Tíminn - 22.11.1990, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Fimmtudagur 22. nóvember 1990
Sigmundur Guðbjarnason rektor:
Sjálfstæð íslensk þjóð
mun ekki einangrast á
sviði mennta
og menningar fíokksins
Ég þakka fyrir þetta tækifæri til að
ræða um hina alþjóðlegu þróun á
samstarfi háskóla. Ástæða þessarar
umfjöllunar er sá ótti sem ýmsir
bera í brjósti við einangrun íslands
á sviði mennta og menningar ef við
stöndum utan við Evrópubandalag-
ið.
Fyrst mun ég fara nokkrum orðum
um EB og þær friðarvonir sem köll-
uðu á myndun slíks bandalags.
Þá mun ég færa rök fyrir því að það
er engin hætta á að ísland einangr-
ist á sviði mennta og menningar og
mun ég gera grein fyrir stöðu ís-
lands í þeim efnum.
Þótt ég ætli ekki út í umræðu um
efnahagsmál þá mun ég samt reyna
aö meta verðið á sjálfstæði íslands,
hvað áskriftin að fullveldi íslands
kostar í dag.
Loks mun ég ræða stuttlega um
lífskjör og lífsgæði á íslandi.
Evrópubandalagið
og von um frið
Evrópuþjóðir voru langþreyttar á
styrjöldum og stofnun Evrópu-
bandalagsins var eðlileg viðleitni
þeirra til að tryggja frið í álfunni og
samtengja hagsmuni sína á þá lund
að eigi kæmi til nýrra styrjalda
þeirra á meðal. Hið nýja ríkjabanda-
lag átti einnig að skapa virki til að
styrkja viðskiptalegar vamir og
vernda hagsmuni Evrópuþjóða í
efnahagslegum átökum og sam-
keppni við Bandaríkjamenn og Jap-
ani.
Evrópubandalagið tekur stöðugt
breytingum og vilja sumar þjóðirn-
ar breyta ríkjabandalaginu í Banda-
ríki Evrópu til að skapa enn frekari
einingu og sterkari heild. Ekki er
líklegt að slík Bandaríki Evrópu
verði að veruleika; hin einstöku ríki
munu vilja halda eigin tungu og
menningu og fyrr eða síðar mun
Evrópubandalagið liðast í sundur
eins og önnur slík ríkjabandalög
hafa áður gert. Við sjáum eitt slíkt,
Sovétríkin, liðast í sundur um þess-
ar mundir, og heimta hin einstöku
lýðveldi nú sjálfstæði sitt. Þá er Ijóst
að Bandaríkjamenn og Japanir fjár-
festa mjög mikið í löndum Evrópu-
bandalagsins til að tryggja hags-
muni sína og ætla þeir að vinna
virkið innan frá. Virkið EB er í raun
andhverfa þeirrar alþjóðahyggju og
frjálsræðis í viðskiptum sem örvar
nú alla heimsbyggðina.
Vænta má mikilla sviptinga í við-
skiptaheiminum bæði innan Evr-
ópubandalagsins og eigi síður á al-
þjóðlegum mörkuðum. í Evrópu
mun samkeppnin harðna og þeir
verða jafnmargir sem tapa og þeir
sem vinna í þeirri samkeppni. Fýrr-
um stjórnarformaður í breska stór-
fyrirtækinu Imperial Chemicals
Industries (ICI) lýsir því svo að
næstu 10-15 ár muni verða hreint
víti („perfect hell“). Á alþjóðavett-
vangi verða sviptingar á meðal ris-
anna þegar stóru auðhringarnir
takast á um auðlindir og markaði.
Staða íslands gæti orðið erfið í
slíkum ólgusjó og jafnvel ótryggari
innan Evrópubandalagsins en utan.
Verður einkum mikilvægt að gæta
þess að auðlindir okkar, fiskimið og
orkulindir, lendi ekki í höndum út-
Iendinga, beint eða óbeint. Er því
ráðlegast að tefla ekki í tvísýnu og
taka ekki neina áhættu með aðild að
Evrópubandalaginu.
