Tíminn - 29.06.1991, Síða 6

6 Tíminn
Laugardagur 29. júní 1991
Tíininn
MÁLSVARI FRJÁLSLYNDIS, SAMVINNU OG FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn og
Framsóknarfélögin I Reykjavik
Framkvæmdastjóri: Kristinn Finnbogason
Ritstjórar: Indriði G. Þorsteinsson ábm.
/ Ingvar Glslason
Aðstoðaíritstjóri: Oddur Ólafsson
Fréttjastjórar: Birgir Guðmundsson
Stefán Ásgrlmsson
Auglýsingastjóri: Steingrlmur Glslason
SkrifstofurLyngháls 9,110 Reykjavík. feíml: 686300.
Auglýslngasími?680001. Kvöldsfmar: Áskrift og dreifing 686300,
ritstjóm, fréttastjórar 686306, Iþróttir 686332, tæknideild 686387.
Setning og umbrot: Tæknideild Tlmans. Prentun: Oddi h.f.
Mánaöaráskrift kr. 1100,-, verð I lausasölu kr. 100,- og kr. 120,- um
helgar. Grunnverð auglýsinga kr. 725,- pr. dálksentimetri
Póstfax: 68-76-91
Dæmi Slóvena
Atburðir síðustu daga innan júgóslavneska sam-
bandsríkisins mættu verða gagnleg lexía mörgum
þeim sem ræða um sameiningarmál Evrópu með
glýju í augum af þeirri trú sinni að þjóðrækni sé á
undanhaldi og ekki sé til sú þjóð, stór eða smá, sem
ekki telji nauðsynlegt að vera í stórum ríkisheildum
eða ganga í þær, ef slíkt er í boði.
Þjóðrækni, sem af ýmsum er uppnefnd þjóðremba
til að tengja eðlilega þjóðernisvitund við þýska nas-
ismann og aðrar ofbeldisstefnur, er lifandi afl í
stjórnmálum og menningarmálum víða um Evrópu.
Þótt íslendingar séu mataðir á kenningum Evrópu-
hugsjónar auðhringa evrópskra stórvelda eins og
hún birtist í grundvallarboðskap Rómarsamnings-
ins og stefnumörkun Evrópubandalagsins, er rangt
með farið að allar þjóðir Evrópu uni sér best í sam-
bandsríkjum með sterkri miðstjórn og sjái hag sín-
um best borgið með því að njóta ríkisheildanna um
afkomu sína og öryggi.
Menn geta kannski ímyndað sér að það Evrópuríki
sem stórveldi auðhringanna stefna að, þ.e. útvíkkað
Evrópubandalag, eigi sér meiri framtíð en þau ríkja-
bandalög sem nú eru að gliðna sundur eða er haldið
saman með hörku stjórnskipulags og hervalds. En
engin vissa er fyrir því að svo muni verða. Evrópu-
ríki auðhringanna er í mótun. Saga þess hingað til
er bara forsaga. Hins vegar dylst engum að hverju er
stefnt.
En hvað er að gerast í þeim sambands- og banda-
ríkjum sem eiga sér nokkra sögu? Ef litið er til Sov-
étríkjanna sést að eina lífsmarkið með pólitík í því
landi er þjóðernishyggjan. Tákist Sovétmönnum
ekki að leysa þjóðernisdeilur er tómt mál að tala um
friðsamlega uppbyggingu og endurskipulagningu
efnahags- og framleiðslukerfisins. Sömu sögu er að
segja af þróun mála í Sambandsríki Suður-Slava,
Júgóslavíu, sem er bandaríki sex „lýðvelda“ og ekki
færri þjóða og þjóðabrota með sérstaka sögu og
menningu, ólíka trú og tungumál, en samt súrraðar
saman í miðríki, sem í öllum höfuðatriðum ein-
kennist af stjórnskipulagi og stjórnarfari slíkra rík-
isheilda. Þar eru einstakar þjóðir því fremur núll og
nix sem þær eru minni, þótt ekki skorti á að þær séu
dugmiklar og finni til þess máttar sem býr í menn-
ingu þeirra og vilji ekki láta kúgast af meirihluta-
valdi alríkisstjórnanna.
Tvær þjóðir júgóslavneska sambandsríkisins, Sló-
venar og Króatar, hafa ákveðið að stofna sjálfstæð
þjóðríki, en geta það ekki vegna þess að alríkis-
stjórnin í Belgrad hindrar það með hervaldi, enda
hefur alríkisstjórnin alla samúð stórveldanna og
kemst því upp með að beita alríkishernum á Slóvena
og stofna með því til borgarastyrjaldar fremur en að
fara samningaleiðir. Hér verður engu um það spáð
hvort úr þessu verða langvinn stríðsátök. Hins vegar
má í hnotskurn sjá hvað bíður smáþjóða sem gefa
sig á vald alríkjum. Þær eru að binda sig pólitískum
böndum sem þær leysast sjaldnast undan nema ein-
hver ósköp fylgi.
