Tíminn - 10.07.1993, Page 5

Laugardagur 10. júlí 1993
Tíminn 5
Þrengt að menningu og lýðræði
r
Kristín Astgeirsdóttir þingkona Kvennalistans í Reykjavík skrifar
Enn er ekki lagöur skattur á handskrifaðan texta og því safnar veitingakonan I miöborg Reykjavfkur ekki skuldum þótt hún skrifi matseöilinn úti á
götu. Timamynd Árni Bjarna
„Það er nú einu sinni svo komið, séra Þor-
steinn minn, að það fólk sem átt hefur merki-
legastan literas í norðurálfu heims síðan
antiqui kýs nú heldur að ganga á kálfskinni
og éta kálfskinn en lesa á kálfskinn gamalt
letur“ (HalUíór Lazneu: íalandsldukkan)
Ef íslenska þjóðin hyrfi skyndilega úr þjóða-
hafinu rétt eins og dögg fyrir sólu, yrði henn-
ar ekki minnst sem mikillar veiðiþjóðar.
Fjöldi þjóða kann að veiða fisk rétt eins vel
(eða illa) og við. Þjóðarinnar yrði ekki minnst
sem frumkvöðuls í iðnaði, verslun eða við-
skiptum. í þeim greinum eru margir okkur
fremri. Hennar yrði heldur ekki minnst sem
boðbera nýrra hugmynda, frumlegrar heim-
speki eða þjóðfélagsbreytinga. Aðstæður hafa
ekki verið þannig hér á landi að þær kveiktu
margar nýjar hugsanir eða ryddu nýjar braut-
ir. íslensku þjóðarinnar yrði fyrst og fremst
minnst og saknað vegna þess að hún talar af-
ar gamalt tungumál sem á rætur í fomri
menningu Germana og þó einkum vegna þess
að hér á landi voru skrifaðar bókmenntir sem
ekki eiga sinn líka í veröldinni. Sérstaða ís-
lendinga felst í því að eiga merkan arf í tungu,
sögu og bókmenntum sem okkur ber að varð-
veita og kynna veröldinni, vegna þess að hann
segir sögur af því drama mannlífsins sem er
algilt og kemur öllum við, alltaf og alls staðar.
Sú spuming hlýtur að vakna hjá hverri
þeirri kynslóð sem fer með mannaforráð í
veiðistöðinni íslandi, hvemig og hvort hún
standi vörð um arfinn, beri hann áfram og
hvort hann sé nýttur svo sem vera ber í þágu
menningarinnar og þjóðlífsins í heild. Þar
hefur margt gott gerst. í framhaldsskólum
landsins á sér stað mikil bókmenntakennsla
þar sem fombókmenntir okkar skipa vegleg-
an sess. Verið er að gefa bókmenntaarfinn út í
aðgengilegri útgáfú fyrir almenning og hefur
því framtaki verið vel tekið. Þá hefur Ríkisút-
varpið staðið fyrir stöðugum lestri og um-
ræðum um hin fomu fræði sem margir fylgj-
ast með. Ég held reyndar að betur megi gera
og að menning, saga og bókmenntir þjóðar-
innar séu vannýtt auðlind, sem skapað getur
okkur miklar tekjur ef rétt er á málum haldið.
Sú sem hér heldur á penna flutti þingsálykt-
unartillögu á síðasta þingi þess efnis að nefnd
yrði skipuð til að setja fram hugmyndir um
það hvemig nýta megi margnefndan menn-
ingararf okkar og sögu í þágu ferðaþjónustu
og var tillagan samþykkt.
Störf munu tapast
En ólíkt hafast menn að með vinstri hönd-
inni og þeirri hægri. Alþingi samþykkti á ný-
liðnu vori góðar og gegnar tillögur sem tengj-
ast menningunni. Nokkmm mánuðum áður
hafði þó meirihluti alþingismanna samþykkt
að skattleggja bókmenninguna og þar með að
gera að henni atlögu á erfiðum tímum. Hvaða
afleiðingar mun skattlagning á bók- og blaða-
menningu þjóðarinnar hafa og hvað þýðir
hún fyrir þá fjölmiðla sem þegar berjast í
bökkum?
Þegar bókaskatturinn var til umræðu á Al-
þingi sl. vetur, bað stjómarandstaðan Þjóð-
hagsstofnun að meta áhrifin af honum á út-
gáfustarfsemi og prentiðnaðinn. Niðurstaða
Þjóðhagsstofnunar varð sú að reikna mætti
með 10-11% samdrætti í bóka-, blaða- og
tímaritaútgáfu, eða með öðrum orðum að
tekjusamdráttur gæti orðið á bilinu 650-750
milljónir króna. Þar á ofan bætist að til að
mæta þessum samdrætti verða fyrirtækin að
segja upp fólki og var það mat Þjóðhagsstofn-
unar að tapast gætu allt að 100 störf. Sú tala
gæti hækkað ef útgefendur fara þá leið að
flytja prentun og vinnslu úr landi og senda
blöð og tfmarit í áskrift erlendis frá til að
komast þannig ffamhjá virðisaukaskattinum.
