Tíminn - 28.10.1995, Blaðsíða 4
4
Laugardagur 28. október 1995
STOFNAÐUR 1 7. MARS 1 91 7
Útgáfufélag: Tímamót hf.
Ritstjóri: jón Kristjánsson
Ritstjórnarfulltrúi: Oddur Olafsson
Fréttastjóri: Birgir Cuómundsson
Ritstjórn og auglýsingar: Brautarholti 1, 105 Reykjavík
Sími: 563 1600
Símbréf: 55 16270
Pósthólf 5210, 125 Reykjavík
Setning og umbrot: Tæknideild Tímans
Mynda-, plötugerö/prentun: ísafoldarprentsmibja hf.
Mánabaráskrift 1550 kr. m/vsk. Verb í lausasölu 150 kr. m/vsk.
Nýjar forsendur
Sagt er að mannskæöustu farsóttir íslandssögunnar hafi
aldrei náð til Vestfjarða. Þjóðin lifði af þótt landauön yrði í
mögum byggðarlögum. í haröindum vegna eldgosa og
veöurlags sótti bónbjargarlýður til Breiðafjaröar og Vest-
fjarðakjálkans. Þar varö aldrei matarþurrð þótt oft væri
þröngt í búi. Sé vel að gáö munu ærið margir íslendingar
geta rakið ættir sínar til fólks sem bjargaðist til Vestfjarða
þegar allar bjargir voru bannaðar annars staðar á Iandinu.
Þegar betur áraði dreifðist fólk aftur frá Vesturlandinu.
Þegar mæðivikin herjaði um miöja öldina og íslenski
sauðfjárstofninn var í bráðri útrýmingarhættu vörðu Vest-
firðingar sitt fé og þegar skorið var niður fyrir norðan, aust-
an og sunnan var vestfirsku fé dreift um landið og stofninn
hélt velli.
Á skútuöld og á fyrstu áratugum vélbáta- og togaraút-
gerðar efldust Vestfirðir mjög og urðu enn einu sinni sú
matarkista sem nærði þjóðina alla. Upphaf hvalveiða og
síldarvinnslu má rekja til Vestfjarða og þar hófst rækjuút-
gerð, sem nú er orðinn einn af máttarstólpum íslensks
sjávarútvegs og útflutnings.
Á undanförnum árum hefur gengi Vestfjarða dalað
nokkuð, enda koma veiðitakmarkanir hart niður á lands-
hlutanum. En samt eru aflahæstu skipin gerð út þaðan og
hvergi á landinu eru meballaun eins há og þar. Undir þeim
kjörum stendur útgerðin og fiskvinnslan.
Því er þetta rifjað upp að þær raddir heyrast að byggð á
Vestfjörðum sé ekki í takt við tímann og þær breytingar á
atvinnu- og þjóðlífsháttum sem nú ganga hraðar yfir en
flestir sýnast gera sér grein fyrir.
Víst er að fólksfækkun hefur verið nokkuð stöðug á Vest-
fjörðum og það eru illa varöveitt leyndarmál, að fjöldi hús-
eigna þar er til sölu og hafa verið lengi og er eftirspurn í
lágmarki.
Þær hörmungar sem náttúran hefur leitt yfir tvö byggð-
arlög fyrir vestan meö skömmu millibili setur óhug að fólki
og ekki er annað sýnna en að margir hugsi sér til hreyfings
og yfirgefi þau byggöarlög þar sem náttúran er svo harð-
leikin sem raun ber vitni. Á öðmm stöðum er fólk meðvit-
að um hætturnar sem ab kunna að steðja og kvíðir dimm-
um og löngum vetri.
Á þeim tilfinningaríku tímum sem nú ganga yfir ættu
ráöamenn sem aörir að varast að gefa út stórar yfirlýsingar
um framtíð fólks og byggða á Vestfjörðum. Nú er tími sorg-
ar og söknuðar og hugurinn hvílir hjá Iátnum og syrgjandi.
Ljóst er að fyrri forsendur byggðaþróunar á Vestfjörðum
eru brostnar. Ekki er hægt að ætla fólki að búa við viðvar-
andi lífsháska sem engin vísindi kunna ab skilgreina eða
sporna gegn. Engar samgöngubætur eru þess megnugar að
rjúfa einangmn hamslausra vetrarveðra, og orkubúskapur-
inn er ótryggur.
Öll þessi mál þarf að gaumgæfa með yfirvegun og af
skynsamlegu viti. Stórkarlalegar skyndiákvarðanir um
uppbyggingu og viðgang byggðarlaga og hamslaus eftir-
rekstur á hér ekki viö. Fæstir kæra sig heldur um að fólk
flytji stjórnlítið á brott úr landshlutanum. Vestfirðir eru
heimamönnum og þjóðarbúinu öllu verðmætari en svo að
til þess megi reka.
Eitt er samt sem stjórnvöld ættu að varast öðru fremur
þegar gerðar veröa ráöstafanir til aðstoðar Vestfirðingum.
