Tíminn - 25.01.1992, Blaðsíða 16

16 Tíminn
Laugardagur 25. janúar 1992
„Guð hefur þó
verið í
Skarfanesi“
Frá jarðskjálftunum á Suðurlandi árið 1896,
eftir séra Olaf Olafsson
Lengi hafa menn átt
von á að yfir ríði nýr
Suðurlandsjarðskjálfti,
en reynsla aldanna
bendir til að um það
bil öld líði á milli þess-
ara hamfara. A kom-
andi hausti verða 95 ár
liðin frá síðasta
skjálfta. Hér birtum við
frásögn séra Ólafs Ól-
afssonar í Amarbæli af
skjálftanum 1896, og
mega menn geta sér til
um hvílík ósköp hafa á
gengið og reynt að
hugleiða hvemig nú-
tíma mannvirki mundu
standast eldraunina.
„Jarðskjálftamir 1896 hófust að
kvöldi dags, hér um bil stundu eftir
náttmál, hinn 26. dag ágústmánaðar.
Allir á heimili mínu voru háttaðir.
Ég var að byrja að gleyma mér. En þá
heyrði ég allt í einu mikinn og þung-
an dyn úr austurátt eða landnorðri.
Flaug mér í hug að ferðamenn væru
að koma og rækju marga lausa hesta
heim slétt og hart túnið; yrði ég því
þegar að fara á fætur og láta vinna
gestum þessum beina.
„Brotsjóir"
En — í sama augnabliki skall jarð-
skjálftabylgjan á bænum og skalf þá
allt og nötraði. Bærinn lék allur á
reiðiskjálfi og brast og brakaði í
hverju tré. Var sem allt væri ofan að
ríða.
Allt heimilisfólkið hentist í einum
svip fram úr rúmunum og vissi eig-
inlega enginn hvað hann átti af sér að
gera meðan hrinan var sem hörðust.
En þegar þessum ósköpum létti, þá
fór hver maður að klæða sig; enginn
vissi hvort langt eða skammt yrði að
bíða næstu bylgju.
Bærinn í Amarbæli var stór og
myndarlegur, en orðinn gamall, fú-
inn og ekki til írambúðar. Var það
hveijum manni sýnilegt að hann
myndi ekki af bera marga slíka „brot-
sjói“.
Stór og væn skemma var fyrir aust-
an baðstofuna; hana taldi ég sterk-
asta bæjarhúsið. í þessa skemmu
flúðu konur og böm þá um nóttina
og ég tróð mér þar líka niður í ein-
hverju horninu. Þangað skreið til
mín ung og falleg stúlka úr Reykja-
vík. Hún var fyrir innan fermingu þá
og vildi vera sem næst prestinum ef
kominn skyldi vera dómsdagur.
Piltar mínir lágu um nóttina í hey-
böggum uppi í húsagarði og bám sig
karlmannlega. Yfirleitt bám allir sig
vel og hreystilega og enginn mælti
æðmorð.
Kirkjan var nýaðgerð og nýmáluð
öll að innan og því vildi ég draga í
lengstu lög að flytja í hana, en að því
rak þó fyrr en ég bjóst við.
Svo leið nú fyrsta hrakningsnóttin.
Morguninn eftir, nálægt dagmálum
kom annar kippur allmikill. Að hon-
um afstöðnum var mér það Ijóst að
bærinn var þegar orðinn óbyggileg-
ur, veggir spmngnir og máttarviðir
bilaðir.
Þessir tveir kippir, hinn 26. og 27.
ágúst, vom langharðastir að austan
og ofan á Suðurlandsundirlendinu, á
Rangárvöllum, í Landsveit og Gnúp-
veijahreppi. Og stefna jarðskjálftans
var auðsjáanlega í vesturátt — líklegt
að endahnúturinn myndi verða á
vesturjaðri undirlendisins, í Ölfusi
og Flóa, eins og oft að undanfömu.
