Tíminn - 25.01.1992, Blaðsíða 4

4 Tíminn
Laugardagur 25. janúar 1992
Tímiiin
MÁLSVARI FRJÁLSLYNDIS, SAMVIHHU OG FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi: T(minn hf.
Framkvæmdastjóri: Hrólfur Ölvisson
Ritstjóri: Jón Kristjánsson ábm.
Aöstoðarritstjóri: Oddur Ólafsson
Fréttastjórar: Birgir Guðmundsson
Stefán Asgrímsson
Auglýsingastjóri: Steingrlmur Gíslason
Skrifstofur: Lynghálsi 9,110 Reykjavik Sími: 686300.
Auglýsingasími: 680001. Kvöldsímar: Áskrift og dreifing 686300,
ritstjóm, fréttastjórar 686306, (þróttir 686332, tæknideild 686387.
Setning og umbrot: Tæknideild Ttmans. Prentun: Oddi hf.
Mánaöaráskrift kr. 1200,-, verð I lausasölu kr. 110,-
Grunnverð auglýsinga kr. 725,- pr. dálksentimetri
Póstfax: 68-76-91
Norrænt samstarf
og „persónuleg
utanríkisstefna“
Norrænt samstarf stendur á gömlum merg. Norður-
landaráð var stofnað árið 1952 og samstarf hafíð á
grundvelli sameiginlegrar löggjafar landanna. Skyld
menning og lífshættir mótuðu ekki síst þetta samstarf
í upphafí.
Árið 1962 var samstarfinu komið í form bindandi
milliríkjasamnings með Helsinki-sáttmálanum. Enn
var samstarfið þróað áratug síðar, eða árið 1971, með
stofnun ráðherranefndarinnar. Hún fól í sér nokkurs
konar framkvæmdavald fyrir Norðurlöndin sameigin-
lega.
Þetta samstarf er og hefur verið afar mikilvægt fyr-
ir okkur íslendinga. Of langt væri upp að telja það hag-
ræði sem við höfum haft af því í beinum fjármunum,
en óbeini ávinningurinn er jafnvel enn meiri.
Afnám vegabréfaskyldu milli Norðurlandanna,
sameiginlegur vinnumarkaður, gagnkvæm félagsleg
réttindi á Norðurlöndunum sem íslenskir námsmenn
hafa m.a. notið í þúsundatali: allt er þetta ávöxtur nor-
ræns samstarfs, sem ótrúlega margir aðilar hér á landi
telja sig umkomna að gera lítið úr og afflytja á flestan
máta.
Norðurlandasamvinnan hefur verið í umræðu nú
síðustu dagana, vegna tveggja gjörólfkra atburða. Sá
ánægjulegi er það að bókmenntaverðlaun Norður-
Iandaráðs falla nú íslenskum rithöfundi í skaut. Fríðu
Á. Sigurðardóttur eru hér færðar innilegar hamingju-
óskir af því tilefni. Hún er verðugur fulltrúi íslands á
norrænum vettvangi. Bókmennta- og tónlistarverð-
launin eru afar mikilvæg fyrir íslenska listamenn, sem
fá með þessari verðlaunaveitingu möguleika til þess að
láta að sér kveða á víðari vettvangi.
Hitt tilefnið er það að utanríkisráðherra íslands
hefur í fjölmiðlum fjaílað um „persónulega utanríkis-
stefnu“ hvað varðar norrænt samstarf. Hún er í því
fólgin að baltnesku ríkin Eistland, Lettland og Litháen
eigi nú þegar að fá fulla aðild að Norðurlandaráði.