Engin hætta á að
Island einangrist á
sviði mennta og
menningar
í ágúst s.l. var haldið í Helsinki ní-
unda þing Alþjóðasamtaka háskóla
(Internationa) Association of Uni-
versities), en slík þing eru haldin á 5
ára fresti. Þema ráðstefnunnar var
mjög í samræmi við þróunina í
heiminum í dag, en það var: Univer-
sality, Diversity, Interdependence:
The Mission of the University.
Fjallað var um hlutverk háskóla, að
þeirra hlutverk væri að rannsaka
eðli tilverunnar og alit litróf þekk-
ingar; að veita ffjálsan aðgang að
þekkingunni og vera öllum þeim
opnir, sem geta haft hag af; að vera
alþjóðlegir, því að þekkingin virðir
engin landamæri. Háskólar eru
vissulega fjölbreytilegir með fjöl-
skrúðug viðfangsefni í litríkri og
ólíkri menningu þjóðanna, en þeir
eru samt háöir hver öðrum á ýmsa
lund. Áhersla var lögð á aukið sam-
starf og aukin samskipti, á frjálst
flæði þekkingar og aukið streymi
nemenda og kennara milli háskóla.
Háskólar margra landa Vestur-Evr-
ópu eru að búa sig undir aukna
samkeppni um stúdenta á alþjóða-
vettvangi og bjóða margir upp á
kennslu á ensku, þó að það sé ekki
þjóðtunga þeirra, ef þeir þá hafa
slíka. Nei, háskólar eru almennt
ekki að lokast góðum nemendum;
hins vegar vex aðsókn víða og þá
einnig brotthvarf nemenda frá
námi.
Þessi samkeppni háskóla um góða
nemendur er ef til vill tengd auk-
inni samkeppni um vel menntað og
dugmikið ungt fólk. Bandaríkin sjá
fram á að geta aðeins fullnægt 20%
af þörfinni með kandídötum úr eig-
in landi. Vilja þeir laða að nemendur
í framhaldsnám og jafnframt breyta
lögum og rýmka heimildir fyrir vel
menntaða innflytjendur til að mæta
aukinni þörf atvinnulífsins og rann-
sóknastofnana fyrir vel menntað
fólk.
í samtökum rektora Evrópuhá-
skóla, en aðild eiga 440 háskólar í
27 löndum, hefur undanfarið verið
lögð áhersla á aukið frelsi og aukið
samstarf háskóla um allan heim og
mun Vestur-Evrópa ekki einangra
sig í þessum efnum. Háskólar í
Austur- Evrópu og í þriðja heimin-
um leita í auknum mæli eftir sam-
starfi við Vestur-Evrópu og Banda-
ríkin. Háskólar Vestur-Evrópu verða
framvegis sem hingað til jafn opnir
góðum nemendum og verið hefur.
Háskóli íslands hefur fylgt þróun-
inni í Evrópu og Bandaríkjunum og
gert fjölda samninga á undanföm-
um árum við erlenda háskóla um
samstarf á sviði rannsókna og
kennslu. Margir þessara samninga
hafa verið gerðir í tengslum við
þátttöku Háskólans í fjölþjóðlegum
samstarfsáætlunum háskóla, s.s.
NORDPLUS-áætlun Norðurlanda-
ráðs.
Samningar af því tagi sem hér um
ræðir bjóða upp á nýja og vænlega
kosti fyrir nemendur og kennara við
Háskóla íslands. Með því að sækja
kennslu að hluta til erlendra há-
skóla, án þess að greiða þurfi fyrir
Sigmundur Guðbjamason,
rektor.
það sérstaklega, er unnt að gera
námið hér fjölbreyttara og bjóða
nemendum sérhæfingu á fleiri svið-
um en Háskólinn getur veitt. Nú,
þegar unnið er að því að koma á fót
framhaldsnámi í ýmsum greinum
við Háskóla íslands er afar mikil-
vægt að átta sig á þeim kostum sem
felast í því að nemendur taki hluta
af námi sínu erlendis en útskrifist
frá Háskóla íslands.