En auðvitað var þetta þá í þoku og
ósjálfráður gmnur heldur en nokkur
vitneskja.
Tjónið í þessum tveimur kippum
var ákaflega mikið á Landi og Rang-
árvöllum í Hreppum og víðar. Þannig
má nefna að í Landsveit, sem er
fremur lítill hreppur, gjörféllu eða
því sem næst 28 bæir af 35 sem í
sveitinni vom.
í Flóa og ölfusi var tjónið fremur
lítið; margir flýðu samt um stund
bæi sína og uggur og kvíði var í öll-
um þorra manna. Eftir mánaðamótin
ágúst og september fluttu samt
margir inn í bæina aftur í þeirri von
að allt hið lakasta væri afstaðið.
Heimilisfólk mitt var líka eftir þessi
mánaðamót komið aftur í rúm sín í
baðstofunni, en ekki var það með
mínum vilja þó að ég léti það hólkast.
Ég var í kirkjunni með konu og
böm og tvær stúlkur; gmnurinn um
að ekki væri allt búið var ríkur í huga
mínum. Ég vildi ekki flytja í gamla
bæinn og ekki byrgja skepnur í hús-
um, t.d. kýr, fyrr en vika væri af sept-
ember að minnsta kosti. Og þetta var
lán mikið. Fyrir það hélt ég 24 kúm
lifandi, sem allar hefðu drepist, hefðu
þær verið byrgðar í fjósi, því að það
féll allt í flór niður enda á milli.
Nótt sem enginn
gleymdi
Svo kom nóttin milli 5. og 6. sept-
ember, nótt, sem ég hygg að allir
muni til æviloka sem hana lifðu á
vesturhluta jarðskjálftasvæðisins. Þá
kom kollhríð jarðskjálftanna í Flóa
og Ölfusi.
Laugardagskvöldið 5. september sat
ég nokkm eftir náttmál uppi á bað-
stofulofti hjá piltunum mínum og
var að rabba við þá meðan þeir vom
að borða og hátta. Fóm þeir allir úr
hverri spjör, því að þeir komu mjög
votir frá vinnu.
Um kl. 10 fór ég út í kirkju til að
sofa. Ég lagðist niður að norðan-
verðu í kórnum; þar lágum við hjón-
in með yngri drenginn á milli okkar.
Ég fór ekki úr neinu, eins og vant var,
og tók ekki af mér skóna. Mig langaði
til að sofna, en tókst það ekki. Mér
var óvenju órótt og leið eitthvað illa.
Ég byrgði mig niður og Ias bænir
mínar. En allt kom fyrir ekki. Þannig
lá ég all langa stund, uns loks kom að
því að mér fannst svefninn ætla að
koma, ég væri að byrja að gleyma
mér.
Þá — allt í einu skall á kirkjunni
óttalegur jarðskjálftakippur, svo að
hún lék öll á reiðiskjálfi.
Við stukkum öll upp og út, sem í
kirkjunni vomm. Þóttumst við eiga
fótum okkar fjör að launa. En þegar
út kom sáum við að komið var svarta
myrkur, sótsvört þoka og sá varla
handaskil.
Ég gekk upp hlaðið. Þar var þá kom-
ið allt fólkið úr baðstofunni, að
mestu allsnakið upp úr rúmunum.
Hafði það brotið alla glugga vestan á
baðstofunni og skriðið þar ÚL
Nú vom sendir menn inn aftur til að
fleygja út öllum rúmfötunum og
fatnaði. Síðan klæddist fólkið og fór-
um við öll í kirkjuna.
Meðal þeirra, sem komust út um
gluggana allsnaktir, var fjósakarlinn
minn. Ég rakst á hann í myrkrinu
með tóbaksfjölina mína og tóbaks-
járnið í fangi sér. Ég vék eitthvað orð-
um að honum, að hann hefði ætlað
að bjarga þessum tækjum með sér.
