Tíminn - 03.08.1990, Page 7

Föstudagur4. ágúst 1990
Tíminn 7
BOKMENNTIR
Lof heimsku og lygi
Erasmus firá Rotterdam: Lof helmskunnar.
fslensk þýðlng eftir Þröst Asmundsson og
Arthúr Björgvin Bollason, sem einnig ritar
Inngang. Hlð islenska bókmenntafélag —
Lærdómsrit Rv. 1990.
Þorieifur Halldóisson: Lof lyginnar. Með
inngangi eftir Halldór Hermannsson i þýð-
ingu Þorstelns Antonssonar. Hlð fslenska
bókmenntafélag — Lærdómsrit Rv. 1988.
Lærdómsrit bókmenntafélagsins
tóku að koma út 1970, ritstjóri bóka-
flokksins er Þorsteinn Gylfason frá
upphafi og Þorsteinn Hilmarsson
ásamt honum frá 1989. Alls hafa
komið út 26 bindi þýddra rita. Mörg
þessara rita eru lykilrit evrópskrar
menningar. Með þessari útgáfu er
gerð tilraun til að auka landsmönn-
um meiri viðsýni og leggja lóð á
vogarskálina til þess að ijúfa þá and-
legu einangrun, sem heftir þrengt ís-
lenskan menningarheim. Þessi ein-
angrun er því furðulegri, sem sam-
skipti og fjölmiðlun eykst í heimin-
um. Astæðumar eru fjölmargar, en
aðalástæðan er líkast til þekkingar-
og menntunarleysi þeirra aðila, ekki
síst opinberra, sem ættu að vinna að
aukinni víðsýni 1 menningarefhum
og aukinni menntun. Þessvegna er
framtak Bókmenntafélagsins og ekki
síst aðalritstjóra bókaflokksins
meira en litið lofsvert. En minnast
ber þess, að baráttan gegn einangr-
uninni og heimskunni er oft Sisifús-
ar-raun.
„Lof heimskunnar" kom út 1511 og
var titillinn „Morias Enkominon seu
Laus Stultitiae", prentuð í Strass-
burg. Höfundurinn var Erasmus
Rotterodamus eða Desiderius Erasm-
us frá Rotterdam, fæddur líkast til
1469 og látinn 1536. Hann var ein-
hver fremsti fræðimaður um Biblíu-
rannsóknir og útgáfúr og talinn
ffemstur húmanista norðan Alpa-
fjalla. Af hinum mörgu ritum hans er
Lof heimskunnar það eina sem hefúr
orðið sígilt, enda er það meðal kunn-
ustu háðrita heimsbókmenntanna.
Erasmus setti það saman á ferðalagi
ffá Ítalíu til Englands sumarið 1509
og vann fyrstu gerð þess á skömmum
tíma, eftir að hann settist að hjá vini
sínum Thomas More.
Huizinga, hinn kunni sagnffæðing-
ur, telur að þemu ritsins séu: Heimsk-
an sem hin sanna viska og ímynduð
viska sé hin sanna heimska. Heimsk-
an sem hin sanna viska glæðir menn
lífskrafti, því að sá sem er gæddur
raunsýni og skynsemi til þess að sjá
galla og veikleika annarra og sjálfs
sín, hlýtur að örvænta: Skynsemin og
vískan er því drepandi en heimskan
veitir lífskraft og lífsfýllingu, sem er
aldrei gagnrýnin.
Siðan tekur heimskan að lofa sjálfa
sig, hún sýnir ffam á að það er hún
sem gerir mannkynið hamingjusamt
ffá blautu bamsbeini til hárrar elli.
Heimskan mótar og stjómar mennsk-
um viðbrögðum i ást, vináttu, stjóm-
málum, styijöldum, bókmenntum og
vísindum, heimskan og hamingjan
eiga alltaf samleið. Höfúndurinn sýn-
ir ffarn á áhrif heimskunnar í öllum
stéttum samfélagsins, ekki síst virðist
honum heimskan móta prestastéttina
og alla kirkjuna sérstaklega. Þegar
höfúndur fjallar um klerka og kenni-
dóm daprast honum irónian og háðið
og árásin á þá stofnun verður bein.
