Tíminn - 22.02.1992, Síða 11

lOTÍminn
Laugardagur 22. febrúar 1992
Laugardagur 22. febrúar 1992
Tíminn 11
| Æ'AFUm, SEM
I/ hér fer á eftir, er
ritaður af Sveini
P Jónssyni, er
iöngum var kenndur við
trésmiðjuna Völund og
var sem kunnugt er
stofnandi hennar og
víðfrægur athafanmað-
ur. Sveinn var prýðisvel
ritfær og hafði af mörgu
frásagnarverðu efni að
taka úr reynslu eigin
ævi. Það sannar það er
hann hefur ritað um
æskuár sín undir Eyja-
fjöllum, en hann var
fæddur á Steinum, sem
var heilt sveitaþorp fyrir
síðustu aldamót. í
þessum kafla fjallar
hann þó aðeins um sjó-
róðra og fiskimennsku
undir Eyjafjöllum um
aldamótin. Kaflinn er
fenginn úr ritgerð hans
„40 ára minningar um
sjóferðir undir Eyjafjöll-
um og Vestmannaeyj-
um“.
Beðiö lags í flæöarmálinu á Víkursandi.
Aðdragandi róðr-
anna og fyrirkomu-
lag þeirra
Það var æði ólíkt undir Fjöllunum
og t.d. í Vestmannaeyjum, þar sem
hver og einn getur sofið vært og
rótt, þar til hann er kallaður af
formanni sínum.
Undir Eyjafjöllum verður hver og
einn að vera vakandi á sama hátt
og formaðurinn í Eyjum; hver og
einn þar á að kalla sjálfan sig.
Það voru kallaðar sjóvomur, þeg-
ar veður var gott, áttin norðlæg
og lítið brim, en frá engum bæ
sást þó hvort sjór var dauður eða
ekki. Það kom því þráfaldlega fyr-
ir, að bæjum sem voru lengst frá
vörunum (það voru kallaðar varir
þar sem skipin voru í sandinum og
róið var frá, t.d. Holtsvarir, Út-
fjallavarir, Austurfjallavarir, Mið-
bælisvarir) riðu sjómenn í sand-
inn, eða á næstu bæi við varirnar,
og höfðu ekkert upp úr nema ferð-
ina. Fór mörgum sinnum á sömu
leið.
Það kom líka fyrir og ekki svo
sjaldan á morgni dags, ef sjólægt
var, að veifa sást í sandinum (vör-
unum). Það var það sama sem kall
um það að nú væri róandi. Þá
ruku allir, sem veifuna sáu, upp til
handa og fóta, tóku sinn reiðhest,
skinnklæði, sjófæri, sjóvettlinga
og sjóskó, og þeystu á stað, og
hver þótti bestur sem fyrstur var
kominn að sínu skipi. Stundum
varð ekkert úr þessu annað en
ferðalagið, og sandstöður. Að öðru
leyti fór hver og einn að heiman
frá sér svo tímanlega þegar á róðr-
um stóð, að hann væri kominn að
skipi sínu laust áður en lagljóst
var, eða laust fyrir sólaruppkomu,
því mjög þótti það fiskisælt að
vera kominn á fiskimið, eða til
fiskjar við sólarupprás.
Það var ekki víst þó einhver veif-
aði, að sjórinn væri fær (dauður)
þegar til kom. Eins var það að þó í
róðrum stæði, og farið væri frá
sjónum dauðum að kvöldi, gat á
honum verið svo mikill morgung-
úll, að engu tali varð við hann
komið. Sjálfsagt hefði hann orðið
blíðari hefði mönnum þá hug-
kvæmst að gefa honum inn nóg af
lýsi, en í þá daga var það ekki upp-
götvað að lýsi ætti svo vel við þess-
konar morgungúia.
Sandstöðurnar voru taldar leið-
inlegar, máski margra klukkutíma
í kulda og stormi og jafnvel rign-
ingu. Þó heyrði ég mest talað um
kuldann. Menn tóku því til bragðs
að glíma, fljúgast á, stökkva eða
halda á sér hita á annan hátt. Var
þetta óþægilegt í ægisandi, en á
öðru var ekki völ. Formenn og
aðrir höfðingjar, svo sem bita-
menn, lögðu lítið upp úr þeirri
ungmennaskemmtun. Þeir voru
eiginlega alltaf að „bræða hann“.
