Tíminn - 29.06.1991, Blaðsíða 8

I
oc
8 Tíminn
Laugardagur 29. júní 1991 Laugardagur 29. júní 1991
Tíminn 21
Fríverslunarsamningur við
BNA engin allsherjarlausn
Nú eru 50 ár liðin frá því að Bandarfldn og ísland tóku upp stjómmálasamband.
Það gerðist þegar Bandarfldn tóku að sér vamir íslands í síðari heimsstyijöidinni.
Þremur ámm síðar urðu Bandarflcjamenn fyrstir þjóða til að viðurkenna sjálfstæði
íslands. Árið 1951 var varaarsamningur lslands og Bandaríkjanna undirritaður.
Síðan þá hafa samskipti landanna ávallt verið mikil.
Nú eru nokkrar blikur á lofti. Með falli sov-
éska heimsveldisins er staða herstöðvarinn-
ar á Miðnesi óviss. Eins reyna íslendingar nú
að ná samningum um Evrópskt efnahags-
svæði. Með þeim munu viðskipti þjóðarinn-
ar án efa færast enn ffekar í austurátt. Á
fimmtíu árum hafa samskipti íslands og
Bandaríkjanna breyst mjög. Á þessum tíma-
mótum er rétt að huga að tengslum íslands
og Bandaríkjanna.
Charles J. Cobb, sendiherra Bandaríkjanna á
íslandi, er í helgarviðtali.
„Ef við á annað borð tökum okkur nú sögu-
legt sjónarhom er kannski réttast að fara eitt
þúsund ár aftur í tímann. Ég er ekki í vafa
um að landið sem Leifur Eiríksson fenn, Vín-
land, er í raun Ameríka. Ég hef lesið margar
bækur um þetta efni og mér þykir flest
benda til að hann hafi komið að landi nálægt
Boston. Lýsingamar koma heim og saman
við veðurfar, sólargang, gróðurfar og dýralíf
á þeim slóðum. Ýmsar leifar hafe og fundist
og þær benda eindregið til hins sama. Það er
óvefengjanlegt að Leifur Eiríksson sigldi til
Ameríku og kom að landi við Boston.
En við skulum einbeita okkur að síðustu
fimmtíu ámm og formlegu stjómmálasam-
bandi ríkjanna. Þá vil ég fyrst taka fram að
samskipti Bandaríkjanna og íslendinga hafe
alltaf verið góð og ríkjunum til hagsbóta allt
frá því þau vom tekin upp 1. júlí 1941. Þá
lagði Roosevelt forseti til við Hermann Jón-
asson forsætisráðherra að ríkin tækju upp
formlegt stjómmálasamband og skiptust á
sendihermm. Hermann samþykkti það sam-
dægurs og á haustmánuðum kom fyrsti
bandaríski sendiherrann hingað til lands og
fyrsti sendiherra íslendinga, Thor Thors, til
Bandaríkjanna.
Einhverjir kynnu að segja að samskipti ríkj-
anna hafi á stundum verið erfið, til dæmis
snemma á áttunda áratugnum þegar íslend-
ingar deildu um vem sína í NATO og banda-
rísku herstöðina á Miðnesi. Þá hélt hópur ís-
lendinga uppi mótmælum hér við sendiráð-
ið. Ég tel að þetta hafi aðeins verið innan-
landsvandamál og -deilur íslendinga, sem
þeir þurftu að leysa, og tóku ekki beinlínis til
samskipta og samvinnu íslands og Banda-
ríkjanna. íslendingar ákváðu að vera áfram
innan NATO og halda áfram vamarsamstarfi
við okkur. Við vorum ánægðir með það, en
við hefðum einfeldlega farið ef þeir hefðu
ákveðið annað, eins og við höfum gert í öðr-
um löndum. En þetta vom deilur milli ís-
lendinga innbyrðis — ekki deilur við Banda-
ríkin. Og það er ekkert óeðlilegt við það.
Svipaðar deilur komu upp í Bandaríkjunum,
til dæmis um Víetnamstríðið eins og allir
vita.
