Lesbók Morgunblaðsins - 11.03.2006, Blaðsíða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. mars 2006
hann. Ég man að það var talsvert áfall fyrir
mig, að hann skyldi vera svona kátur, ég stóð í
þeirri trú að skáld bæru sársaukann utan á
sér, slétt enni ber vitni um sljóleik tilfinninga,
orti Bertolt Brecht í þýðingu Sigfúsar Daða-
sonar, og „sá sem hlær/ á aðeins enn óheyrða/
hina hræðilegu frétt“. Það var á níunda ára-
tugnum sem Gyrðir hló innilega meðan við hin
biðum í röð eftir að komast að afgreiðsluborð-
inu, og mér finnst enn að sá áratugur hafi ver-
ið einn sjá frjóasti í íslenskri ljóðagerð á síð-
ustu öld. Þroskuð skáld, líkast til stórskáld,
Hannes Pétursson, Hannes Sigfússon, Sigfús
Daðason, Stefán Hörður og Þorsteinn frá
Hamri senda frá sér bækur, Sigurður Pálsson
springur út, Einar Már kemur með ferska og
heillandi tóna ættaða frá Brian Patten og öðr-
um Liverpoolskáldum, og síðan holskefla
góðra skálda fædd kringum 1960; Gyrðir,
Kristín Ómarsdóttir, Ísak Harðarson, Bragi
Ólafsson, Sjón og fleiri. Það var gerjun, fjöl-
breytni, atómskáldin, rokkið, súrrealismi,
konkretismi, beat-skáldin, anga af þessu öllu
mátti finna í ljóðum áratugarins, á þessari
gullöld plastpokans, eins og Gyrðir orti árið
1984:
leikur inspíra-
sjónin af fíngrum fram
í grafískum nethimnum skáldanna
alibíur glæpamyndanna
lullabíur barnabókanna
alt næstum alt hefur sinn
einstreingíngslega vitjunartíma
Sjóðheit ást
Portúgalska skáldið Fernando Pessoa orti
undir ríflega 70 skáldanöfnum, og gaf hverju
og einu sjálfstæðan karakter, Gyrðir hefur
kannski ekki 70 andlit í ljóðum sínum, en það
er þó talsverð vegalengd á milli kvæðanna um
gullöld plastpokans annars vegar, og hins veg-
ar lækjarins sem er mjór á við silfurband milli
skara. Seinna kvæðið sýnir okkur þroskað,
lýrískt skáld sem getur náð miklum víddum í
skáldskapnum, það er sá Gyrðir sem við höf-
um í kollinum núna, og samt eru ekki nema
tuttugu ár frá því hann orti um gullöld plast-
pokans, og líka um vasabiljard:
vasabiljard vinsælastur knattleikja
þegar formúla vatns er ekki leingur
H20 heldur SÁÁ
Svona yrkir 23 ára Gyrðir í Tvíbreiðu (svig)
rúmi, þar eru ljóð um næturlífið, stormurinn
queen á fóninum, drakúla er andvaka því and-
rúmsloftið er spooký, og ástin funheit:
e
l
s
k
a
þ
i
g
s
v
o
heitt að á fahrenheit
yrði það 3gja
stafa tala
Þau voru ekki ýkja mikið fyrir að yrkja ást-
arljóð, ungu skáldin sem voru áberandi um
miðbik níunda áratugarins, ég veit ekki af
hverju, en Ísak átti sína prívat skýringu því.
„Sértu leið yfir því að ég hafi ekki ort/ til þín
ástarljóð,“ segir hann:
vil ég aðeins benda þér á,
að ást mín á þér hefur aldrei rúmast á
pappír.
Gyrðir verður seint talinn til ástarskálda,
nema þá hann fari að herða sig í þeim efnum,
ástarljóðin leynast þó glettilega víða, en eru
hógværari og á einhvern hátt inngrónari en
funheita, 3gja stafa ljóðið hér að ofan. Ég á
við; hann yrkir ekki um sprengibjört augna-
blik heldur þá tilfinningu sem vex stundum
með hægð milli tveggja einstaklinga, sterkari
lífinu sjálfu, við köllum það ást, þessa blöndu
af væntumþykju, lífsgleði, hversdagsleika og
óttanum við að týnast. „Og stígvélin mín eru
moldug/ í þessum endurtekna draumi,“ yrkir
Gyrðir í bókinni Indíánasumri frá 1996; hann
rennur til, fyrir neðan er dauðinn í kaldri ánni:
En á koddanum, armslengd í
burtu, sefur þú. Ég vakna
til lífsins.