Skilin milli gamans (íróníunnar) og
alvöm verða óglögg. í lokin nær
sjálfslof heimskunnar hápunkti í út-
listun á trúaræði ofsatrúarmannsins
og útlistun Platóns á ástaræðinu sem
fúllkomnun mannlegrar sælu. I báð-
um tilvikum rýfúr maðurinn allar
hömlur og upphefst til hins algjöra
frelsis bijálæðisins. „Ridendo dicera
verum,“ segir Horatius eða „að segja
sannleikann hlæjandi“ er tækni Er-
asmusar í þessu einstæða riti.
Þýðing ritsins á íslensku er mjög
lipur, háðið nær yfir, og það fyllilega
og verður á íslensku ákaflega
skemmtileg lesning og sannarlega
tímabær. ftarlegur inngangur fylgir
um lífshlaup Erasmusar og verkið
sjálft og i' bókarlok eru skýringar.
Smávegis ágalli er á þýðingunni,
þegar þýðendur ætla að staðfæra
samlíkingar, þ.e. setja „úldinn há-
karl“ i stað úldins fisks og „lax“ í
stað styiju. Mjög er vafasamt að Er-
asmus hafi nokkum tímann fúndið
lykt af kæstum hákarli, en úldinn
fiskur var algengur. En þetta eru smá-
munir. Rit þetta kom fyrst út í Strass-
burg 1511, síðan í Basel 1515, Lei-
den 1703-6 (í Opera omnina) og oft
síðan. Síðasta heildarútgáfa af Er-
asmusi tók að koma út i Amsterdam
1969. Auk þessara komu út fjölmarg-
ar aðrar útgáfúr, alls 40 útgáfúr með-
an höfúndur var og hét. Þýðingar á
þjóðtungur eru margar og nú kemur
ritið út í ágætri íslenskri þýðingu.
Þormóður Torfason sagnameistari
líkti Þorleifi Halldórssyni við Pico
della Mirandola og kallaði hann „mir-
aculum" (undur) og gáfnafar hans
„fúrðulegt og gífúrlegt“. Þorleifúr
Halldórsson var studdur til náms af
Jóni Þorkelssyni Vídalin upphaflega,
síðan veltist svo að Jón Vídalín varð
biskup 1 Skálholti og það var hann
LESENDUR SKRIFA
HOLMARINN OLMI
eða (Hólminn ægilegi)
Reykjavík 16.7. 1990.
Við erum enn að súpa seyðið af
„styijöldinni síðari", sem soðin var i
súpu, krydduð atómi. Það tekur að
minnsta kosti 100 ár að ná kryddinu
úr, svo að súpan verði boðleg mann-
fólki.
Sagan gegnum aldir er ekki fogur,
hvorki hér á Fróni né annars staðar í
heiminum, nema ef vera skyldi á
meðal frumbyggjanna sem lifðu sam-
kvæmt lögmálinu, ims hvíti maður-
inn kom til sögunnar.
Ég er ættaður að vestan í báðar ættir
og þess vegna þekki ég engan bar-
lóm. Ef Vestfirðingi líður illa á sál-
inni, hristir hann það bara úr henni án
þess að líkaminn hljóti tjón af. Að
minnsta kosti voru Vestfirðingar
þannig forðum daga, áður en mið-
stýringin í þjóðfélaginu, sem auðvit-
að smitaði inn á heimilin, sýkti þjóð-
félagsskútuna eins og maðkur tré.