„Já, húsbóndi góður,“ sagði karl, „þó
að himinn og jörð forgangi, þá ætla
ég að passa það sem mér er trúað fyr-
ir.“ Mér þótti svarið gott hjá ekki vitr-
ari manni.
Nú bjuggumst við öll um í kirkj-
unni, og fómm enn að reyna að sofa,
en suma af piltunum sendi ég út í
hverfi til að vita hvernig þar liði.
Svo smáleið nóttin þangað til um
það bil kl. 2. Þá kom lokahríðin, og
þeim ósköpum, sem þá gengu á, er
ekki unnt að lýsa. Þá flýðum við öll úr
kirkjunni og höfðumst við úti á túni,
þangað til birtan kom.
í þessum voðalega kipp hmndi
hvert einasta hús á prestssetrinu í
Arnarbæli, nema kirkjan. Það hafði
komið fyrir einu sinni áður, 1706.
í raun og sannleika er lítt mögulegt
að Iýsa með orðum því, sem á gekk í
Mið-Ölfusinu þessa nótt, einkum um
það leyti, sem hinn mikli, nýi hver
myndaðist. En til þess að gefa mönn-
um einhverja hugmynd um það, skal
ég taka hér upp stutta lýsingu á þessu
sem birtist í „Þjóðólfi“ örfáum dög-
um seinna:
„Óttinn og hörmungin um nóttina
varð enn meir fyrir það, að svarta-
myrkur var á og blindþoka. Ölfúsá
mddist fram með ógurlegum ofsa,
eftir því sem næst varð komist um 16
feta há. Hugðum vér sem við hana
búum, að hún í myrkrinu væri að
koma yfir oss gínandi og mundi sópa
öllu burt, sem lífs hefði komist úr
jarðskjálftanum. — Dunumar og
brestirnir í jörðunni bergmáluðu úr
einum hnúk í annan, svo að sums
staðar heyrðist ekki mannsins mál,
þótt menn stæðu hver hjá öðmm, og
alla nóttina var sem jörðin léki á
þræði. — Fólkið stóð úti um jörðina
í hópum og fól sig guði. Þráðu menn
þá ekki annað meira en að birta tæki
af degi. Mátti það furðulegt heita, að
ístöðulítið kvenfólk missti ekki vit-
ið.“
Töldu Suðurlands-
undirlendið vera að
sökkva
Þessi lýsing er alveg rétt það sem
hún náði. En við þetta vil ég því bæta,
að þessa nótt skeði það á einum bæ í
Ölfúsinu, að gamall maður lítilsigld-
ur hvarf frá heimilisfólkinu út í
myrkrið og þokuna og fannst ekki
fýrr en birta tók, en þá dauður úti í
kofa, hafði af hugarhrelling grandað
sér sjálfur.
Tveir greindir bændur sögðu mér á
eftir, að þeir hefðu þessa nótt verið
sannfærðir um það með sjálfum sér,
að Suðurlandsundirlendið væri að
sökkva í sjó af eldsumbrotum djúpt í
jörðu. Var í mínum augum síður en
svo að þetta væri einfeldnislega til
getið.
Allur fénaður í Amarbælishverfinu,
það er að segja kýr og hross, sem alls
var talsvert á annað hundrað, kom
allt í hópum heim á tún, var eins og
að leita trausts og hælis hjá mönn-
unum. En ekki héldu veslings skepn-
umar kyrm fyrir, heldur vom þær
um nóttina á sífelldum hlaupum
fram og aftur um öll hverfistúnin,
hestar hneggjandi en kýr baulandi.
Óvenju mikið fuglaglugg var alla
þessa nótt, en stærð fuglahópanna
sáum við ekki. Það var því líkast sem
einhver ókyrrð væri í allri náttúr-
unni.