Konkretljóðið, sú aðferð skálda að nýta sér
prentformið og vinna úr því á óvæntan hátt,
teygir sig yfir alla tuttugustu öldina og virðist
alltaf jafn sígrænt, hvort sem því er beitt í
ingu, ætti að svipta þann einstakling öllum
bókasafnsskírteinum sem fann upp á henni,
því með leyfi; hvað er skáldskapur, eða öllu
heldur: hvað gerir hann? Skáldskapurinn
snertir okkur, hreyfir við einhverju, tilfinn-
ingum, minningum. Sá sem er sjálfhverfur
hyggur mest að sjálfum sér, segir orðabókin,
hverfist um sjálfan sig, hefur ekki áhuga á að
tengjast öðrum, og snertir engan. Þetta er svo
sáraeinfalt, skáldskapur getur ekki verið sjálf-
hverfur, það er bara ekki mögulegt, hann
snertir okkur eins og sunnanvindurinn og
norðangrimmdin, það er eðli hans, innsta eðl-
ið; sé ljóð sjálfhverft, þá er það ekki skáld-
skapur. Í Maríuglerinu og Blindfuglinum er
hins vegar ort um einsemd, samskiptaleysi og
fjarlægðina á milli manna, en ljóðin leyna þó á
sér, þau eru margræðari og vísa talsvert meira
út fyrir sig en virðist í fljóti bragði. Ljóðmæl-
andinn er vissulega oft einn, situr við ritvélina
eða sjónvarpið, það er regn á járnbárum þaks-
ins, rjúkandi kaffibolli en síðan fer eitthvað að
gerast sem galopnar ljóðið, skáldið er komið á
hollenska tréskó og fetar sig eftir skógarstíg
og fyrir enda hans er ekki neitt, alls ekki neitt
– nema lokaerindið, óvænt erindi sem skýrir
titil þess, Þriðji heimurinn, og fjallar um sál-
arháska skálds og síðan lífsháska þeirra sem
búa við grimmilegt óréttlætið:
/(víðsfjarri
á þessu eða næsta andartaki er tvífætlíngur
staddur öfugu megin við byssuhlaup og hlut-
ur úr þúngmálmi þurrkar út skörðótta sól)/
„Hann er víst skáld“
Einn af hátindunum í íslenskri ljóðagerð á síð-
ustu öld er Dymbilvaka Hannesar Sigfússon-
ar. Hannes var fjarlæg persóna fyrir okkur
sem komumst til einhvers konar þroska á ní-
unda áratugnum, hafði lengi verið búsettur í
Noregi, sást aldrei á götum borgarinnar, og
þóttu því tíðindi þegar hann sneri heim aftur
úr útlegðinni árið 1988, í líki marglyttu, eins og
hann orti sjálfur:
sem rímar ágætlega við Maríuglerið og Blind-
fugl, og það gerir lokalína ljóðsins, „mér líður
ekki vel“, líka. Maríuglerið og Blindfuglinn eru
á margan hátt hápunkturinn í skáldskap yngri
höfunda á níunda áratugnum, innhverfur, lág-
mæltur, dökkleitur skáldskapur, sjálfhverfur
sögðu sumir, en sú gagnrýni verður að lofti
þegar maður les bækurnar tvær, hitt er annað
að ýmsir sporgöngumenn Gyrðis, og þeir voru
ófáir á þessum árum, áttu eftir að keyra þenn-
an stíl, þessa aðferð í þrot, en þá var Gyrðir
sjálfur kominn á aðrar slóðir.