Nú ólmast Hólmari, sem er að tala
um „daginn og veginn“. Ólmast yfir
öllu — og út í alla. Þjóðin sé á leið til
glötunar, ef hún snúi ekki við og
gluggi í Biblíuna — bókina sem hef-
ur staðið opin sérhveijum íslendingi
frá kristnitöku.
sem studdi Þorleif til utanferðar og
náms við háskólann í Kaupmanna-
höfn. Á leiðinni utan hrakti skip Þor-
leifs til Noregs og þar kynntist hann
Þormóði Torfasyni og vann að útgáfú
rita hans ásamt fleiri ritum eftir dvöl i
Kaupmannahöfn. Þorleifúr ritaði
„Mendacii encomium", lof lyginnar,
á hinni langsömu siglingu frá Islandi
til Noregs 1703, síðan þýddi hann
verkið á íslensku 1711. Halldór Her-
mannsson gaf ritið út í Islandica
1915, Vin. bindi, og það er nú gefið
út endurskoðað auk formála Halldórs
að því, þýddum á íslensku.
Rit þetta er eitt „trúðskaparmála“ en
upphaf þeirra er oft talið „Narren-
schifT Sebastians Brants 1494. Fyr-
irmyndin eru trúðar og fifl og þeirra
gamanmál við hirðir konunga og
fúrsta fyrr á öldum. Rit Erasmusar
„eru kunnustu trúðskaparmál bók-
menntanna" (H.H., formáli). Margir
stældu rit Erasmusar og einn þeirra er
Þorleifúr Halldórsson sem tók lygina
sem málsvara. Halldór Hermannsson
ber saman rit Erasmusar og Þorleifs í
formála: „Orðafar og röksemdafærsl-
ur ritanna tveggja eru víða mjög
ámóta, en það sem manni finnst ís-
lensku ádeiluna einkum skorta við
hliðina á hinni er biturleiki háðsins
og léttleiki kímninnar. En hafa verður
i huga að ástæðan er að nokkru leyti
skapgerðarmunur málsvaranna
tveggja. Gleðin stendur heimskunni
nær en lygin.“
Erasmus frá Rotterdam.
Þorleifúr þræðir slóð Erasmusar í úr-
drætti, H.H. telur að latneska gerðin
hafi verið skeleggari og að Þ.H. hafi
dregið nokkuð úr ádeilunni. Honum
var einnig ljóst að hætta var á að skil-
litlir lesendur myndu e.t.v. álíta að
hann væri málsvamarmaður lyginnar
og að ritið væri ekki írónía. Þess-
vegna skrifar Þ.H. eftirmála þar sem
hann varar við þeim misskilningi.
Lof lyginnar og tvö rit eftir Guð-
mund Andrésson, „Nosce te ipsum“
og „Discursus oppositivus“, gaman-
rit og gagmýnisrit á Stóradóm, þessi
þijú rit eru einu uppreisnarritin gegn
ráðandi hefðum samtímans á 17. öld.
Þorleifúr Halldórsson lauk ævi sinni
sem rektor Hólaskóla, hann sótti um
Hólabiskupsdæmi þegar það losnaði,
en hlaut ei. Hann varð skammlífúr,
léstáHólum 1715. Fæddur 1683.
Siglaugur Brynleifsson
UR VIÐSKIPTALIFINU
Efnahagur Litháen
Máttvana er orðið óséð á milli
spjaldanna, bíður á siðum blaðanna.
Það bara er þama. Orkan leysist fyrst
úr læðingi við lestur — og flutning
— orðsins og sá sem flytur orðið er
jafn nauðsynlegur og sá er skóp það,
reit það, gaf því afl. Hann, ef á að
koma orðinu til skila, þarf að búa yfir
sömu andlegu orkunni og höfúndur-
inn.
Semsagt: Þjóðir hafa verið andlega
— og flestar líkamlega — vannærðar
ffá upphafi sögunnar.
Spaugstofúr, gamanleikarar og
sprellikarlar eiga að koma léttmetinu
til skila, dægurdópinu, en alvömleik-
arar, þjálfaðir upplesarar — lista-
menn í orðsins fyllstu merkingu —
em þeir einu og „sönnu“, fyrir utan
góðan ræðuprest, sem geta skilað
orðinu, túlkað merkingu þess án við-
náms, án orkutaps, svo hlustandinn
fái skilið, verði hlutaðeigandi í orð-
inu.