Þegar birta tók og við sáum til Ölf-
usár, kom í ljós að farvegur hennar
milli Amarbælis og Kaldaðamess var
stórkostlega breyttur. Stórar og
gamlar eyrar vom horfnar, en ann-
arsstaðar, þar sem áður var meira og
minna dýpi, vom komnar nýjar eyr-
Áhrif jarðskjálftans bárust vlöa.
Hátíö verslunarmanna I Reykja-
vík stóö sem hæst er skjálfinn
þann 25. ágúst kom, og truflaöi
hann gamaniö. Myndin er frá
þessari umræddu hátlö.
ar. Vom þetta minjar flóðöldunnar
miklu, sem mðst hafði fram árfar-
veginn um nóttina með þeim gný og
glumrugangi, sem varla verður með
orðum útmálað.
Það var hörmuleg sjón að Iíta yfir
valinn þegar birta tók, hervirki þess-
arar hræðilegu nætur. Allur þessi
stóri og myndarlegi bær lá í einni kös
og því líkast sem hrært hefði verið í
sumum húsunum.
En mér verður það alla ævi í minni,
hve bjartur og dýrlegur sá sunnu-
dagsmorgunn var, sem rann upp eft-
ir þessa dimmu þrautanótt. AJlt var
vafið himneskri fegurð og blíðu. Og
hvað mig sjálfan snerti þá fannst mér
velt af mér þungri byrði, síðasti kipp-
urinn hafði verið lokahríðin.
En þó var nú ekki allt búið enn.
Hinn 10. sepL kom seinasti kippur-
inn, sem nokkuð kvað að. En hann
var vægur í Ölfusinu, samanborið við
þá, sem á undan voru gengnir. Þó
kollvarpaði hann karlmönnum, sem
stóðu við slátL
Þessi kippur gekk mest yfir austur-
hluta Flóans, sérstaklega Hraungerð-
ishrepp. Féllu þar 35 bæjarhús og 43
fénaðarhús. í þeim jarðskjálfta fórust
og hjónin á Selfossi, hrundi baðstof-
an yfir þau.
Hræðilegt ástand
Það var hræðilegt ástand í Árnes- og
Rangárvallasýslum eftir að þessi
refsiengill jarðskjálftanna hafði lokið
umferð sinni yfir Suðurlandsundir-
lendið. Tvær blómlegustu sýslur
landsins lágu flakandi í sárum, kom-
ið nærri hausti og vetri, slætti ekki
lokið og bæði menn og skepnur vant-
aði skýli yfir höfuð sér. Það var því
síst tiítökumál, þótt margir horfðu
með kvíða fram til ókomna tímans.
All lengi framan af var mönnum
ókunnugt hve umfangsmikið tjónið
var í heild sinni í báðum sýslum. Það
var ekki fyrr en seinna að mögulegt
var að saftia skýrslum um tjónið og
meta það til fjár, að svo miklu leyti,
sem unnt var.
Svo taldist mönnum til á eftir, að
tjónið, sem hver einstakur jarð-
skjálftadagur gerði, hefði verið sem
næst á þessa leið:
26. ágúst féllu 517 bæjarhús og
1326 fénaðarhús, alls 1843 hús.
27. ágúst féllu 64 bæjarhús og 89
fénaðarhús, alls 153 hús.
5. september féllu 483 bæjarhús og
685 fénaðarhús, alls 1168 hús.
6. september féllu 207 bæjarhús og
232 fénaðarhús, alls 439 hús.
10. september féllu 39 bæjarhús og
50 fénaðarhús, alls 89 hús.
Alla þessa jarðskjálftadaga féllu þá
1309 bæjarhús, 2383 fénaðarhús eða
samtals 3692 hús.
Þeir tveir hreppar, sem harðast urðu
úti í húsahruni sem og öðru, voru
Landmannahreppur í Rangárvalla-
sýslu og Ölfushreppur í Ámessýslu. í
Landmannahreppi voru 35 bæir; 28