Tíminn - 29.06.1996, Síða 5

Laugardagur 29. júní 1996
5
Jón Kristjánsson:
Hugleiðingar á kjördag
í dag gengur þjóðin til kosningar fimmta
forseta lýðveldisins. Þetta er mikill við-
burður og þáttur í sjálfstæði þjóðarinnar.
Þjóðkjörinn forseti er grundvöllur stjórn-
skipunar landsins, og þjóðkjörið gefur
honum allt aðra stöðu meðal þjóðarinnar
heldur-en gerist í nágrannalöndunum þar
sem konungdómur gengur í erfðir án þess
að þjóðin komi þar nærri með atkvæða-
greiðslu.
Forsetakosningar
fyrr og nú
Forseti íslands var fyrst kjörinn á lýð-
veldishátíðinni á Þingvöllum árið 1944. Þá
kaus Alþingi Svein Björnsson ríkisstjóra
fyrsta forseta lýðveldisins. Sú kosning var
umtöluð og söguleg. Stór hluti þingmanna
sat hjá og andstaban var mest í Sjálfstæðis-
flokknum. Þetta átti rætur sínar ab rekja til
skipunar utanþingsstjómarinnar sem sat á
þessum tíma, en skipun hennar var tekin
óstinnt upp af ýmsum forustumönnum í
stjómmálum, þar á meðal Ólafi Thors og
Bjarna Benediktssyni.
Þessir atburðir eru meðal annars raktir í
fróðlegri ævisögu Sveins Björnssonar,
fyrsta forseta íslands. Þar kemur meðal
annars fram að þessi sundmng Alþingis
þótti í ósamræmi við þann einhug og há-
tíðarblæ sem ríkti á lýðveldishátíöinni.
Þjóðin hafði greitt atkvæði um sambands-
slitin við Dani og verið nær algjörlega ein-
huga um málið.
Það varð því svo að tekið var upp þjób-
kjör um forseta íslands og Sveinn Bjöms-
son var næst kjörinn af þjóbinni, en hann
sat til ársins 1952.
Ásgeir og Bjarni
Árið 1952 var komið að því að kjósa á
milli manna í forsetaembættið og vom þrír
í framboði. Tveir stjómmálamenn og einn
virtur prestur í höfuðborginni, sem studd-
ur var af forustu tveggja stærstu stjórn-
málaflokka landsins. Þetta vom Ásgeir Ás-
geirsson, Gísli Sveinsson, forseti Alþingis,
og séra Bjarni Jónsson. Harðar kosningar
fóm nú í hönd, og þjóðin valdi stjórnmála-
manninn Ásgeir Ásgeirsson, þrátt fyrir
stuðning stjórnmálaforingjanna við séra
Bjarna. Þessi úrslit hafa áreiðanlega haft
mikil áhrif og hafa ef til vill enn. Til þeirra
má rekja að stjórnmálaforingjar hafa síðan
farið varlega á opinberum vettvangi í for-
setakosningum.
í þessum kosningum kom það í ljós að
þjóðin gat hugsað sér að hafa stjórnmála-
mann í þessu embætti. Hins vegar átti
þetta eftir aö breytast, en sveiflur í þjóbar-
sálinni í þessu efni á hálfrar aldar tímabili
em mjög athyglisverð-
ar.
Gunnar og
Kristján
Þegar Ásgeir Ásgeirs-
son lét af embætti árið
1968 var komið að því á
ný að kjósa á milli
manna. Þá vom í fram-
boði stjórnmálamaður-
inn Gunnar Thorodd-
sen og fræðimaðurinn Kristján Eldjárn
þjóðminjavörður. Þessum kosningum man
ég eftir og sat fundi þeirra beggja á Egils-
stöðum á sínum tíma. Gunnar Thoroddsen
var flínkur stjórnmálamaður, afburða
ræðumaður, hafði þá verið til hlés í stjórn-
málum nokkurt skeib og verið sendiherra í
Kaupmannahöfn og prófessor við Háskóla
íslands. Gunnar var glæsilegur í fram-
göngu og sópabi að honum. Hins vegar
dugbi þetta honum ekki. Hann beið mik-
inn ósigur fyrir Kristjáni, sem var feikilega
vel máli farinn maður og höfðaði mjög til
þjóðarinnar á þeim tíma með sínum bak-
grunni í fræðimennsku og sögu og menn-
ingu. Gunnari varb tvennt ab fótakefli: að
vera stjórnmálamaöur og tengdasonur Ás-
geirs Ásgeirssonar og hafa stutt hann í
hinni hörðu kosningu 1952.
Nú var tími stjórnmálamanna í þessu
embætti liðinn, ab dómi þjóðarinnar, en
geta má þess að Kristján Eldjárn var óvenju
hæfur frambjóðandi og gegndi forsetaemb-
ættinu með miklum glæsibrag.
