunni í Reykjavík
eftir 47 ára starf, en hann hóf störf 1. febrúar 1943. Páll er vel
kunnugur samskiptum lögreglu við hemámsliðið á þessum tíma.
Þegar Tíminn heimsótti hann sat hann við skrífborð sitt í höfðu-
stöðvum lögreglunnar við Hverfisgötu með dagbók lögreglunnar
opna á 10. maí 1940.
„Nei því miður er mjög lítið bókað þennan
dag af atburðum tengdum hemáminu.“ Páll
tekur upp dagbók lögreglunnar frá þessum
tíma og les fyrstu bókun aðfaranótt 10. maí
1940. „Kl. 3.40. tilkynnti lögregluþjónn
númer 50 að sæist til fjögurra herskipa sigla
inn á ytri höfnina. Sjást ekki þjóðarein-
kenni.“ Meira er ekkert bókað um þetta og
hjá dagvakt lögreglunnar þennan dag er ekki
neitt sérstakt bókað. Það er ekki fyrr en um
kvöldið, er Jónas Jónsson alþingismaður,
Jónas frá Hriflu, hringir á stöðina: Páll les
áfram: „Klukkan 20.42 þá hringdi á stöðina
Jónas Jónsson alþingismaður og óskar hann
eflir að skilað yrði til lögreglustjóra frá sér,
að hann óski eftir að lögreglan spomi við því
að krakkar og unglingar hangi utan í her-
mönnum þeim sem hér em í landi. Taldi
hann þetta þjóðinni til ósóma og það sama
gilti fyrir lögregluna að skipta sér ekki af
þessu. Magnús Eggertsson varðstjóri talaði
við lögreglustjóra og skýrði honum frá
þessu og lögreglustjóri taldi ekki ástæðu til
þess að skipta sér af þessu að svo stöddu.“
Páll sagði að annað hafi ekki verið bókað
fyrr en þá löngu seinna, þegar lengra var um
liðið frá hemáminu.
„Það kemur fljótlega fram að lögreglan
hefúr afskipti af hermönnum og þá svo til
eingöngu út af kvenfólki. Það var geysilega
mikil athygli sem þessir menn fengu þegar
þeir komu hingað. Eins og margoft hefúr
komið fram þá vom ungar stúlkur og eldri
einnig afskaplega uppteknar af þessum
mönnum. En illindi milli Islendinga og Bret-
anna vom ekkert sérstaklega mikil. Það kom
jú oft fyrir að það skarst í odda og úr urðu
slagsmál, en þá oftar en ekki vegna ölvunar
og kvenfólks.“
— Hvemig var andrúmsloftið í bænum á
þessum ámm?
„Eg tel að það hafi verið mjög gott. Þá var
bærinn það lítill, ég segi kannski ekki að all-
ir hafi þekkst, en maður var ekki búinn að
vera lengi í lögreglunni þegar maður komst
að því að ef maður kom inn á skemmtistað
borgaralega klæddur, þá þekktist maður og
sagt: þama er ein löggan.
Þegar maður var á gangi niður í bæ, vom
þar iðulega á gangi betri borgarar, eins og sr.
Bjami, Olafúr Þorsteinsson læknir, Ólafur
TTiors og fleiri mætir menn, sem tóku ofan
fyrir manni. Maður heilsaði þeim vissulega,
því Agnar Kofoed Hansen lögreglustjóri
lagði mikla áherslu á að það væri betra að
gera „honor“ þúsund sinnum of ofl en einu
sinni of sjaldan. Hann vildi að lögreglan
gerði kveðju fyrir þeim er væm betri borgar-
ar.“
í fúskaravinnu
hjá Bretanum
— Hvað varstu gamall þegar þú byijaðir í
lögreglunni 1943?
„Eg var tuttugu og eins árs. Aður hafði ég
unnið í Bretavinnunni frá haustinu 1941.
