Lesbók Morgunblaðsins - 11.03.2006, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. mars 2006 | 7
fólk alltaf að læra eitthvað nýtt og vafasamt er
að hægt sé að tala um að við séum einhvern
tíma fullnuma í tungumálum. Tvítyngi er þó
enn síbreytilegra en eintyngi. Það er mjög al-
gengt að tvítyngisfræðingar nútímans gangi út
frá því við hvaða aðstæður tungumál ein-
staklingsins eru nothæf. Samkvæmt því er ein-
staklingur tvítyngdur ef hann eða hún getur
notað málin við þær aðstæður sem þörf er á í
daglegu lífi, en gjarna má heyrast á mæli við-
komandi að annað mál hafi verið fyrsta málið.
Einnig má nefna að sjálfsmynd þess sem talar
spilar stóra rullu, álíti maður sig tilheyra hópi
tvítyngdra eða hvort aðrir skilgreina mann sem
tvítyngdan er einnig mikilvægt. Með þessari
upptalningu er ég að reyna að sýna fram á þær
ólíku forsendur sem menn ganga út frá þegar
tvítyngi er til umfjöllunar. Því má einnig bæta
við að fræðimenn tala gjarna um jafnhliða tví-
tyngi, þegar barn lærir tvö mál jöfnum höndum
frá fæðingu, og áunnið tvítyngi, þegar annað
mál er lært seinna á lífsleiðinni7.
Hálftyngi ónothæft hugtak
En aftur að umræðunni um hálftyngi. Nils Erik
Hansegård dósent við Uppsalaháskóla kynnti
hugtakið hálftyngi árið 1968. Bók hans Tvítyngi
eða hálftyngi, sem kom út þetta ár, varð því
miður vatn á myllu þeirra sem hræðast tví-
tyngi8. Hálftyngi átti líklega í byrjun aðeins að
vera safnhugtak um ýmis málfarsleg vandamál
barna í Tornedalen í Norðurbotni í Svíþjóð þar
sem töluð er tornedalsfinnska. Þessi börn áttu
að hafa öðlast ófullkomna þekkingu í tveimur
málum og var því haldið fram að þau lærðu tvö
mál illa í stað þess að læra eitt mál almennilega
og í framhaldinu kom fram hugmyndin um tvö-
falt hálftyngi. Sama hugmynd var síðan yf-
irfærð á börn innflytjenda þegar þeim fjölgaði á
Norðurlöndunum. Hansegård hugsaði sér, þeg-
ar hann sló fram hugtakinu, að það væri mál-
pólitískt slagorð en ekki fræðilegt hugtak og
átti umræðan að styðja við þá kröfu að börn
með tornedalsfinnsku að móðurmáli fengju
markvissa stuðningskennslu fyrstu skólaárin,
þar til þau hefðu öðlast næga sænskukunnáttu
til að geta nýtt sér kennslu á því máli. Því miður
lögðu margir þann skilning í hugtakið að það
endurspeglaði vísindalega prófaðan sannleik
um að stórir hópar einstaklinga væru málfars-
lega heftir vegna tvítyngis eða kannski ætti
frekar að segja vegna skorts á tvítyngi9. Tví-
tyngi var jafnvel talið hamla vitsmunaþroska,
því málþroski tengist öðrum þroska. Enda þótt
upphafleg ætlun hefði verið að hvetja stjórn-
völd til að auka stuðningskennslu og styðja
þannig við tvítyngi túlkuðu fjölmargir um-
ræðuna sem svo að tvítyngi væri eitthvað mjög
slæmt og óhollt. Mörgum tornedalsfinnsku-
mælandi þótti líka ómaklega að sér vegið og
könnuðust einfaldlega ekkert við að vera hálf-
tyngdir. Þegar upp var staðið gerði þessi um-
ræða mikið ógagn. Það er vert að taka fram að
mér vitanlega hefur enginn hálftyngdur ein-
staklingur gefið sig fram svo vafasamt er að
nota orðið af einhverju viti í fræðilegri umræðu.