Með samningum þeim sem þegar
hafa verið gerðir hefur verið lagður
grunnur að þátttöku Háskóla ís-
lands í skipulögðu samstarfi há-
skóla á alþjóðavettvangi. Það sem
mun þó endanlega ráða úrslitum
um hvernig samningar við erlenda
háskóla og þátttaka í stúdenta-
skiptaáætlunum mun skila sér til
stúdenta við Háskóla íslands er
hvernig Háskólinn sjálfur verður í
stakk búinn til þess að veita erlend-
um nemendum viðtöku. Ástæðan er
sú að þeir samningar sem hér eru til
umfjöllunar gera ráð fyrir gagn-
kvæmum skiptum milli samstarfs-
aðila. Þannig er t.a.m. forsenda þess
að unnt sé að taka þátt í stúdenta-
eða kennaraskiptum í tengslum við
áætlanir á borð við NORDPLUS og
ERASMUS sú að um gagnkvæm
skipti sé að ræða þegar til lengri
tíma er litið.
Hér á eftir fer yfirlit yfir þá samn-
inga sem Háskólinn hefur gert.
NORDPLUS-
áætlunin:
NORDPLUS er áætlun um stúd-
enta- og kennaraskipti milli háskóla
á Norðurlöndunum. í tengslum við
NORDPLUS er stúdentum gefinn
kostur á að stunda hluta af námi
sínu við aðra háskóla á Norðurlönd-
unum og fá námið metið að fullu til
eininga heima fyrir. Kennarar geti
einnig starfað tímabundið við ann-
an háskóla og fengið starf sitt þar
metið sem hluta af sinni kennslu-
skyldu heima við. Veittir eru styrkir
til nemenda- og kennaraskipta og
jafnframt til undirbúnings og rekst-
urs sameiginlegra námskeiða sem
háskólar tveggja eða fleiri Norður-
landaþjóða standa að. Forsenda fyr-
ir þátttöku í NORDPLUS er sú að
háskólar geri með sér formlega
samninga um samstarf innan
ramma áætlunarinnar.
NORDTEK-áætlunin:
NORDTEK-áætluninni svipar til
NORDPLUS en er bundin við nem-
endaskipti verkfræðinema Norður-
landaþjóðanna og eru veittir styrkir
til skiptanna. f tengslum við NORD-
TEK er nemendum á síðasta ári í
verkfræði og nemendum í fram-
haldsnámi veittir styrkir til að
stunda hluta af námi sínu við verk-
fræðideildir eða tækniháskóla ann-
ars staðar á Norðurlöndunum og fá
námið metið til eininga heima við.
Nokkrir þeirra samninga sem
gerðir hafa verið í tengslum við
NORDPLUS og NORDTEK ná til
fleiri þátta en samstarfið innan
áætlananna segir til um. Þannig er
t.a.m. til sérsamningur milli verk-
fræðideildar Háskóla íslands og
DTH í Kaupmannahöfn, um aðgang
nemenda sem lokið hafa námi í
verkfræði við Háskóla íslands að
framhaldsnámi við DTH.
Samningar í tengslum við
NORDPLUS- og NORDTEK-áætl-
animar:
Danmörk: Samningar við 8 háskóla.
Finnland: Samningar við 8 háskóla.
Noregur: Samningar við 9 háskóla.
Svíþjóð: Samningar við 12 háskóla.
Samningar hafa einnig verið gerð-
ir við háskóla í Frakklandi (2), Eng-
landi (3) og Þýskalandi (1). Auk þess
hafa verið gerðir samningar við há-
skóla í Bandaríkjunum (7), Kanada
(1) og Japan(l).