Svo var kallað. Þá hljóp hver að
sínum keip (stað) og var þá skipið
sett niður að flæðarmáli. Þar lá
það á hliðinni, meðan allir skinn-
klæddu sig. Ef sjór var sem kallað
var vatnsdauður, fór enginn (ekki
einu sinni frammístyðjendur)
nema í skinnbrókina, og auðvitað
sjóskóna. Þeir voru úr útlendu
skinni, voru aðeins verptir en
opnir í báða enda. Þegar sjór var
hálf slæmur, fóru ávallt framm-
ístyðjendur í skinnstakkinn líka.
Þeir máttu til. En þrátt fyrir þetta
allt, var ekki kálið sopið, því oft
var það svo, að þegar niður að
sjónum kom bar meira á briminu,
og svo hafði hann það til að brima
með útfalli. Oft varð úr því róður
og allt fór vel. En fyrir kom, að
skipið var sett aftur upp á kamp og
allir fóru úr sínum sjófötum, tóku
hesta sína (sem biðu) og riðu
heim og þetta gat endurtekið sig,
jafnvel næsta dag.
Róöurinn úr landi
Fyrst gætir formaður og aðrir að
því að allt sé með, t.d. stýri, stýris-
sveif, ífæra, hnallur, seilar, og
önnur bönd, sömuleiðis möstur
og segl, sérstaklega ef búist var við
að fara út á Holtshraun. Þá var
neglan rekin, en þó mun hafa
komið fyrir að það gleymdist þar
til á flot var komið. Hver ár var
reist upp við sinn keip, sömuleiðis
mönnum raðað. Þessir skyldu vera
frammístyðjendur, þessir undir
árum — róa út — en þeir sem eft-
ir voru skyldu vera við skutinn og
ýta. Allir þurftu að vera samtaka,
ekki síst þeir, sem áttu að róa út.
Allir geta skilið hvað hent gat á
stjórnlausu skipi, ef einn sem róa
átti kæmi ekki út ár sinni fyrr en
seint og síðar meir, ég tala nú ekki
um, ef hann í staðinn fyrir að róa
áfram ræki árina í og átakið yrði
alveg öfugt við átak hinna. Þetta
kom nú samt fyrir, og Ifka það að
um leið og ræðarinn stökk upp í
þá datt hann á hausinn ofan í kjal-
sog. En oftast var unun að horfa á
þá vinna.
Nú er skipið sett svo neðarlega
sem má og svo er beðið eftir lagi.
Það var talið eitt af því allra nauð-
synlegasta hjá hverjum formanni
undir Eyjafjöllum, að vera góður
að taka lagið. Menn reyndust æði
misjafnir í því eins og öllu öðru.
Þegar talað er um lag, þá leiðir
það af sjálfu sér að þar er líka ólag,
lagið er á milli ólaga. Allir sjó-
menn og margir aðrir vita að í
hverju ólagi eru þrjár öldur, þrír
sjóir. Þegar dálítið brim var sáu
menn þrjá fyllingarsjói koma
nokkuð langt frá Iandi. Þeir komu
nær og nær, og féllu á (Eyrunum)
grynningunum. En sé dágott hlið,
falla þeir ekki á milli eyra fyrr en
við sandinn. Þetta eru kallaðir
landsjóir. Það er víst talið ófrávíkj-
anlegt lögmál að í ólaginu séu þrír
sjóir. Þegar þeir eru komnir í land,
ræður lagið og stundum er það
ekki lengra en svo að tilviljun
ræður hvort hægt er að komast á
flot. Ég held að lögin hafi verið dá-
lítið mislöng. Öldurnar í ólagi
voru líka misstórar, og ég held að
því stærri sem sjóarnir voru, því
betra lag hafi komið á eftir. Það
var mjög nauðsynlegt að taka vel
eftir hvernig ólögin höguðu sér,
ekki síður en lögin. En það man
ég, að formaðurinn kailaði ávallt
um leið og þriðji sjórinn í ólaginu
féll og hann reið undir skipið. Ef
allt gekk vel, var skipið komið á
flot áður en næsti sjór féll, því þó
hann væri smærri en ólagssjór-
inn, þá var betra að verða ekki
framan í honum. Þegar á flot var
komið var hættan liðin hjá, því út-
rifin voru vanalega hættulaus í því
brimi.