Árið 1990 töldust störf í bóka-, blaða- og
tímaritaútgáfu 900 talsins og því má sjá að
hér verður um mikið högg að ræða fyrir þess-
ar greinar, fækki störfum um 100 eða meira.
Við hljótum að spyrja hver verði hin endan-
lega útkoma úr svona dæmi. Þar er á margt
að líta.
Fækkun um allt að 100 störf þýðir vaxandi
atvinnuleysi í þeim greinum sem hér um
ræðir. Það kallar á atvinnuleysisbætur úr rík-
issjóði sem gróft reiknað nema um 50 millj-
ónum króna á ári fyrir þennan 100 manna
hóp. Þar við bætist tap á tekjuskatti og tap
sem fylgja myndi gjaldþrotum ef af þeim yrði.
Þá er auðvitað eftir það tap sem erfitt er að
mæla og orsakast af vanlíðan og vandræðum
þeirra sem missa vinnu sína. Verður yfirleitt
nokkur ávinningur af skattinum fyrir ríkis-
sjóð, hvað þá þjóðfélagið?
Risamir lifa af
Skatturinn mun verða til þess að fyrirtækin
munu leita allra leiða til að hagræða og spara
þannig að hækkun bóka og blaða verði sem
minnst. Á undanfömum árum hefur verið
samdráttur í bókaútgáfu í kjölfar versnandi
efnahagsástands og kannski þess að það dreg-
ur úr lestri. Allnokkrar bókaútgáfur hafa lagt
upp laupana og nokkrar hanga á horriminni.
Það má því búast við enn meiri samþjöppun
með versnandi stöðu.
Rithöfundar í Danmörku hafa mjög gagn-
rýnt þá miklu samþjöppun sem þar hefur átt
sér stað og felst í
því að eitt risa-
stórt útgáfufyrir-
tæki (Gyldendal)
gnæfir yfir bók-
menntunum og
hefur kjör rithöf-
unda í hendi
sinni. Danskir
rithöfundar hafa
reynt að brjótast
undan þessu
valdi með því að styðja við bak minni útgáfu-
fyrirtækja, sem eiga þó erfitt uppdráttar. Það
kann að verða ein afleiðingin af skattlagning-
unni hér að örfá fyrirtæki ráði því hvaða bæk-
ur verða gefnar út. Það getur orðið erfitt fyrir
rithöfunda að fá bækur sínar útgefnar, ekki
síst vegna þess að í vaxandi samdrætti þora
menn síður að taka áhættu. Hvað um stór-
virki eins og fomsögumar og sagnfræðileg
verk sem seljast hægt og bítandi? Ætli menn
þori að leggja út í slíkar útgáfur við það
ótrygga ástand sem framundan er? Ríkis-
stjómin ákvað að leggja niður Bókaútgáfú
Menningarsjóðs sem hafði því hlutverki að
gegna að gefa út ýmis þau verk sem seljast
hægt en teljast til mikilla gersema í heimi
bókanna. Reyndar hefur komið í ljós að rekst-
ur þessa fósturbams Jónasar frá Hriflu var
vægast sagt aumlegur síðustu árin og með
sölunni vom Máli og menningu fengnir í
hendur gullkálfar sem eflaust munu reynast
þeirri bókaútgáfu drjúgar mjólkurkýr í hall-
ærinu. Eftir stendur að útgáfa ýmiss konar
fræðirita er í uppnámi og sjóður sá sem taka á
við af Menningarsjóði er heldur ólíklegur til
mikilla afreka með tekjum sínum af dans-
skemmtunum, kvikmynda- og skuggamynda-
sýningum.
Sú fiölbreytta flóra sem einkennt hefur ís-
lenskan bókamarkað kann brátt að heyra sög-
unni til, en við verðum að vona að unnendur
góðra bókmennta séu það margir að takast
megi að halda hér uppi öflugum bókmennt-
um og útgáfú.
Hvað verður um lýðræðið?
Lítum þá á blöð og tímarit. Ekki hef ég tölu
yfir öll þau blöð og tímarit sem gefin eru út
hér á landi en það má ljóst vera að einnig þar
gætir samdráttar. Þjóðviljinn, hætti útgáfu
með gríðarlegar skuldir á bakinu og það verð-
ur að efla Tímann — eina stjómarandstöðu-
dagblaðið í bili — eigi hann að standast
áhlaup ríkisstjómarinnar. Ég get varla hugs-
að þá hugsun til enda að Morgunblaðið og DV
verði tvö eftir á dagblaðamarkaðnum því
þrátt fyrir yfirlýst sjálfstæði og hlutleysi
þeirra í frétta-
flutningi skín
ættemið iðulega
í gegn. Einkum á
það við um
Morgunblaðið
sem iðkar á
stundum þá sov-
ésku aðferð að
fialla ekki um
mál sem em við-
kvæm fyrir ríkis-
stjómina, sbr. Hrafnsmálið.