FVrir tveimur ámm, þegar ég kom hingað
til starfa, settum við okkur það verkefni að
efla samstarf og samvinnu, verslun og við-
skipti þjóðanna á sem flestum sviðum. Fram
til þess var samvinnan að stærstum hluta á
sviði öryggismála. Við vildum auka samstarf
á sviði menntunar og menningar, verslunar
og vísinda, ferðamála og fjárfestinga.
Ég er mjög ánægður með þann árangur sem
við höfum náð. Til dæmis að taka hefur út-
flutningur Bandaríkjanna til fslands þrefeld-
ast á síðustu árum. Hver íslendingur neytir
amerískrar vöm fyrir um 1.000 dollara,
60.000 íslenskar krónur, á ári. Það er hærri
upphæð en nokkur annar Evrópubúi eyðir í
amerískar vömr á ári. Meðaltalið í Evrópu-
bandalaginu er um 300 dollarar. Við höfúm
orðið fyrir vonbrigðum með að útflutningur
íslendinga til Bandaríkjanna hefur dregist
saman. Slæm staða dollarans hefur beint út-
flutningnum til Evrópu. En hann eykst aftur
með því að íslendingar hafa nú upp á fleira
að bjóða en fisk. Ég er sannfærður um það.
Það færist stórkostlega í vöxt að íslenskir
stúdentar haldi til framhaldsnáms við
bandaríska háskóla. Nú fara um 32% af ís-
lenskum stúdentum til Bandaríkjanna. Fyrir
fimmtán ámm var hlutfallið innan við 10%.
Margir háskólar í Bandaríkjunum vinna
mikið með Háskóla íslands, m.a. að stúd-
entaskiptum og sameiginlegum rannsókn-
um. Samstarf á sviði vísinda hefur aukist
mjög. Við vinnum saman að rannsóknum á
lofthita í gufuhvolfi jarðar og þeim áhrifúm
sem hækkun hans hefur, og fleiri rannsókn-
um á sviði umhverfisvemdar.
Samvinna í menningu og listum hefur og
aukist Nú um nokkurt skeið hafa Reykjavík
og Seattle haft með sér vinabæjasamband.
Við vinnum að því að koma á vinabæjasam-
bandi milli Keflavíkur og Orlando. Það ætlar
frú Vigdís Finnbogadóttir að innsigla nú í
haust á ferð sinni um Bandaríkin vegna dags
Leifs Eiríkssonar.
Þess vegna og til að leggja áherslu á hversu
samskipti þjóðanna hafa aukist og auðgast
síðustu ár, höfum við boðið forseta fslands,
frú Vigdísi Finnbogadóttur, til að flytja hátíð-
arræðuna við skólahátíð við háskóla í Miami
í Flórída næsta ár. Og ætlum um leið að
sæma hana heiðursdoktorsnafnbót"
— Hvað með herstöðina á Miðnesheiði.
Kemur hlutverk hennar til með að breytast
með falli sovéska heimsveldisins og er hugs-
anlegt að íslendingar taki við hlutverkum
þar?
„Nei. Ég held að NATO muni breytast Og
það er reyndar ljóst að hermönnum í Mið-
Evrópu verður fækkað stórkostlega nú þegar
ógnin úr austri er horfin, eða að minnsta
kosti orðin miklu minni en hún var. En ég
held að herstöðin komi til með að gegna
sínu hlutverki áfram.
Má ég taka dæmi af lögreglumanninum
sem stendur sína vakt um alla borg, sama
hversu öruggt hvert borgarhverfi er. Okkur
þykir það hyggilegra. Sama máli gegnir um
herstöðina á Miðnesheiði. NATO mun áfram
þykja það hyggilegt að hafa þar eftirlits-
menn, einhveija til að fylgjast með ferðum
flugvéla, skipa og kafbáta um og yfir Norður-
Atlantshafið. Það er sama hversu allt virðist
öruggt; það er hyggilegt, skynsamlegt að
halda uppi eftirliti.