Ég tel mikilvægt að nú, þegar umræða um tví-
tyngi er farin vel af stað á Íslandi og þegar stór-
ir hópar tvítyngdra búa í landinu, lendi menn
ekki á sömu villigötum og ýmsir í grannlöndum
okkar lentu í fyrir áratugum. Þess vegna hvet
ég eindregið til þess að hið gagnslausa hugtak
hálftyngi verði afgreitt sem ónothæft og jafnvel
urðað með viðhöfn svo fólk úti í bæ fari ekki að
dæma hina og þessa granna sína hálftyngda og
svo tvítyngdir öðlist ekki neikvæða málfarslega
sjálfsmynd.
Í framhaldi af þessu skal bent á að tvítyngi er
miklu algengara en flestir gera sér grein fyrir.
Það er langt því frá auðvelt að skilgreina hvað
sé sjálfstætt tungumál og mjög misjafnt er
hvernig mál eru talin. Nú er þó oft reiknað með
að tungumálin í heiminum séu á bilinu 4500–
500010 á meðan löndin á landakortinu eru í
kringum 200. Varlega áætlað elst minnst helm-
ingur jarðarbúa upp við að þurfa að tala tvö,
þrjú eða jafnvel fleiri mál jöfnum höndum án
þess að það þyki tiltökumál eða að minnst sé á
hálftyngi eða tvöfalt hálftyngi.
Gauti fullyrðir að tvítyngi verði ekki til í sam-
félögum, aðeins í fjölskyldum. Þetta er mögu-
lega rétt samkvæmt hans skilgreiningu en sam-
kvæmt því sem ég hef sagt hér á undan hafna
ég fullyrðingunni.
Hæpnar hrakspár
Undanfarið hafa ýmsir látið stór orð falla um
hrakandi íslenskukunnáttu, minnkandi orða-
forða unglinganna auk hættunnar af ensku-
slettum sem heyrast vítt og breitt. Þetta telja
menn benda til þess að íslenskan sé að deyja út
og að lokum munum við standa uppi talandi ein-
hvers konar lélega ensku, eða svo minnir mig
að einhver hafi orðað áhyggjur sínar. Slíkar
hrakspár verða að teljast hæpnar þegar staða
íslenskunnar er skoðuð. Hér erum við með
tungumál sem notað er á öllum sviðum sam-
félagsins bæði sem talmál og ritmál, gefin eru
út hundruð blaða og bóka ár hvert á íslensku,
allir sem alast upp í landinu læra íslensku í
grunnskólum í 10 ár og flestir í menntaskólum í
fjögur ár auk þess sem námsefnið er kennt á ís-
lensku. Legðu menn á sig að kynna sér rann-
sóknir á því hvernig tungumál deyja út myndu
þeir vonandi sannfærast um að íslenskan er
ekki á neinum dauðalista. Enskan hefur vissu-
lega áhrif á tunguna og annað væri óhugsandi,
einfaldlega vegna menningaráhrifa frá ensku-
mælandi löndum svipað og að einu sinni slettu
menn dönsku á Íslandi vegna danskra menn-
ingaráhrifa. Draga mætti úr áhrifum ensk-
unnar með því að auka fjölbreytni menningar-
efnis, til dæmis með því að sýna fleiri
bíómyndir frá öðrum löndum en enskumælandi
og með því að auka metnaðarfullt íslenskt efni í
sjónvarpi.
Margt fólk sem komið er á miðjan aldur virð-
ist alltaf tilbúið að tjá sig um orðfæð og ambög-
ur ungs fólks en án þess að hafa nokkuð að
byggja á annað en eigin tilfinningar og skoð-
anir. Hver veit hver var meðalorðaforði ungra
Íslendinga til dæmis árið 1950, 1965 eða 1985 í
samanburði við meðalorðaforða þeirra nú um
stundir?