Sá sem ekki hlustar, sá sem ekki les,
ellegar sá sem ekki notar sjáandi
augu, vanvirðir skynfæri sín. Hann
hlýtur að fá bata fýrir sunnan Barða-
strönd.
Hassi.
í Litháen vom 1989 meðaltekjur á
íbúa jafngildi 6.110 $ eða 9% yfir
meðaltali í Ráðstjómarríkjunum. (Hér
á eftir verða allar upphæðir í rúblum.)
Frá 1985 til 1989, þ.e. á skeiði pere-
stroika, — hefúr verg landsffam-
leiðsla í Litháen aukist um 26%, en um
11% í Ráðstjómarríkjunum yfirleitt.
Fyrir sakir aukningar og endumýjunar
tækjakosts jókst ffamleiðni iðnverka-
manna í Litháen 1989 (eða 1985-89?)
um 5,9%, en um 3,1% i Ráðstjómar-
ríkjunum yfirleitt, og var aukning
ffamleiðni á iðnverkamann meiri í að-
eins einu ráðstjómarlýðveldi.
Litháen sem eitt lýðvelda Ráðstjóm-
arríkjanna hefúr mjög verið að þeim
fellt. Verg landsffamleiðsla Litháen
nam 9,3 milljörðum (en í sovéskum
hagtölum em þjónustuliðir lækkaðir),
en innflutningur þess 7,5 milljörðum
og útflutningur 5,9 milljörðum. Gagn-
vart öðmm ráðstjómarlýðveldum og
umheiminum (nokkum veginn að
jöfnu), nam greiðsluhalli um 16%
landsffamleiðslu. Á viðskiptum við
önnur ráðstjómarlýðveldi var halli
Litháen mestur á þessum liðum: Ollu
og gasi 563 milljónir, málmum 538
milljónir, efhavörum 467 milljónir og
tækjakosti 624 milljónir.
Aðflutt orka til Litháen ffá öðmm
ráðstjómarlýðveldum, umbreytt til
jafngildis í kolum, svarar til 33,7
milljóna tonna. Eigin orkunotkun
þess, einnig metin til kola, svarar til
19,1 milljóna tonna (og fara jafúgildi
1,9 milljóna tonna til efnaiðnaðar).
Rafmagn er unnið í einu kjamorku-
veri, við Ignalio, með tveimur kjama-
kljúfúm, og leggur hvor til 1500
megavött, og í einni fallvatnsvirkjun,
við Kaichiadoris, upp á 1600 mega-
vött. Upphitun er aðallega með kolum
og gasi. í leiðslu frá Minsk berst gas
(og um Vilníus liggur hún síðan til
Kaliningrad-svæðisins). Höfnin i
Klaipeda hefúr ekki útbúnað til af-
fermingar tankskipa. (Út flytja Ráð-
stjómarríkin oliu um höfn í Lettlandi,
Ventspils.)
Litháen hefúr 52% vergrar landsffam-
leiðslu sinnar af landbúnaði. Til ann-
arra ráðstjómarlýðvelda sendir það
kjöt og kjötvörur, mjólk og mjólkur-
vörur og dálítið af fiski, en fær ffá þeim
sykur, matarolíur, ávexti og loks áburð.
Kennari við Háskólann í Oxford, Mi-
chael Kaser, sagði í grein í Financial
Times 20. apríl 1990: „Yfirvöld 1
Ráðstjómarríkjunum kosta kapps að
draga ffam, að verði á orku innan-
lands sé haldið niðri, þannig að að-
keypt olía og gas hlytu að kosta Lithá-
en miklu meira á heimsmarkaðsverði.