En íslendingar hafa nú þegar tekið við
nokkrum af þeim verkum sem bandarískir
hermenn gegndu áður. Þeir munu alferið sjá
um og reka ratsjárstöðvamar nýju. Þannig
held ég að hlutverk herstöðvarinnar muni
ekki breytast svo mikið. Hún verður þama til
eftirlits. En íslendingar koma til með að tak-
ast þar á hendur æ fleiri verk, hafe reyndar
þegar gert það, sem er vel.“
— Samningamir um Evrópska efnahags-
svæðið ganga ekkert of vel. Það virðist ekki
vera neitt samkomulag um fríverslun með
fisk. Er hugsanlegt að Islendingar geti orðið
aðilar að fríverslunarsamningi Bandaríkj-
anna, Kanada og Mexíkó, ef Evrópusamning-
amir nást ekki?
„Ég er oft spurður að því hvort Evrópa og
Ameríka keppi um viðskipti við ísland. Ég
neita því. Þegar íslendingar gengu í EFTA og
gerðu viðskiptasamning við EB þá einmitt
jukust viðskipti þeirra við Evrópu og Amer-
íku. Ég held að það sama muni gerast nú
þegar og ef ísland verður aðili að Evrópska
efnahagssvæðinu. Ein helsta ástæða þess að
amerísk fyrirtæki ætla að byggja hér álver er
sú að ísland verður sennilega aðili að EES.
Þannig kemst framleiðslan til Evrópu toll-
frjálst Viðskiptin styrkjast í báðar áttir. Það
er því ekki andstætt okkar hagsmunum ef
þið gerist aðilar að EES. Það eykur viðskipti
landanna.
En ég held að við komum ekki til með að
gera sams konar fríverslunarsamning við ís-
land og við höfúm gert við Kanada og Mexí-
kó. Þau skipa sérstöðu legu sinnar vegna
einfaldlega. Við viljum ekki gera viðskipta-
samninga við mörg einstök ríki. Við viljum
sem víðtækasta fríverslun, og hún nái til
sem flestra og helst allra vinaþjóða okkar.
Þessa stundina eigum við í svokölluðum
núll-núll viðræðum um fríverslun á fiski,
iðnaðarvamingi og svo framvegis. Þar inni
viljum við að Evrópubandalagslöndin, Japan
og EFTA-löndin verði. Og við viljum að ís-
land verði einnig með og geti þannig stund-
að fríverslun með fisk og flestar aðrar vömr
við stærstan hluta heimsins. Það yrði íslend-
ingum mjög hagstætt og það er markmið
okkar að koma á fríverslun um allan heim.
Ef EES-viðræðumar fara út um þúfur og ís-
lendingar falast eftir fríverslunarsamningi
við Bandaríkin myndum við segja við ykkur:
Hvað er ykkur til hagsbóta, hverju viljið þið
ná fram? Ef þið viljið selja okkur meiri fisk
þá skulum við semja um það. Ef þið viljið
semja um ál, þá skulum við semja um ál. Um
leið yrðum við að skilgreina okkar hags-
muni, hverju viljum við ná fram í staðinn.
Ykkur er það til dæmis mikilvægt að geta
stundað fríverslun við okkur með veiðiút-
búnað. Okkur er það hins vegar mikilvægt
að geta stundað fríverslun með til dæmis
landbúnaðartæki. Við segjum því:
Ræðum þessi mál. Þið fáið fríverslun með
veiðiútbúnað, við með landbúnaðartæki.
Þegar við erum sammála þá skulum við snúa
okkur að öðrum löndum, sem við höfúm
viðskipti við, og fá þau til þess að gangast inn
á samninginn. Þannig ættum við að ná sam-
komulagi við sem flestar þjóðar um sem flest
og tryggja ykkur og okkur sem víðtækasta
fríverslun. Og ég held að það sé helst til
hagsbóta fyrir íslendinga, eins og aðra.
Viðskiptasamningur Bandaríkjanna, Kan-
ada og Mexíkó er á margan hátt svipaður og
Evrópska efnahagssvæðið, en margt er þar
þó ólíkt Mestu skiptir þó að staða þessara
landa er sérstök og allt önnur en staða ís-
lands og Bandaríkjanna. Þannig er ekki um
það að ræða að íslendingar verði aðilar að
einhvers konar norður-amerísku efnahags-
svæði. Ég held að það væri ekki í þágu ís-
lendinga. Og ekki í þágu Bandaríkjanna. Við
eigum að fara eftir þeim leiðum sem helst
eru löndunum til hagsbóta. Það er að tryggja
fríverslun og gera hana sem víðtækasta.