Við vorum kallaðir trésmiðir eða gjaman
fúskarar, þ.e. þeir menn sem unnu hjá Bret-
anum. Það var mikill hörgull á smiðum og
allir sem vom bankhagir, vom teknir sem
smiðir við braggasmíði. Mín fyrstu kynni af
hermönnunum vom frá þessum tíma. Eg
vann úti á flugvelli, þá í nokkuð stómm
vinnuflokki sem þar var.“
— Fúskarar og ekki fúskarar, til hvors
hópsins taldist þú?
„Það var þannig að þeir sem vom alveg
hreinir fúskarar áttu ný verkfæri. Glansandi
sagir og harnra, en ég átti gamlan hamar,
gamla sög og hefil, sem þá vom aðalverk-
færin. Nú, þegar ég kom í þennan vinnu-
flokk þá héldu allir að ég væri vanur smiður.
Þar sem það gæti ekki átt sér stað að fúskari
kæmi með gömul verkfæri. Eg held nú að
þetta hafi kannski eitthvað lyft mér við
smíðina.
Bretavinnan var fræg fýrir það að vera leti-
vinna og alveg hörmung hvemig menn
unnu. Það var kannski ekki síður Bretunum
að kenna. Ég man eftir tilfelli þegar við vor-
um úti á flugvelli og áttum að ldæða gólf í
bragga, en efnið vantaði. Verkstjórinn sagði
okkur að við yrðum að vera inni í braggan-
um og mættum ekkert fara út, því yfirmenn
hersins máttu ekki vita af því að það vantaði
efni. Þama vorum við í tvo daga, nánast all-
ur hópurinn, verkefnalausir. Hvers vegna
spýtumar vantaði veit ég ekki. Svona vom
þessi vinnubrögð. Frægt var að yfirleitt var
ein skófla ætluð hverjum tveim við skurð-
gröft og þar ffarn eftir götunum.
Þetta breyttist með kananum, hann var
harðari. Það var meira aðhald hjá þeim og
mjög vel unnið. Við lentum í því einu sinni
þegar verið var að segja mönnum upp í
flokknum sem ég var í að við vomm teknir
tveir og áttum að smíða borð fyrir einhveija
yfirmenn. Það sátu yfir okkur tveir yfirmenn
á meðan við vorum að smíða borðið og nátt-
úrlega bogaði af okkur svitinn, þar sem ekk-
ert var gefið eftir. Þetta varð þó til þess að
okkur var ekki sagt upp.“
Upp úr sauð á
friðardaginn
— Hvemig var að vera í lögreglunni á þess-
um ámm, ffam að stríðslokum?
„Þegar ég byija í lögreglunni var mikið af
hermönnum í bænum og herlögreglumaður
var alltaf á stöðinni hjá okkur sem fór með í
útköll þegar vitað var að hermenn vom ann-
ars vegar. Hvað útbúnaðinn varðar þá var
gamli búningurinn ekki sá liðlegasti. Jakk-
inn var hnepptur upp í háls, með axlaról þar
sem við bámm stórar kylfúr á nætumar.“
— Samskiptin við hermennina og borgar-
ana á þessum tíma?
„Ekki er hægt að segja annað en þau hafi
verið nokkuð góð. Afskiptin sem lögreglan
þurfti að hafa vom gjaman vegna ölvunar.
Það var ekki mikið um róstur sem beinlínis
mátti rekja til hermannanna, en á friðardag-
inn sauð upp úr. Það misstu nánast allir
stjóm á sér á ffiðardaginn, bæði íslendingar
og hermenn. Það segir frá því í dagbók á
þessum tíma að nánast í hverri einustu versl-
un í miðbænum og upp eftir öllum Lauga-
veginum hafi rúður verið brotnar. Þar vom
hermenn framarlega. Nú svo slagsmál milli
Islendinga og Englendinga. Það vom aðal-
lega Englendingar, því Ameríkönunum var
ekki sleppt lausum á ffiðardaginn. Ég veit
ekki af hverju, kannski af ótta við að þeir
fæm að berja á Bretunum. Það var mikill
fjöldi í miðbænum þessa tvo daga sem ólæt-
in stóðu yfir og lögreglan þurfti að beita
táragasi og kylfum til að skakka leikinn."