Það er alþekkt að unglingar hvers tíma nota
gjarna sérstakt málfar til að aðgreina sig frá
eldri kynslóðunum. Þessu málfari hverfa þeir
síðan mestmegnis frá þegar þeir eldast. Önnur
staðreynd er sú að orðaforði mála breytist stöð-
ugt og þróast vegna þess að við þurfum við-
stöðulaust á nýjum orðum og hugtökum að
halda og önnur orð verða óþörf einfaldlega
vegna þess að veruleikinn sem þau vísa í hefur
breyst.
Sömuleiðis er afar merkilegt að menn telji að
léleg enska geti orðið að móðurmáli einhvers.
Það væri endalaust hægt að teygja og toga
þessa umræðu og ég skil eiginlega ekki hvers
vegna fjölmiðlamenn biðja ekki þá sem hafa
slíkar áhyggjur á orði um að koma með dæmi
um hvernig slík tunga myndi hljóma. Gauti seg-
ir í grein sinni að það sé vel hugsanlegt að mis-
lukkaðar tvítyngistilraunir á Íslandi geti endað
með því að Íslendingar verði hálftyngdir á
ensku og íslensku og að; einhvers konar enska
yrði notuð í atvinnulífinu og einhvers konar ís-
lenska verði notuð í heimilislífinu. Annað eins
hefur þekkst víða og oftast endað með því að til
verður eitthvert pidginafbrigði tungumálanna
eða því að tungumálin skipti mönnum í stéttir.
Nú hef ég ekki hugmynd um til hvaða landa eða
tungumála Gauti vísar þótt ég fallist vissulega á
að málnotkun skipti mönnum í stéttir og sé not-
uð sem valdatæki. En ég held að hugmyndin
um að við gætum farið að tala einhvers konar
pidginíslensku hljóti að vera byggð á misskiln-
ingi.
Blendingstungur og hjálparmál
Pidginmál verða til þegar menn sem ekki tala
mál hver annars þurfa að hafa samskipti og
ekki er um að ræða að þeir geti notað mál sem
báðir kunna (talað er um lingua franca og gegn-
ir enska oft því hlutverki í okkar heimshluta).
Þannig geta í vissum tilfellum þróast blend-
ingstungur sem kallast pidginmál. Slík mál eru
ekki móðurmál neins heldur aðeins hjálparmál.
Menn tala gjarna um pidginmál af einlægri fyr-
irlitningu og slík mál hafa verið nefnd broken
English, bastard Portuguese og nigger
French11. Í kjölfarið hafa þeir sem pidginmál
hafa notað líka verið fyrirlitnir, jafn fáránlegt
og það nú er. Pidginmál geta að sjálfsögðu ver-
ið á ýmsum stigum og eru oftast málfræðilega
einföld og orðfá, einfaldlega vegna þess að þau
eru tæki sem nota þarf í ákveðnum tilgangi. En
pidginmál geta líka þróast út í að verða fullgild
tungumál og kallast þau þá kreólmál. Eitt slíkt
mál er tok pisin (af e. talk pidgin) sem upp-
haflega var pidginmál sem byggt var á ensku
og málum innfæddra á Papúa Nýju-Gíneu en
hefur þróast út í að vera móðurmál um 100 þús-
und manns og jafnframt mikilvægt opinbert
mál í þjóðfélagi þar sem menn hafa yfir 700
mismunandi tungur að móðurmálum. Kreólmál
eru fullburða tungumál sem á allan hátt eru
jafngóð mál og hver önnur, bæði hvað varðar
byggingu og orðaforða, og vilji menn læra þau
sem útlend mál er það gert líkt og um hvert
annað framandi mál væri að ræða. Ef svo
fjarskalega ólíklega vildi til að íslenska og
enska myndu blandast þannig að til yrði nýtt
móðurmál Íslendinga yrði um að ræða kreólmál
og þá áreiðanlega vel nothæfa tungu hvort sem
mönnum hugnast hugmyndin eða ekki. En ég
tel það af og frá að Íslendingar myndu undir
einhverjum kringumstæðum staðna hálf-
tyngdir og móðurmálslausir talandi einhvers
konar pidginmál.
Í grein Gauta Kristmannssonar nefnir hann
að tungumálið sé aðgangur okkar að heiminum.