Ég veit að þetta er flókið mál — mjög flók-
ið — og krefst erfiðra samningaviðræðna.
Það er einfaldara að hugsa sér einn allsheij-
ar fríverslunarsamning milli íslands og
Bandaríkjanna. En ég held að slíkur samn-
ingur sé ykkur ekki til hagsbóta og hann
væri ekki til hagsbóta fyrir okkur.
Ég hlustaði á japanska fræðinginn Kenichi
Ohmae í morgun: Hann segir að neytendur
ráði nú ferðinni hér í heimi. Hreyfing þeirra
hefur meiri áhrif en þjóðemishyggja, sósfel-
ismi, trúarbrögð og svo framvegis. Hún mun
tryggja heimsfriðinn og betri lífskjör, segir
Ohmae.
Mér varð hugsað til þess að Ronald Reagan
snéri Repúblikanaflokki vinnuveitenda og
framleiðenda á haus og gerði hann að flokki
neytenda. Hann aflétti hömlum á innflutn-
ingi, til dæmis á japönskum vamingi. Því
fylgdi tap á stál- og bifreiðaverksmiðjum í
Bandaríkjunum og að fiórar milljónir
manna misstu vinnuna. En um leið sköpuðu
neytendur um átta milljónir nýrra starfa í
þjónustu. Verð lækkaði og efnahagurinn
blómgaðist, allir græddu nema kannski
stóm framleiðendumir. Smærri fyrirtæki
blómstra og neytendum — almenningi —
em tryggð betri lífskjör. Ef það er rétt sem
Ohmae segir, ætti neytendahreyfingin einn-
ig að ná yfirhöndinni hér, meðal annars með
viðskiptasamningum við sem flestar þjóðir
heims.“
— Að lokum: Hvemig kanntu við þig?
„Ég kann mjög vel við ísland. Náttúmna og
mannlífið. Við hjónin höfum ferðast um
landið þvert og endilangt Ég held við höfum
komið til allra rauðu hringjanna á landa-
kortinu nema Seyðisfiarðar. Við höfúm keyrt
yfir hálendið, farið þar yfir á hestbaki, geng-
ið á fiöll og jökla og séð flesta stærstu hver-
ina. Þá þykir mér mjög skemmtilegt og
áhugavert að fylgjast með þjóðlífinu, stjóm-
málunum og öllu sem þeim fylgir.
íslendingar og Bandaríkjamenn eiga líka
margt sameiginlegt. Þeir deila sömu gmnd-
vallarskoðunum, sömu gildunum, sömu
lífsskoðuninni. Og eins og ég gat um áður
em tengslin mjög rótgróin. Þið emð hluti af
sögu okkar.
Mér þætti gaman að geta þess að til að
minnast fimmtíu ára afmælisins höfum við
fengið Pétur Bjamason myndlistarmann til
að gera minnismerki um allt þetta — sög-
una og samskipti þjóðanna. Ég fékk því
framgengt að grunnur verksins, sem er á
myndinni, er tvöfaldur. Úr íslensku graníti
og bandarísku graníti. Þannig stendur hann
fyrir samvinnu þjóðanna, þær mætast í hon-
um. Af honum rís svo svo þessi oddur, sem
Pétur fékk svo snilldarlega til að minna á vík-
ingaspjót. Hann stefnir fram á við, til fram-
tíðarinnar, en vísar um leið til fortfðarinnar.
Mér þykir verkið svo gott að við hjónin höf-
um fengið Pétur til þess að gera annað eins.
Þegar við fömm héðan mun það standa á
heimili okkar við Mexíkóflóann. Þar á Golf-
straumurinn upptök sín.“
-aá.
Fimmtíu ár eru liðin frá því ísland og Bandaríkin tóku upp stjórnmálasamband.
Síðan þá hafa samskipti þjóðanna breyst mjög. Charles J. Cobb sendiherra segir:
Charles J. Cobb, sendiherra Bandaríkjanna, heldur á verki Póturs Bjamasonar um samvinnu Banaríkjanna og íslands. Þaö tvinnar saman fortfö og framtíö. Tfmamynd: pjetur
I