I nýlegri álitsgerð halda hagffæðingar
í Moskvu því ffam, að greiðsluhalli
Litháen (reiknaður eftir aðföngum
1988) næmi 3.687 milljónum (rétt um
3,5 milljörðum sterlingspunda), ef að-
föng þess kæmu öll ffá útlöndum. Á
mælikvarða efnahagslífs Vesturlanda
er það ekki feiknarlega há tala, en það
er til marks um, hve mjög Litháen á
undir öðrum, að það gæti ekki innt
hana af hendi af eigin rammleik."
Vaxandi tekjumunur
í Bandaríkjunum
í Bandaríkjunum jókst munur á tekj-
um manna á níunda áratugnum. Að
því vék Financial Times 20. april
1990: „í nýlegri skýrslu ffá allsheijar-
nefnd fulltrúadeildar Þjóðþingsins
(the House Ways and Means Comm-
ittee) koma ffam miklar breytingar á
tekjuskiptingu. í henni er talið, að 5%
tekjuhæstu fjölskyldna hafi 1990 haft
26,2% tekna fýrir sköttun, en hlutu
hins vegar 21,4% þeirra 1980. En
hlutur 20% hinna tekjulægstu mun á
sama árabili hafa fallið úr 4,5% i
3,7%. Frá 1980 hafa tekjur þess
fimmtungs (fjölskyldna), sem mestar
tekjur hefúr, hækkað um 31,7% að
raungildi, en þess fimmtungs, sem
minnstar tekjur hefúr, lækkað um
3,2%.“
í tölublaði þessu segir enn: „Nálega
32 milljónir manna voru 1988 undir
hinum opinberu fátæktarmörkum
(um 6.000 $ fýrir einhleyping), en um
24 1/4 milljóna manna seint á áttunda
áratugnum. Hundraðstala lands-
manna undir fátæktarmörkum hefúr á
þessu árabili hækkað úr 11,5% upp 1
liðlega 13%. ... Nálega þriðjimgur
allra blökkumanna er undir fátæktar-
mörkum og meira en fjórðungur af-
komenda spænskumælandi Suður-
Ameríkubúa. Á meðal bama(fjöl-
skyldna) þeirra eru 44,2% og 37,9%
undir fátæktarmörkum. Nálega
fimmtungur allra bandariskra bama
telst fátækur.“
Stígandi
Bein útlend fjárfesting
„Aukning á flæði beinnar útlendrar
fjárfestingar (foreign direct invest-
ment, FDI) er komin að mörkum þess
að valda eigindalegum breytingum á
tengslum á milli háþróaðra hagkerfa,"
segir í álitsgerð eftir DeAnne Julius,
helsta hagfræðing Shell-olíufélagsins,
sem út kom snemma árs 1990: Glob-
al Companies and Public Policy,
The Growing Challenge of Foreign
Direct Investment (Royal Institute of
Intemational Affairs/Pinter Publis-
hers, 7,95 sterlingspund). Það aukna
flæði hefúr fýlgt á eftir þróun fjar-
skipta, sem fellt hafa saman peninga-
markaði, og þá einkum kauphallir, i
helstu iðnaðarlöndum.
Frá 1983 til 1988 jókst bein fjárfest-
ing landa á milli um 20% á ári eða
Qórum sinnum hraðar en heimsversl-
imin. Helstu iðnaðarlöndin fimm (G-
5), Bandaríkin, Japan, Vestur-Þýska-
land, Bretland og Frakkland, áttu i lok
þess skeiðs 757 milljarða $ I beinni út-
lendri fjárfestingu eða mn 75% henn-
ar allrar, en samanlagður hlutur þeirra
í heimsversluninni var um 42%.
Fáfnir
Bein útiend fjárfésting fimm helstu iðnaðarlanda
ut
Inn
Eign alls 1988 Raunvöxtur flæðis Heildarflæði Heildarflæði
$-milljarðar áári 1983-88,% 1980-88, S-milljarðar 1980-88, $-milljaiðar
Bandaríkin 324 20 157 252
Bretland 184 16 133 65
Japan 114 37 96 3
Vestur-Þýskaland 78 15 52 9
Frakkland 57 32 43 28
Heimild: DeAnne Julius