T
lÍMABRÉFIÐ í dag er helgað
nærri fimmtíu ára gamalli hug-
leiðingu Hermanns Jónassonar
(1896-1976), sem lengst allra var
formaður Framsóknarflokksins
og átti að baki langan ráðherra-
feril, fyrst og fremst sem forsæt-
isráðherra lengur en flestir hafa
verið. Hermann var að vísu hinn
mesti fullhugi í óvægnum stjóm-
máladeilum síns tíma, en honum
var einnig sýnt um að flytja eftir-
minnilegar tækifærisræður, sem
áheyrendur fundu að voru samd-
ar af alúð og vandvirkni, en ekki
hristar fram úr erminni eins og
einhvers konar eyðufylling eða
aukanúmer í dagskránni.
Ein af þessum tækifærisræðum
Hermanns er hugleiðing sú sem
hér verður birt og höfundur
nefndi einfaldlega Mold. Við höf-
um ekki á reiðum höndum upp-
lýsingar um hvenær þessi ræða
var flutt, eða hvert tilefnið var ná-
kvæmlega, en hún er birt í tíma-
ritinu Dagskrá árið 1944, á ári
lýðveldisstofnunar. Þetta er hug-
leiðing eftir glöggskyggnan
stjórnmálamann, sem horfir til
framtíðar á þröskuldi nýs tíma-
bils í sögu íslensku þjóðarinnar.
Eftirsóknarvert land
Það er fyrst og fremst eitt, sem
mig langar til að biðja ykkur að
leggja á minni. Og það er þetta:
Við verðum að byggja landið, -
annars missum við réttinn til
þess og munum glata því.
Nú munið þið ef til vill spyrja:
Hvað er maðurinn að fara? Höf-
um við íslendingar ekki byggt
þetta land í meira en þúsund ár,
byggjum við það ekki enn í dag -
og eigum við ekki landið? Allt
þetta er í aðalatriðum rétt. En
muna skyldum við það, að við
fundum Vínland hið góða, -
byggðum það ekki. Við týndum
því. Við fundum Grænland,
byggðum það lítt og glötuðum
því.
Bretar hafa lagt undir sig lönd
með því að flytja þangað, látið
plóginn og andann leggja þau
undir framtak sitt og menningu.
Þannig hafa þeir myndað voldug-
asta veldi veraldar. Sagan hefir
sýnt og hún mun halda áfram að
sanna um ókomnar aldir, að sér-
hver þjóð verður að byggja land
sitt til þess að geta átt það.
Og þegar þú svarar mér því, að
við höfum byggt landið fram á
þennan dag og eigum það, skul-
um við gæta þess, að það eru
gerðar aðrar kröfur til þess, er
kalla má með réttu, að byggja
land í dag, en gerðar hafa verið
síðustu þúsund árin.
í því sambandi skulum við, sem
eigum þetta stóra, góða og lítt
byggða land, gæta þess, að fjar-
lægðirnar eru að hverfa úr mann-
heimi. Heimurinn var stór, en er
það ekki lengur, - sumir segja, að
hann sé of lítill fyrir fjölgandi
mannkyn. Á fáum öldum hafa
heilar heimsálfur verið numdar.
Þjóðimar, sem þar dvöldu fyrir,
byggðu ekki landið, og urðu því
að þoka um set. í veröld, sem er
að verða of lítil, verður skyggnst
um eftir hverjum ónotuðum
bletti. Þeir, sem hugga sig við
það, að við búum í svo norðlægu
og harðbýlu landi, að menn af
öðmm þjóðum muni ekki leita
hingað, skulu hafa það hugfast,
að byggðin færist stöðugt norður
á bóginn, og tækni og kunnátta
hefir kennt mönnum að Iáta hin-
ar dýrmætustu nytjajurtir gróa
og bera ávöxt norðar með hverju
ári, og skapa ný afbrigði, sem þola
æ harðari lífsskilyrði.
Við erum minnt á það, að hafís-
inn er oft nálægur og vorkuldinn
er oft mikill. En vorkuldinn vinn-
ur einnig tjón í öðrum löndum,
sem eru þéttbýl og talin vel
byggileg.
Önnur þjóðlönd eiga einnig vá-
gesti við að stríða, sem eru engu
hættuminni gróðri jarðar en vor-
kuldinn. Á hverju ári berast okk-
ur fréttir utan úr heimi um váleg-
an uppskerubrest.
Nei, við skulum ekki hugga okk-
ur við það, að landið okkar sé of
harðbýlt til þess að verða eftirsótt
af öðrum þjóðum. Moldin okkar
geymir auð, sem er okkur enn lítt
kunnur. Ræktuðu löndin, tún og
garðar, eru aðeins smáblettir í
Hermann Jónasson
óræktinni. Hinir miklu mýraflák-
ar íslands voru fyrir fáum árum
álitnir fánýtir. Þegar við lærðum
að þurrka þá, kom í ljós, að þar
fólst besta gróðurmoldin. Skurð-
gröfurnar mikilvirku hafa nú gert
þessa þurrkun vinnandi verk.
r
Auöur Islands
Á ferðum okkar um landið horf-
um við með hryggð á víðáttu-
miklar auðnir. Oft höfum við sagt
við okkur sjálf: Ónýtt land!