Það fyrsta sem gert er eftir að á
flot er komið, er að lesa sjóferða-
mannsbænina og við þá athöfn
taka allir ofan höfuðfötin. Sú at-
höfn endaði, að mig minnir með
því, að formaðurinn gerði kross-
mark yfir skipið.
Þegar róið var út á Holtshraunið
var um að gera að ná í nokkrar ýs-
ur í beitu, annars varla tiltök að
fara í hraunið.
Ekki man ég hvað það tók langan
tíma að róa út á hraunið, ég held
einn klukkutíma. Þar er fjörutíu
faðma dýpi, og víða hraun í botn-
inum. Ef skipið bar út af þessum
vana bletti og lenti í hrauni, þá var
alltaf hætta á að missa færi og
þótti það mikill skaði.
Þegar út í hraunið kom var fyrsta
verkið að skera ýsuna í beitu. Hún
var flött eins og vanalega er gert
til söltunar, svo er hún skorin í
köntuð stykki svo sem 1 þuml. á
kant og látin 4-6 stk. á hvern ön-
gul. Þetta á svo langan að gleypa.
Þegar færið kemur við botn er tek-
ið grunnmálið sem kallað er. Ön-
gullinn er allt að faðmi frá sökk-
unni — sem vanalega var blý-
sakka, því að járnsakka þótti
ófiskileg.
Á Holtshrauni var vanalega að-
eins um löngu að ræða; þar kom
varla fyrir að þorskur drægist,
enda var veiðiaðferðin mjög ólík;
eiginlega var beitt fyrir lönguna
eins og fyrir hákarl og svo var ekki
keipað, heldur var fyrir kyrru. Að-
ferðin að keipa er að krækja fisk-
inn á, en aðferðin við lönguna var
að láta hana gleypa beituna með
önglinum. Maður sá ekki í botn en
fann þegar langan var að narta í
beituna, og þá |á við að maður
segði við félaga sína: „Hafið þið
ekki hátt.“ Maður þorði varla að
anda. Svo festist fiskurinn og þeg-
ar farið var að draga, fannst hvort
á færinu var langa, lúða eða skata.
Lúðan spriklaði af öllum mætti,
skatan hékk eins og slytti, en
langan hljóp upp á það síðasta
með færið og það fannst stundum
ekki hvort hún var á færinu, en í
þeim svifum skaut henni kannski
upp töluvert laust frá skipinu. Þá
vanalega föst á færinu. En líka
kom það fyrir, að hún var laus og
liðug að öðru leyti en því, að kút-
maginn stóð eins og strókur útúr
henni og hamlaði því að hún gæti
komist niður nema hann rifnaði,
sem fyrir kom.
Það var ekki margbreytt líf þarna
á hrauninu. Allir sem undir færi
voru Iágu eins og skata út á borð-
stokkinn, og voru eins veiðilegir
og kisa er, ef smáfugl er í nánd.
Allir voru með hugann við hvað
gerðist í botninum og svo var ná-
kvæmnin mikil, að þeir þóttust
vita þegar afæta var búin að naga
alla beituna af. Þá drógu þeir upp
færið og beittu á ný. í þessum
kringumstæðum var það oft, að
þeir, sem í andófi voru, urðu að
halda Iífinu í öllum mannskapn-
um. Þeir höfðu lítið að gera, að-
eins að halda skipinu í horfi og sjá
um að ekki ræki, en það var lítið
erfiði, því vanalega var logn. Ég
fór stundum í andóf, bæði leiddist
mér þessi kyrrláti veiðiskapur, og
svo var þörf á að fjörga karlana
upp. Það lá við að menn sofnuðu
ef allir þögðu, því fiskurinn var
það ævinlega tregur.
Oft var tekið það ráð, að heita
þeim, sem fyrst drægi, fallegri
stúlku. Það gerði ég svikalaust og
þeim ekki af lakara taginu, þetta
lífgaði mikið upp. Fyrir þá drætti,
sem sérstaklega höfðu mikið gildi,
urðu að vera í boði prinsessur.