Sjálfsagt er að þróa samstarf við þessi ríki og að-
stoða þau eftir megni á sinni erfiðu göngu í kjölfar ný-
fengins frelsis. Hins vegar er full ástæða til þess að
staldra nú við og sjá með hverjum hætti samskiptin
við Norðurlöndin koma þeim best að gagni. Norrænt
samstarf er meira heldur en Norðurlandaráðsþing og
umræður og ályktanir þingmanna. Það byggist, eins
og sagt var hér í upphafi, á milliríkjasamningum um
margvísleg gagnkvæm réttindi. Full aðild þessara ríkja
að Norðurlandaráði mundi til dæmis þýða fulla aðild
að norræna vinnumarkaðnum. Það er engin ástæða til
þess að flana að ákvörðunum í þessu efni, en reyna að
aðstoða þessar þjóðir á allan hátt og byggja upp gott
samstarf við þær á traustum grunni. Allra síst er
ástæða til þess fyrir utanríkisráðherra íslands að fjalla
um þessi mál prívat og persónulega, án þess að undir-
byggja sínar ályktanir á norrænum vettvangi. Orð ut-
anríkisráðherra sjálfstæðra þjóðlanda eru tekin alvar-
lega, og ógrundaðar yfirlýsingar eru til ills eins í mál-
um sem við viljum leiða til lykta á farsælan hátt.
Atli Magnússon:
„Samok við
almennings-
frelsið“
Sjöundi áratugurinn var mikil
frelsistíð. Gömlu nýlenduveldin
drógu niður fána sína hér og hvar
um Afríku og Asíu, sum þeirra með
diplómatíu og glæsibrag, önnur
með semingi og eftir langvinnar
illdeilur. En margar þjóðir urðu
frjálsar og ný ríki fæddust og
menn höfðu það á tilfinningunni
að senn gæti þeim ekki fjölgað
meir. Svo hefur ekki reynst, og enn
höfum við séð ný ríki verða til —
ekki eitt og eitt, heldur í kippu á
einum og sama degi eða því sem
næst. Það liggur því mikið frelsi í
lofti nú, og ekki bara það frelsi,
sem hér er rætt um, heldur er sem
allt hafi skrikað á undirstöðunum
og ekkert sé víst til að halda stund-
inni lengur, sem menn þó höfðu
talið að mundi vara jafn lengi og
fjöllin. Efnahagskerfm ummynd-
ast hratt, eins og hafísfláki á reki,
og vandi um ísrennurnar að rata
út á hinn lygna sjó. Flokkafylgi er
orðið ótryggt þing.
Menn eru hættir að hneykslast á
nekt og hverskyns bersögli. Hefur
þjóðfélag okkar nokkru sinni
„frjálsara" verið? Sjálfsagt má færa
rök að því. Líklega er sannurinn sá
að ekki er annað helsi eftir en það
helsi, sem mönnunum er svo lagið
að leggja á sig sjálfir. Þetta helsi er
auðvitað breytilegt frá einum tíma
til annars, en hvernig birtist það
einmitt nú?
Lesandinn mun þegar sjá hvert
verið er að beina þessum pistli og
einhver spyr afar ósnortinn: Ja,
hvenær er maður frjáls?" Það má
heyra notalegan ropa offyllinnar á
eftir spurningunni.
,JVlyndir á sandi“
En samt skal þetta skoðað og því
hér og nú, að á fjörur vorar rak á
dögunum nýja bók Matthíasar Við-
ars Sæmundssonar bókmennta-
fræðings, „Myndir á sandi". Matt-
hías Viðar hefur margt ritað um
menningarefni, sem ýmsum þykir
meðal þess fremsta er á því sviði
sést á prenti hér og að mínu áliti
tvímælalaust. Hér á eftir er tekinn
traustataki hluti þáttar úr bókinni,
er fellur beinlínis að ofannefndu
efni, þótt Matthís fjalli um það í
öðru samhengi í bók sinni en hér
er gert. Skírskotun þess, „samok“
nútímans við „almenningfrelsið“,
ætti að vera svo almenn að ekki
komi að sök.
Matthías segir:
Hin „alltumsmjúg-
andi forvitni“
„Er einstaklingurinn ekki að
minnka um þessar mundir? Hann
treystir sífellt sjaldnar á eigin
dómgreind, spyr æ færri spum-
inga og trúir einlægt að óreyndu.