Kosningarnar 1980
Þegar Kristján Eldjárn lét af embætti,
fóru í hönd kosningar þar sem fjórir voru í
framboði. Þar fóru háskólakennari, leik-
hússtjóri og kennari, stjórnmálamaður og
diplómat. Þetta voru Guðlaugur Þorvalds-
son, Vigdís Finnbogadóttir, Albert Guð-
mundsson og Pétur Thorsteinsson. Það
kom fljótlega í ljós að arfurinn úr síðustu
kosningum að kjósa mann úr þjóðlífinu,
sem ekki hafði verið í stjórnmálum, var í
fullu gildi. Þetta voru ekki kosningar
stjórnmálamanna og
diplómata, þótt Pétur
og þó einkum Albert
fengju nokkurt fylgi.
Bardaginn var á milli
Vigdísar og Guðlaugs
og fór Vigdís með sigur
af hólmi og hefur
gegnt þessu embætti
með miklum glæsibrag
síðan.
Sextán árum síbar
Nú er komið að því að velja nýjan for-
seta, sextán árum síðar. Ég hleyp í þessari
upprifjun yfir millikaflana, því enginn hef-
ur ógnað sitjandi forseta með framboði,
þótt einu sinni hafi farið fram forsetakosn-
ingar í tíb Vigdísar þar sem hún fékk um
95% atkvæða. Hins vegar vekur það athygli
að nú virðist tími stjórnmálamannanna
runninn upp á ný. Stjórnmálamennirnir
Ólafur Ragnar Grímsson og Guðrún Agn-
arsdóttir hafa í skoðanakönnunum mælst
með allt að 70% fylgi til samans fram á
lokasprettinn. Gubrún hætti að vísu þing-
mennsku fyrir nokkrum árum, en þab
breytir því ekki að hún kom fram á sviðið
sem áberandi stjórnmálamaður. Embættis-
maðurinn Pétur Hafstein hefur mælst með
rúmlega 30% fylgi á lokaspretti kosninga-
baráttunnar. Framboð Ástþórs Magnússon-
ar er eitt af þessum sérstöku fyrirbærum
sem upp koma í kringum forsetakosningar.
Menn
og
málefni
Kosningabaráttan
Ég hef fylgst með kosningabaráttunni
eftir því sem aðstæður hafa leyft, en hef
misst mikið úr af kynningum frambjóð-
enda og málflutningi þeirra. Ég þekki Ölaf
Ragnar Grímsson og Gubrúnu Agnarsdótt-
ur sem samþingmenn, en Pétur Hafstein
hef ég aðeins séð tilsýndar en ekki hitt
hann. Ljóst er ab þab er mikið átak hjá
mönnum, sem ekki hafa veriö í opnu sviðs-
ljósi fjölmiðlanna, ab kynna sig. Nútíma
fjölmiölun kann ab hafa áhrif á gengi
stjórnmálamannanna í þessari kosninga-
baráttu. Stjórnmálamenn, sem hafa verið
tíðir gestir einkum í sjónvarpi, standa feti
framar í kynningarmálum heldur en aðrir.
Tungan, menningin
og sagan
Það hefur vakið athygli mína í þeim
framboðskynningum og viðræðuþáttum
sem ég hef séð, hvað frambjóðendurnir eru
lítið spurðir um viðhorf til þjóöararfs ís-
lendinga, sögunnar, íslenskrar tungu og
menningarmála. Ég er svo gamaldags að ég
trúi því ab það sé þetta framar öbru sem
gerir okkur að sjálfstæðri þjóð, sem getur
komið fram með fullri reisn gagnvart um-
heiminum. Ég er síbur en svo að gera lítið
úr þeim umræðuefnum, sem verið hafa á
fundum og í heimsóknum frambjóðend-
anna, og ég tek það fram að vera má að ég
hafi misst af umræöum um þessi efni. Hins
vegar hef ég heyrt fjölmiðlamenn komast í
gegnum heila viðræðuþætti án þess að
minnast að marki á þetta.
Kristján Eldjárn og Vigdís Finnbogadótt-
ir eru þeir forsetar sem hafa gegnt þessu
embætti eftir að ég varð fulltíða mabur.
Bæði höfðu þessi atriði, auk ræktunar
landsins, sem undirstöðu í sínu starfi. Ég
vil treysta því að sá forseti, sem verður kjör-
inn í dag, reyni af fremsta megni ab rækta
meb þjóðinni virðingu fyrir tungunni, sög-
unni, menningararfinum og menningar-
starfsemi líbandi stundar. Án virðingar fyr-
ir þessum gildum erum við rótslitin þjóð,
sem smám saman tapar virðingu sinni og
reisn og hverfur í þjóbahafið. ■