Verði hús keypt má ekki leggja neins konar átthagafjötra
eða þvingunarskilmála varðandi framtíðarbúsetu á þá sem
fara vilja.
Þótt nú gangi dimm él yfir Vestfirði er engin ástæöa til
annars en ab ætla að þar verbi framvegis sem hingað til sú
matarkista sem allir landsmenn njóta góðs af. En hún
verður með öðru sniöi en menn hafa átt að venjast.
Birgir Guömundsson:
Vísindin og afneitunin
Stundum er sagt að sérstaða
mannsins gagnvart öðrum dýr-
um jarðarinnar felist í því að
hann hafi beislað krafta náttúr-
unnar með vísindum.
Snjóflóðib á Flateyri er hins
vegar staðfesting á því að mað-
urinn hefur ekkert tilefni til að
hreykja sér gagnvart náttúrinni.
Menn sigrast ekki á náttúrunni
eða brjóta hana undir sinn vilja.
Menn eru ekki heldur ofurseldir
öllum hennar duttlungum.
Galdurinn er aö lifa í sem mestri
sátt viö náttúruna, læra á hana
til að geta forðast duttlunga
hennar. Taka tillit til þessa lær-
dóms og beita fýrirhyggju þegar
við skipuleggjum samfélgiö.
Vissulega er aldrei hægt að
forðast hamfarir eða „koma í
veg fyrir þær", eins og einhver
fjölmiðlamaður orðaði spurn-
ingu í fjölmiðlum í vikunni.
Menn læra að búa við hættur og
svo virðist sem mannkynið hafi
komið sér upp mjög kröftugum
innri búnaði til að afbera stöð-
uga yfirvofandi hættu. Þessi
búnaöur er afneitunin. í ald-
anna rás og alls staðar í heimin-
um búa menn í skugga hugsan-
legra náttúruhamfara. Ef fólk
væri alla daga meðvitaö um
þessar hættur væri lífið því
óbærilegt og því lokar þaö ein-
faldlega á þessar hugsanir og
þessa möguleika.
Týndist milli
kynslóða
í sögnum af eftirmála Subur-
landsskjálftans mikla í lok síð-
ustu aldar kemur fram að ákveð-
inn þagnarmúr reis um skjálft-
ann nokkuö fljótlega eftir ab
hann reið yfir. Fróðir menn hafa
kallað þessi viðbrögð innbyggða
áfallahjálp hjá fólki, afneitun
sem síöan verbur til þess að
minningin um hörmungar og af-
leiðingar skjálftans náðu ekki að
lifa milli kynslóbanna. Enda hafa
menn byggt upp á Suðurlandi og
gera enn án þess ab hafa áhyggj-
ur af skjálftanum og til skamms
tíma án þess að gerðar hafi verið
sérstakar kröfur um byggingam-
ar. Suðurlandið er líka með bú-
sældarlegri héruðum og því em
þab ekki síst efnahagslegar for-
sendur fyrir byggð sem stjórna
mönnum. Ekki hefur heyrst að
Vestmannaeyingar óttist gos á
Heimaey enda sefa menn sig
með því aö rifja upp að 5000 ár
hafi liðiö frá síöasta gosi og þar
til gaus þar 1973 og því hljóti að
líða 5000 ár þar til gjósi næst.
Fyrir því er þó engin raunvemleg
trygging, en þessi rök duga ekki
síst vegna þess að Vestmannaeyj-
ar em mikilvæg verstöð.
Líka úti í heimi
Og þessi huglæga útilokun á
hættu af náttúmhamförum er
síður en svo séríslensk. Árið
1985 fómst 25.000 manns í aur-
skriðu sem féll á borgina Armero
í Kólumbíu eftir eldsumbrot í
fjallinu Nevada del Ruiz. Fyrir
einni öld síban féll aurskriða
einmitt á þessum sama stað með
sama hætti, en þá munu um
þúsund manns hafa látist. Þab
sem réði enduruppbygginunni
voru hinar efnahagslegu for-
sendur og útilokun hætmnnar.
Menn sáu fljótlega að aurinn var
frjósamur jarðvegur til að rækta
kaffibaunir og því bjuggu menn
sér bólstað þarna. Mýmörg fleiri
dæmi mætti nefna og nægir að
minna á milljónaborgina Napolí
í hlíbum Vesúvíusar þar sem síð-
ast gaus fyrir 50 árum og Los
Angeles á San Andreas misgeng-
inu, sem sífellt er að hrista upp í
Kaliforníubúum.
í heildina tekið er maðurinn
trúlega búinn að leggja undir sig
flesta staði á jarðkringlunni sem
byggilegastir eru. Það væri því
varla um það að ræða að flytja
fólk í stómm stíl burt af hættu-
svæðum. Og ótrúlegt er að
nokkmm manni dytti það í
rauninni í hug ef á annað borð
eru hagræn rök og efnahagsleg
fyrir búsetu á viðkomandi svæð-
um. Spurningin er því, jafnt fyr-
ir samfélög vítt og breitt um
heiminn og fyrir samfélög hér á
íslandi, að finna skynsama nið-
urstöðu í þeim hættulegu kynn-
✓
I
tímans
rás
um sem stofnað hefur verið til
með sambandi manna og nátt-
úm á tilteknum stöðum.