Maríuglerið lætur ekki mikið yfir sér, hún
er í litlu broti, kemst auðveldlega í úlpu- eða
frakkavasa, teikning eftir Sigurlaug á kápu, en
það rúmast mörg ljóð, þétt og efnismikil, milli
spjaldanna, 59 þegar ég taldi síðast. Ég fæ
stundum á tilfinninguna að formtilraunir
Gyrðis hafi náð úr honum hrollinum gagnvart
orði og formi, sínum prívat hrolli, því skáld
sem gengur jafn langt í konkretljóðinu hlýtur
að hafa vantreyst orði og formi, og ekki treyst
sér til þess að ná utan um heiminn eða sjálfan
sig með þeim tækjum og tólum sem eldri skáld
höfðu notað. Veit þó ekki hvort það sé ein-
göngu formtilraunum að þakka hversu miklum
þroska Gyrðir nær sem skáld með Maríugleri
og Blindfugli, einungis 25 ára gamall. Ljóð
bókanna eru öguð, lágmælt, hnitmiðuð en
stundum spjallkennd, húmorinn er enn til
staðar, hálffalinn og týnist jafnvel í huga les-
enda því undir öllu er kvíðinn; uggurinn. Lág-
mælt ljóð sem við fyrstu sýn virðast flest
hverfast um ljóðmælandann og herbergi hans,
ofninn minnir á fangelsisrimla, undir fínpúss-
uðum veggjunum liggja ótal pípur sem suða
um nætur og halda fyrir honum vöku, hann
starir á sjónvarpið og óttast að bólgið gler:
svarta kassans splundrist framan
í mig eða höfuð mitt sundrist í
allar áttir
Sjálfhverfni, mikið andskoti er mér illa við
þetta orð, meinilla, sjálfhverfur skáldskapur,
það er stingandi mótsögn í þessari samsetn-
Evrópu snemma á síðustu öld, um miðbik ald-
arinnar í Suður- og Norður-Ameríku, eða hér
á Íslandi á níunda áratugnum. Ég veit ekki
hvort það voru samantekin ráð hjá Ísaki og
þeim bræðrum, Gyrði og Sigurlaugi, en frá
1984 og til 1986 senda þeir allir frá sér bækur
smitaðar af konkretismanum. Það er sjálfsagt
tóm della, en ég sé þá samt stundum fyrir mér
á þessum tíma, þrír saman í einhverri kjall-
araholunni, ógreiddir og í gallabuxum, hlust-
andi á Pink Floyd, kastandi bókum eftir E.E.
Cummings á milli sín. En ólíkt fara þeir að, hjá
bræðrunum renna ljóðin stundum saman við
eins konar myndlist eða prentlist, meðan Ísak
virkjar konkretaðferðina af miklum krafti í
ádeiluna, einkum í Veggfóðruðum óendanleika
sem kom út árið 1986, bók sem nánast
sprengdi jörðina undan fótum manns. Hjá
Gyrði er um tvær bækur að ræða, Tvíbreitt
(svig)rúm og Einskonar höfuðlausn. Og það er
næstum furðulegt að ekki skuli vera nema eitt
ár milli Svigrúmsins og Svarthvítra axlabanda,
síðarnefnda svolítið lágstemmt, lofandi byrj-
andaverk þar sem lögð er varfærnisleg alúð
við ljóðaformið sem atómskáldin höfðu borið
fram til sigurs, fyrrnefnda bókin hins vegar
svo áköf að hún titrar í bókaskápnum mínum,
uppfull af kátínu, kæruleysi og heillandi krafti
sem maður tengir umsvifalaust við æskuna, og
gleðina við það að yrkja, ærslin yfir sköp-
unarkraftinum. Það eru vissulega dökkir litir í
henni, en fjárans lífsangistin ekki ennþá farin
að verka á undirtónana, sköpunarkrafturinn
ekki þurft að takast af alvöru á við þá fjanda,
þá púka og þau eyðimerkurskrímsli sem bíða
flestra höfunda. Það var allt saman mætt í
Bakvið maríuglerið og Blindfugl/Svartflug,
þeim bókum sem breyttu Gyrði úr efnilegu
skáldi í eitthvað miklu meira.
Uggurinn bregst mér aldrei
Fyrsta bók Gyrðis, Svarthvít axlabönd, var
skipt í fimm hluta, sá síðasti fremur langt,
sundurlaust ljóð sem stemningin hélt saman,
ljóðið heitir Úr kvöldbók einstæðíngs, titill
Um skáldið: Ég man að það var talsvert áfall fyrir mig, að hann skyldi vera svona kátur, ég stóð í þeirri trú að skáld bæru sársaukann utan á sér.
Á svörtum
vængjum
inn í ljósið