Þegar þessi aðferð var viðhöfð
voru allir fiskar taldir. Það gerðu
andófsmennirnir, og höfðu þá nóg
að gera, oft varð ég að gera þetta
einn. Þessir dýrustu drættir
mynduðust þannig: Andófsmenn
telja fiskinn; hlutir eru 17; einn
dregur og fær stúlku fyrir, annar
dregur og fær sama, svo eru
komnir fimmtán fiskar og vantar
því ekki nema tvo. Nú var mikill
spenningur og það kallað að
greiða frá, ryðja veginn fyrir þann
næstnæsta og kallað að reka í,
sem sé að fylla töluna (fylla hlut-
inn). Sá sem dró næsta fisk, þann
fyrsta í öðrum hlut (t.d. í áttunda
hlut ef komnir voru áður sjö hlut-
ir) fékk þriðja og mesta dráttinn,
og var það kallað að hafa uppund-
ir (byrja á næsta hlut). Þetta hafði
hreint ekki lítið gildi til dægra-
styttingar. Margt var og masað á
svona túrum, og væri það skráð,
yrði það stór bók. Mér var sagt að
ísleifur í Skógum, langafi minn,
hefði einu sinni leikið það að
leggjast ofan í kjöl á skipinu og
syngja (hann var talinn mikill
söngmaður), auðvitað eins hátt og
hann gat. Sagt var að öll hin skip-
in hefðu þá róið í land, og haldið
að það væri hafmeyja sem ætlaði
sér að svæfa þá alla með söng sín-
um og sökkva svo skipunum með
öllu saman.
Það var einu sinni hjá Þórði á
Rauðafelli. Frammímenn voru að
tala við andófsmann (hann var
fremur einfaldur, en góður sjó-
maður þó) og sögðu: að hann
hefði eiginlega mestu völdin á
skipinu, því hann gæti snúið því
eftir vild. Þá kallar hann: „Þórður
minn, má ég taka full völd?“ Þetta
gerði mikla lukku eins og til var
ætlast, allir hlógu nema Þórður,
hann hló aldrei, aðeins brosti.
Lendingin
Þegar formaður segir: „Hankið
uppi“, er því tafarlaust hlýtt, því
formaður á skipi er mesti ein-
valdsherra í heimi. Enn þann dag í
dag er formanni ávallt hiýtt. Þegar
formaður ákveður að fara í land er
það vitanlega af gildum og góðum
ástæðum og þá langoftast af eftir-
töldum ástæðum, t.d. við Fjallas-
andinn:
Sjó að brima, skipið hlaðið af
fiski, enginn fiskur, komið kvöld,
eða þá stormur.
Oft hefir mér fundist það undar-
legt, að þegar maður var að draga
fisk (nógan fisk sem kallað var)
næstum hvern eftir annan á 40
faðma dýpi, og það stóra Iöngu eða
stóran þorsk eða þá lúðu eins og
ávallt var á Holtshrauni, þá varð
maður aldrei þreyttur eða fann
það ekki. Og þegar róið var heim
hlöðnu skipi, hversu langt sem
var, fann maður heldur ekki til
þreytu. Aftur á móti, þegar ekki
varð vart, t.d. kippa þurfti og auð-
vitað draga upp færið fisklaust,
kveið maður fyrir því erfiði og al-
veg eins að róa heim tómu skipi.
Það ætti þó að vera minna erfiði.
En sá er munurinn, að í öðru til-
fellinu er maður ánægður en í
hinu óánægður. Mikið eru þeir
sælir, sem ávallt eru ánægðir við
vinnu sína.
Á heimleið af Holtshrauni var
sjaldan leitað, en ég held því nær
alltaf, þegar róið var út á hraunið.
Fyrir það fyrsta til að ná í beitu og
svo að vita hvort fiskur var við
sandinn. Nær landi bjuggust þeir
við þorski en dýpra ýsu.
Þarna úti á Holtshrauni sást á
öldunum hvort eða hvað mikið
brim var, og eins og áður er
minnst á, ef sjó var að brima, var
róið eins og hægt var, annars eins
og gengur og gerist. Þegar inn
undir kom var fyrst aðgætt hvern-
ig rifið leit út. Ef ekkert var til fyr-