Endurmat byggbar
Snjóflóðið á Flateyri hefur ein-
mitt sett þessi kynni í brenni-
depil og þær raddir gerast há-
værari en nokkru sinni hvort
ekki beri að leggja af eitthvab af
þeim smábyggöum sem í mikilli
hættu em. Þeir allra hörðustu
spyrja hvort það sé ekki einfald-
lega hægt að breyta núverandi
þorpum í sumardvalastaði en
búa íbúunum heilsársheimili á
ömggari stöðum. Ef til vill eru
slíkar vangaveltur tilfinninga-
hlaðnari og sterkari en réttmætt
er vegna þess hve skammt er lið-
ið frá harmleiknum á Flateyri.
Engu að síöur hafa áföllin, bæði
núna og í Súðavík í vetur verið
svo mikil að afneitun hættunar
virkar ekki lengur, ekki um sinn
í það minnsta. Á slíkum tímum
er einmitt rétt ab spyrja stórra
spurninga um það hvort efna-
hagslegar, félagslegar og ekki síst
umhverfislegar forsendur fyrir
núverandi skipulagi byggöar séu
ekki breyttar. Slíkt skiptir sköp-
um fyrir fólkið sem ætlar að búa
vib hættuna. Landið og hin
ólíku landsvæði bjóða upp á
einhverja blöndu af gæðum
annars vegar og hugsnalegum
áföllum hins vegar. Á endanum
hljóta það að vera íbúarnir sjálf-
ir sem taka ákvörðun um hvar
þeir vilja búa, en þeir verða líka
að hafa sem bestar og réttastar
upplýsingar um hlutföllin milli
gæðanna og hugsanlegra áfalla.
Reynslan sýnir að fólk hefur til-
hneigingu til að útiloka áfalla-
þáttinn og taka ekki tillit til
hans í þeim mæli sem skynsam-
legt gæti talist. í þróuðum lönd-
um hefur það því komið í hlut
opinberra aöila að halda vök-
unni hvað þetta varðar og eru
Almannavarnir að sjálfsögðu
stóri aöilinn í því. En fleira þarf
til og það er feiknalega mikil-
vægt aö rannsaka hætturnar,
fylgjast með þeim og draga
þannig úr áhrifunum hamfar-
anna ef þær koma. Slíkrar þekk-
ingar verður aðeins aflab með
skipulegri vísindastarfsemi sem
er stöðugt að, vaktar nýjar upp-
lýsingar og bætir við skilning-
inn. Á grundvelli slíkrar þekk-
ingar er aftur hægt að meta
hættu og leggja drög að öruggari
búsetu á hættusvæðum. Stjórn-
völd — pólitísk stjórnvöld —
geta ekki leyft sér aö útiloka
hættuna á hamförum eins. og
fólkið sem býr á hættusvæðum
gjarnan gerir hversdags. Spyrja
má hvort það hafi þó ekki verið
gert?
Rannsóknir hvab?
Vissulega eru starfandi hér al-
mannavarnir, sem hafa snarauk-
ið fagmennsku á þessu sviði. En
hvaö með alla rannsóknarstarf-
semina á hættum þessa lands
sem við þó búum í? Hér hafa
menn efni á að byggja stórfeng-
legar hallir undir Seðalbanka, og
ýmsar stjómsýslustofnanir meö
marmara í bak og fyrir. En þegar
kemur í ljós í Súðavíkurslysinu
að sjóflóðarannsóknir í landinu
voru aðeins til í mýflugumynd
var leitað eftir samnorrænni að-
stob til ab gera eitthvað í málun-
um. Það er í stíl við að eldfjalla-
rannsóknir á íslandi eru aö vem-
legu leyti undir norrænum
hatti. Þegar átti aö þétta net
jarðskjálftamæla á Suðurlandi
var það líka gert sem samnor-
rænt verkefni. Að óreyndu
mætti ætla af þessum áherslum
og áhuga þjóðarinnar og stjórn-
málamanna á þessum málum að
þekking á hættunum sem þjóð-
inni stafar af náttúmhamförum
væri eitthvert samnorrænt leið-
indamál, en ekki grundvallarat-
riði í sambúð lands og þjóbar. I
dag beinist kastljósið að Vest-
fjöröum sem hættusvæði. Á
morgun gætu það verið Aust-
firðir, Suburland eða jafnvel
Reykjavík. Þjóð sem býr í svo
hættulegu landi þarf ab hafa vís-
indalega þekkingu og gagna-
grunn til að geta skilgreint og
metið hverjar hætturnar em og
hvernig á að bregðast vib þeim.
Um það þarf að hugsa í því end-
urmati sem nú fer fram af skelfi-
legu tilefni. ■