Eins og kunnugt er var presturinn
handhafi sannleikans öldum sam-
an; nú á tímum hafa sérfræðingar
af ýmsu tagi lagt hald á hann —
þeir vita betur en einstaklingurinn
hvað honum er fyrir bestu. Þegar
öll kurl koma til grafar er samfélag
okkar engu frjálsara en áður var;
skipulag þess er reist á ísmeygi-
Iegu ofbeldi sem nærist á vanmátt-
í FTI
••• • •

g fá ,, S
MS 4N|

arkennd einstaklingsins frammi
fyrir eigin tilvem. Það er eins og líf
manneskjunar hafi verið kubbað
sundur af félagslegu valdi sem læt-
ur sér ekkert mannlegt óviðkom-
andi; hvílubrögð, lífsviðhorf, til-
finningar, daglegir siðir — allt er
þetta skilgreint, flokkað og fært til
bókar í formi talna og nafna. Mark-
mið þessarar alltumsmjúgandi for-
vitni er stjórnun, sem ýmist er
sýnileg eða ósýnileg, mjúklát eðá
nærgöngul; hún er lýðræðisleg,
líkamlegu ofbeldi er ekki beitt fyrr
en í nauðir rekur. Þessi stýring
hefur ekkert andlit og birtist sjald-
an í boðum og reglugerðum; engu
að síður nær hún inn á sífellt fleiri
svið mannlegs lífs. Áður fyrr var
samfélaginu haldið saman með
hugtaki laganna; heimsmynd fólks
var lögfræðilegs eðlis, líf þess laut
andstæðu hins löglega og ólöglega
— mörkin voru skýr og afdráttar-
laus. Þessi andhverfa hefur með
tímanum vikið um set fyrir ann-
arskonar andstæðu.
Sífelldur línudans
Nú á dögum lifir einstaklingurinn
í sífelldum línudansi á mörkum
hins eðlilega og óeðlilega. Sið-
ferðileg viðmið í dularklæðum vís-
inda hafa leyst boð og bönn af
hólmi. Sé vikið frá viðurkenndri
meðalhegðun er stutt í siðferði-
lega fordæmingu. Skiptir þá engu
þótt ekki sé brotið í bága við lög
eða vellíðan fólks; talað er um
sjúklegan, óheilbrigðan verknað.
Oftast eru menn samtaka um að
líta fram hjá þeim, sem fer út af
laginu, eins og fyrir ábendingu
kórstjóra. Segja má að líkamleg
kúgun fyrri tíma hafi vikið fyrir
hugsunarlegri útilokun, sem er
öllu öflugra stjórntæki; einstak-
lingurinn getur með engu móti
komist undan henni. Hann á í
höggi við háskalegan andstæðing
hvert augnablik lífs síns, megi
marka sérfræðinga samtímans;
hið óeðlilega hótar að hremma
hvem þann sem ekki fer að fyrir-
mælum um rétta hegðun og hugs-
un. Þó er hver maður í raun frávik
frá öllum hinum og á því stöðugt á
hættu að vera lokaður úti, sem er
mun verra en að vera settur inn.
Með öðrum orðum, hið óeðlilega
er stanslaus hótun sem hver og
einn verður að lifa með: Afheitaðu
sjálfum þér, komdu ekki í ljós
nema þú viljir hverfa, tilvera þín er
því aðeins þolanleg að þú bælir
sjálfan þig, lifir samkvæmt mínum
skilmálum sem felast í þögn, til-
vistarleysi! Valdboðin leiftra af
sprota kórstjórans, en í raun er
kórinn mykjuskán hvata, tilfinn-
inga og hugsana, þar sem sérfræð-
ingar ala af sér þarfir fyrir nýja sér-
fræðinga; til saman starfa þeir að
hægfara umsköpun mannsins í
sína mynd — því að við verðum öll
sérfræðingar í óeðli annarra. Þá
rennur upp öld eftirlitsmannsins
og einstaklingurinn verður ekki til
nema sem blygðunarefni í úreltri
skáldsögu."
Fólk í
flauelsviðjum
Svo segir Matthías Viðar Sæ-
mundsson, en hið tilvitnaða er
tekið úr þættinum „Markaður, ríki,
bókmenntir". Freisting væri að
gera fleiru nærgöngulu og tíma-
bæru efni bókarinnar skil, sem
tengist náið því er hér er rætt. Al-
ræðisríkið, sem Orwell sá fyrir í
„1984“, verður með öðru sniði en í
sögunni er Iýst, og höfundur bók-
arinnar „Myndir á sandi" víkur að á
öðrum stað. Viðjar þess verða flau-
elsviðjar, viðjar „samoks við al-
menningsfrelsið".