— Hefurðu heyrt frá þínum fyrmm sam-
starfsmönnum hvemig hemámið gekk fýrir
sig og næstu dagar þar á eftir vom?
„Þegar landið var hemumið var Agnar
Kofoed lögreglustjóri á Laugarvatni að
þjálfa lögreglumenn og Einar Amalds fúll-
trúi lögreglustjóra. Það hefúr komið fram að
hann hafði afskipti af hermönnum sem fóm
að stjóma umferð í Hafnarstræti og Pósthús-
stræti. Hann óskaði eftir því að þeir væm
ekki að sinna umferðarstjóm. En yfirleitt
komu ekki upp mikil vandræði sem lögregl-
an þurfti að hafa afskipti af. Ég varð ekki var
við að herinn hafi eitthvað verið að skipta
sér af störfum lögreglu. Kaninn hafði lög-
reglustöð í Tryggvagötu og það var mjög
góð samvinna okkar í milli þegar á þurfti að
halda.“
Kallaöir út vegna
hermanns í fjósi
„Við lentum í því tveir, ég og Oskar Ola-
son, fýrrverandi yfiriögregluþjónn, að vera
kallaðir að býlinu Útskálum inn við Elliðaár,
þar sem Ameríkani var eitthvað að vesenast
í fjósinu. Þegar við komum inn i fjósið hljóp
hann út á tún og við á qftir, þar sem við náð-
um honum. Hermaðurinn sem var þama inn-
frá var á jeppa og herlögreglumaðurinn sem
var með okkur í for sat með honum í jeppan-
um niður á stöð. Þegar við komum niður á
Laugaveg stoppar jeppinn og herlögreglu-
maðurinn kemur til okkar og segir að þetta
sé örugglega misskilningur og að hermaður-
inn sé saklaus. Hann er ekki fýrr kominn að
bílnum hjá okkur fýrr en strákur brennir af
stað og við á eftir. Hann fór inn í Norður-
mýrina, þar sem við misstum af honum og
fundum jeppann síðan mannlausan. Síðar
kom í ljós að hann var í kamp sem var við
Háteigsveginn. Út úr þessu urðu réttarhöld
og við Óskar þurftum að mæta fýrir herrétt
vegna þessa til sakbendingar og við gátum
bent á rétta strákinn. í þessum réttarhöldum
voru miklar serimóníur. Við þurftum að
ganga þar fýrir marga áður en við komumst
til sjálfs dómarans."
Vegna þessa varð til vísá sem hér fýlgir:
„Efað þetta úrvals* lið
iðkar kálfasmiði
hverju œtliþá úrhrakið
í Ameriku ríði."
I
* Roosevelt Bandaríkjaforseti hafði lofað
Islendingum úrvalsliði hermanna.
Ástand á skauta-
svellinu á Tjörninni
— Hvemig voru samskiptin milli lögreglu
og þeirra kvenna sem voru í svokölluðu
ástandi?
„Þegar ég byrjaði höfðu þær ekkert hom í
síðu lögreglunnar. Auðvitað fannst þeim
óþarfa afskipti vera höfð af sér, en það var
engin fjandskapur út í lögregluna. Ég er ekki
frá því að á sumum sviðum hafi verið gert
meira úr þessu en efni stóðu til. Það var ráð-
in hjúkrunarkona, Jóhanna Knudsen, til að
fýlgjast með þessu og hún var afskaplega
ströng. Henni fannst nú nánast að þetta væri
alveg hroðalegt ástand. Jóhanna sendi lög-
reglustjóra bréf 1944 þar sem hún lýsir
ástandinu á skautasvellinu á Tjöminni. Hún
lýsti ástandinu á svellinu sem mjög slæmu.