Hörmulegt að sjá mikinn hluta
landsins ónothæfan og óbyggi-
legan. Mikið er að vísu óbyggi-
legt. En tilraunir, gerðar á sand-
flákum í Rangárvallasýslu hin
allra síðustu ár, sýna, að margar
dýrmætustu nytjajurtir okkar
geta engu síður gefið þar ávöxt en
að Sámsstöðum í Fljótshlíð. Ver-
ið viss um, að ennþá á blessuð
moldin eftir að sýna, að hún býr
yfir auði, sem við skynjum ekki
nema að örlitlu leyti. Við erum í
dag ein hinna fáu menningar-
þjóða, sem ekki höfum notað nýj-
ustu þekkingu til þess að efna-
greina moldina. Áhugasamur ís-
lenskur efnafræðingur er nú í
fullkominni vísindastofnun er-
lendis að búa sig undir að vinna
þetta rannsóknarstarf.
í stöðuvötnum landsins og blá-
um elfum þess vaka nytjafiskar,
þar sem ránshendur hafa ekki far-
ið um. Þetta er mikii auðlegð. Við
erum aðeins rétt að byrja að læra
stafróf þess, hvernig ber að hag-
nýta þessi hlunnindi. Með hækk-
andi sól koma nytjafiskar með
glitrandi sporðaköstum frá hin-
um miklu afréttum úthafsins og
fylla ár og læki, sem mannshönd-
in hefur enn þyrmt. Og þegar
okkur lærist að veita ungfiskun-
um öruggari lífsskilyrði, virðast
því lítil takmörk sett, hve mjög
þessar auðlindir geta aukist. Mér
er kunnugt, að erlendir menn
hafa þegar opin augun fyrir því,
hve miklir fjársjóðir þarna eru
fólgnir.
Við eigum mikið og gott land,
umlukt bestu fískimiðum verald-
ar. Öld eftir öld hafa erlendar
þjóðir hætt lífi sona sinna til þess
að sækja auð á þessar fiskislóðir.
Þessi þáttur í auðlegð okkar er
öllum, innlendum sem erlendum
mönnum, ljós. Við skiljum, að
það er lífsnauðsyn okkar að nýta
þennan auð. En hér er líka svo að
okkur þrengt, að engin þjóð önn-
ur á minni landhelgi. Á alþjóða-
vettvangi heyjum við baráttu fyr-
ir því að fá að friða lítinn blett af
uppeldisslóðum ungfisksins. Til
þessa hefur sú barátta orðið ár-
angurslítil eða árangurslaus. Aðr-
ar þjóðir fylgjast með hverri
hreyfingu okkar varðandi fiski-
miðin. Það hefur verið seilst til
þessarar auðlegðar okkar alveg
upp í landsteina.
En munum, að í landinu sjálfu
er einnig auður, sem þó hefur
ekki virst eins augljós, - auður
moldarinnar, stöðuvatnanna,
ánna, fossanna, heita vatnsins.
Hér dyljast margir möguleikar,
sem við getum ekki varðveitt
okkur til handa, nema með því að
nota þá, - með því að byggja
landið. - Og þó við séum að tala
um kulda, er hitt þó sannara, að
,£yjan vor er engum köld,
er þú brosa lcetur
hennar morgna, hennar kvöld,
hennar Ijósu ncetur. “
Að nýta landið
Mér kemur í hug annað eyland
langt suður í höfum. Eyjaskeggj-
ar þar hafa einkennileg trúar-
brögð. Enginn maður má eiga
landið, - guðirnir eiga það, - en
réttur manna til þess helgast af
því einu, að þeir noti það. Réttar-
kennd þjóðarinnar er óðum að
nálgast þessi trúarbrögð. Sam-
kvæmt íslenskri löggjöf verður
sá, er á ónotað Iand i nágrenni
þéttbýlis, að láta það af hendi við
þá, sem þarfnast þess, fyrir sann-
gjarnt verð. í nágrannalöndum
okkar eru skipti á hinum stóru
lendum aðalsættanna að komast í
framkvæmd. Heimurinn er að
verða lítill. Við erum ekki lengur
afskekkt. Með vaxandi alþjóða-
hyggju verður sú hugsun ríkári,
að sá einstaklingur og sú þjóð,
sem ekki nýtir auðæfi lands síns,
hafi glatað réttinum til þeirra í
hendur annarra, sem hafa atorku
til að erja landið og færa sér í nyt
gæði þess. Það verður litið á
ónotaða möguleika eins og fjár-
muni, sem „fúna í ríkra sjóði".
Að byggja landið
En eru þetta ekki dauð orð? Er-