COMETT-áætlunin:
Háskólinn hefur nýverið hafið
þátttöku í COMETT-áætlun Evrópu-
bandalagsins, sem miðar að því að
efla samstarf atvinnulífs og skóla
um tækniþjálfun. COMETT greiðir
m.a. fyrir starfsþjálfun háskólanema
í fyrirtækjum í löndum Evrópu-
bandalagsins, og kennara og annars
starfsliðs háskóla til tímabundinna
starfa í fyrirtækjum þessara landa.
Háskólinn hefur tekið frumkvæði
að þátttökú íslands í COMETT og
starfrækir, í umboði menntamála-
ráðuneytisins, upplýsingaþjónustu
um COMETT á íslandi.
Verið er að undirbúa gerð fleiri
samninga við háskóla í Englandi,
Frakklandi, HoIIandi og Þýskalandi.
í þessu sambandi er vert að geta
þess að margt bendir til þess að ís-
lendingar fái aðgang að ERASMUS-
áætlun Evrópubandalagsins haustið
1992. ERASMUS-áætlunin er byggð
upp á svipaðan hátt og NORDPLUS-
áætlun Norðurlandanna og krefst
þess að háskólar sem taka vilja þátt í
stúdenta- og kennaraskiptum í
tengslum við áætlunina, geri með
sér sérstaka samninga þar að lút-
andi. Sendiherrar ýmissa ríkja hafa
einnig fullvissað okkur um að há-
skólar þeirra muni í framtíðinni
hafa fullt frelsi í þessum efnum.
Stúdentar geta eftir sem áður sótt
beint til erlendra háskóla eins og
verið hefur.
Til að berjast gegn atgervisflótta
frá Evrópu til Bandaríkjanna, sem
hefur verið töluverður á liðnum
áratugum, hefur Evrópubandalagið
m.a. sett upp ERASMUS-áætlunina.
ERASMUS er ætlað að auka hreyf-
anleika stúdenta innan Evrópu. Því
er spáð að skortur verði einnig í
Vestur-Evrópu á fólki menntuðu til
rannsókna- og vísindastarfa og á vel
menntuðu tæknifólki almennt. Er
nú þegar leitað eftir hæfasta fólkinu
í Austur-Evrópu til Vestur-Evrópu
og Bandaríkjanna. Er atgervisflótti
orðinn vandamál á írlandi og er því
spáð að hliðstæður vandi verði í
Norður-Skandinavíu. Atgervisflótti
frá íslandi mun aukast ef ekki verð-
ur brugðist við, því að íslenskt at-
vinnulíf og íslenskar stofnanir, t.d.
Háskóli íslands, munu verða að
keppa við erlenda aðila um besta
fólkið okkar.
Framfarir í vísindum grundvallast
á frjálsu flæði þekkingar um heim
allan og hefur svo verið um aldir.
Miðlun þekkingar fer fram á ýmsa
lund, í mennta- og vísindastofnun-
um, í ræðum og ritum, á ráðstefn-
um og vinnufundum og í öðru því
formi sem upplýsingatæknin gerir
mikilvirkast á hverjum tíma. Að
vísu eru hömlur á frjálsu flæði
vissra upplýsinga og þekkingar t.d.
þegar þekkingin er talin eign ein-
stakra fyrirtækja. Slíkar hömlur eru
oft tímabundnar á meðan einkaleyfa
er aflað, en síðan er þekkingin leigð
eða seld sem hver önnur auðlind.
íslendingar hafa nú þegar tækifæri
til rannsóknasamstarfs innan Evr-
ópubandalagsins á fjölmörgum
sviðum og fleiri tækifæri en við höf-
um tök á að nýta. Er ýmist ekki
mannafli, fé eða not fyrir þau
mörgu tækifæri sem þegar bjóðast.
Stöðugt koma fram nýir kostir og
tækifæri til samstarfs um ákveðin
verkefni sem geta haft mikla þýð-
ingu þegar litið er til lengri tíma.
Vandamálið á íslandi er ekki að afla
þekkingar heldur að fá menn til að
hagnýta fáanlega þekkingu, þekk-