Þama séu hermenn og ungar stúlkur á skaut-
um og af þvi geti hlotist kunningsskapur.
Hún fór fram á að lögreglustjóri beitti sér
fýrir bættri lýsingu á tjöminni og að þar yrði
settur lögreglumaður á vakt til að hafa eftir-
lit með velsæminu. Hvort hann varð við
þessu veit ég nú ekki. Þetta var svo strangt
að það var nánast tekið til þess ef stúlka tal-
aði við hermann. Það er fjarri því að þessar
stúlkur hafi allar verið beint í ástandinu.
Á þessum tímum var ekki mikið um sam-
komur en af og til héldu Kennaraskólinn og
Samvinnuskólinn dansæfingar, eins og það
hét þá. I þá daga sátu stúlkumar á bekkjum
meðfram veggjunum. Ég fór oft á þessar
dansæfingar á báðum stöðum og yfirleitt
vom fleiri stúlkur en strákar, auk þess sem
strákamir vom eitthvað feimnir að bjóða
upp. Maður tók eftir að sömu stúlkumar sátu
á bekkjunum allt kvöldið og seinna sá ég
þessi andlit, en þá vom þær margar hveijar
komnar með hermenn upp á arminn."
Ekki breyting
heldur bylting
— Hvað hefur breyst á þessum 47 ámm
síðan þú byijaðir í lögreglunni?
„Ég held að það sé ekkert sem ekki hefur
breyst. Það má segja að ekki hafi orðið
breyting heldur algjör bylting og vafalaust
er margt til góðs. Einhvem veginn er það
svo að ég held að fólk meti ekki þessa breyt-
ingu eins og hún hefur orðið til góðs. Það
var að vísu mun færra í lögreglunni á þess-
um ámm, en þegar maður gengur ffamhjá
Pósthússtræti 3, þar sem lögreglustöðin var,
þá rifjast upp fýrir manni að þegar ég var að
byrja þá þóttu þetta mikil salarkynni. En
undir það síðasta var húsnæðið orðið mjög
þröngt. Þegar við flytjum á Hverfisgötuna,
1972, þá fannst manni þetta vera feikna
geimur. Setustofúmar hér þóttu mjög stórar
og sérstaklega þeir eldri kviðu fýrir að fara
úr þrengslunum niður ffá og hingað inneftir.
Ekki bara þeir eldri, því það kom á daginn
að almennt vildu menn heldur sitja á setu-
stofúnni í fangageymslunni, þar sem hún var
minni og meira í líkingu við það sem gerðist
niður í Pósthússtræti, þar sem menn sátu nær
hver ofan í öðmm.“
— Hefúr viðmót fólks breyst einnig?
„Já, það hefúr breyst. Vissulega vom
óspektir, þá sérstaklega á gamlárskvöld. Ég
rakst á gamlar skýrslur um gamlárskvöld allt
aftur til 1938. Þá em skrílslætin svo mikil að
í einu tilfellanna er því líst hvemig nokkrir
menn koma að leigubílstjóra sem sat i bíl
sínum niðri við höfn og bám bílinn að
bryggjusporðinum, þannig að hjólin stóðu
fram af þegar lögreglan kom að. Ætlunin var
einfaldlega að henda bílnum og manninum í
höfnina. Nú á seinni árum hafa unglingar
miklu meira handa á milli en þá og þetta
ástand í miðbænum sem við em að tala um
núna á sér ekki hliðstæðu ffá fýrri tíma. Á
þessum ámm gengu menn rúntinn sem kall-
að var, hring eftir hring ef gott veður var, en
að einhveijum dytti í hug að bijóta rúðu eða
henda flösku, var ffáleitt.
Agnar B. Óskarsson