Stóru dagblöðin, Morgunblaðið og DV, eiga
miklu meiri möguleika á að mæta skattinum
með hagræðingu og spamaði en landsmála-
blöð, svo og Tíminn og Alþýðublaðið og því
munu þeir stóm tnn styrkja stöðu sína. Hvað
þýðir það fyrir lýðræðislega umræðu í land-
inu?
Að mínum dómi er pólitísk umræða hér á
iandi að mörgu leyti fmmstæð og frétta-
mennska engan veginn nógu góð. Menn kom-
ast endalaust upp með að slá fram fullyrðing-
um og fréttamenn leita ekki ffekari skýringa
eða kafa ofan í mál. Fjölmiðlar hvort sem um
er að ræða blöð, sjónvarp eða útvarp gegna
alls ekki nógu vel þeirri skyldu sinni að veita
stjórnvöldum aðhald, upplýsa mál og fylgja
þeim eftir, en reyndar fá þeir skammir fyrir
frá ráðamönnum þá sjaldan þeir reyna að
standa í stykkinu, sbr. reiði Davíðs Oddssonar
í garð ríkisútvarpsins vegna Hrafnsmálsins og
fylgishmns Sjálfstæðisflokksins. Mér hefur
iðulega fundist blaða- og fréttamenn mjög
stjómarhollir, hvaða stjóm sem í hlut á og að
þeir hafi nokkuð einkennilega sýn á það hlut-
verk sitt að halda uppi lýðræðislegri umræðu
og að vera það fiórða vald í samfélaginu sem
hefur auga með framkvæmda-, löggjafar- og
dómsvaldinu á gagnrýninn hátt. Fjölmiðlam-
ir þola því alls ekki frekari samþjöppun og
umræðan í landinu má ekki við slíku.
Þótt ég hafi efasemdir um gæði þeirra út-
varps- og sjónvarpsstöðva sem urðu til í kjöl-
far afnáms einkaréttar Ríkisútvarpsins, er
meira en vafasamt að sauma að frjálsum fiöl-
miðlum með þeim hætti sem ríkisstjómin
gerir með títt nefndri skattlagningu, enda
langt í frá að þar sitji allir við sama borð.
Hagfræði handahófsins
Virðisaukaskattur á bækur, blöð, tímarit og
Qölmiðla er á allan hátt hið versta mál og
spuming hvort nokkuð réttlæti skattlagn-
ingu af þessu tagi. Starfsmenn fiármálaráðu-
neytisins í umboði ráðherra leita með logandi
ljósi að einhverju til að skattleggja. Á meðan
hefur ríkisstjómin dregið árum saman að
koma á fiármagnstekjuskatti og svokallaður
hátekjuskattur, sem samþykktur var fyrir síð-
ustu jól upp á 5%, var svo aumingjalegur að
það tekur því vart að nefna hann. Eru þá
ónefndar fyrirbyggjandi aðgerðir í heilbrigð-
ismálum sem gætu á skömmum tíma skilað
miklum spamaði, skattsvik og svarti markað-
urinn sem lítið sem ekkert er hreyft við, en
þar er að finna milljarða skatttekjur fyrir rík-
issjóð. Þetta er sérkennileg leit að skatttekj-
um enda má ekki hreyfa við þeim sem betur
standa. Þess í stað er ráðist á láglaunafólk,
menninguna og atvinnugreinar sem þegar
standa illa að vígi. Hvers konar hagfræði er
þetta? Hverjum er verið að þjóna? Hvaða
markmiðum á að ná? Þetta er hagfræði
handahófsins, þar sem vinstri höndin veit
ekki og vill ekki vita hvað sú hægri gerir. Það
er ekki verið að þjóna neinum, nema ef vera
kynni þeim sem völdin hafa nú þegar og
kunna að hagnast á annarra dauða. Markmið-
in eru augnabliksins og ekki hugsað til næsta
dags, hvað þá afleiðinganna.
Svo mikið er víst að með virðisaukaskattin-
um á blöð og bækur er verið að skaða þann
gmndvöll sem sérstaða þjóðarinnar byggist á.
Sú spuming vaknar hvort það verði enn á ný
hlutskipti komandi kynslóða að ganga á kálf-
skinni í stað þess að lesa það sem eitt sinn var
á það skráð. Ér ástæða til að óttast að sá fomi
litteras, sem Ámi Magnússon gróf m.a. upp
úr bólum gamalla kerlinga, verði ekki Iengur
aðgengilegur og að aðrar bókmenntir og ný-
sköpun búi við kyrking til frambúðar, vegna
þess eins að ríkissjóður býr við (vonandi)
tímabundnar þrengingar. Við eigum að hugsa
til framtíðar og þeirrar ábyrgðar sem við ber-
um bæði gagnvart sköpun fortíðar og fram-
tíðar. Stjómvöld hafa ekki leyfi til að grípa til
vanhugsaðra aðgerða sem kunna að valda
varanlegum skaða á menningu íslensku þjóð-
arinnar og þrengja að lýðræðinu í landinu.