Þetta er mjög mikilvæg ábending, hvert ein-
asta tungumál er lykill að ákveðnum heimi og
því fleiri mál sem við tölum, því víðari verður
veröldin. Þess vegna er menntun í tungumálum
afar mikilvæg. Auk þess er nauðsynlegt að auð-
velda fólki sem flytur til Íslands að viðhalda
þeim málum sem það hefur þegar tileinkað sér
og hvetja það til að miðla þeim tungum til af-
komenda sinna, jafnframt því sem gott framboð
á kennslu í íslensku verður að vera fyrir hendi.
Það er vissulega nauðsynlegt og gott að fólk
velti fyrir sér málnotkun og að tungu-
málanotkun sé rædd frá öllum mögulegum
sjónarhornum og á sem flestum vígstöðvum.
En umræðan snertir okkur öll og menn geta
valdið misskilningi og sárindum ef órök-
studdum fullyrðingum og getgátum um málfar
einstaklinga og hópa er haldið fram og þær
jafnvel túlkaðar sem óvefengjanlegur sann-
leikur. Ég hvet þá sem taka til máls að vanda
málflutning sinn, fjölmiðlamenn til að gefa sér
tíma til að kafa í málin og handhafa valdsins til
að sjá til þess að allir á Íslandi eigi kost á að
nálgast vandaðar upplýsingar um málnotkun,
ekki síst um tvítyngi, og auðvitað á því tungu-
máli sem hver og einn skilur best.
(Tekið skal fram að nánar má lesa um ým-
islegt sem rætt er hér í grein höfundar Hvað er
tvítyngi? sem birtist í Ritinu: 1/2004.)
 1 Ferguson, Charles A. 1971: Diglossia. Í: Language struct-
ure and language use. Essays by Charles Ferguson. Selected
and Introduced by Anwar S. Dil. Stanford CA (bls. 1–26).
2 Hyltenstam, Kenneth og Stroud, Christopher 1991: Språk-
byte och språkberande. Om samiskan och andra minoritets-
språk. Lund (bls. 46–47).
3 Bloomfield, Leonard 1933: Language. London.
4 Weinreich, U. Languages in contact. Findings and problems.
The Hague. 2. útg. 1963.
5 Edwards, John 1994: Multilingualism. London bls. 2.
6 Romaine, Suzanne 1995: Bilingualism. Second edition
(Language in Society 13), Oxford (bls. 11–12).
7 Harding-Esch, Edith og Riley, Philip 2003: The Bilingual
Family a Handbook for Parents. Second edition. Cambridge.
8 Hansegård, N.E. 1963: Tvåspråkighet eller halvspråkighet?
Stockholm.
9 Hyltenstam, Kenneth og Stroud, Christopher 1991: Språk-
byte och språkbevarande. Om samiskan och andra minoritets-
språk. Lund (bls. 52).
10 Edwards, John 1994: Multingualism. London og New York
(bls. 19).
11 Um þetta og annað sem ég nefni um pidginmál má lesa
nánar í: Einarsson, Jan: Språksociologi 2004 (bls. 46–51).
Lund.
og stöðu íslenskunnar
Höfundur er verkefnisstjóri við hugvísindadeild HÍ og
er með BA-próf í íslensku frá Háskóla Íslands og
Fil.lic-próf í tvítyngisfræðum frá Uppsalaháskóla.
ómskvæðum. „Danevirke“ er nafn hins forn-
fræga virkis sem Danir misstu árið 1864 í
stríðinu við Þjóðverja. Ætlunin með tímariti
Grundtvigs var að byggja andlegt Danavirki
einmitt með því að endurreisa fornöldina. Upp-
haf 19. aldar var erfiður tími fyrir Dani: Árið
1807 gerðu Englendingar árás á Kaupmanna-
höfn og Danir glötuðu flota sínum, um sex árum
síðar varð danska ríkið gjaldþrota og loks
missti Danmörk Noreg árið 1814. Fyrir Svía
var tímaskeiðið fram undir 1814 einnig erfitt,
enda missti Svíþjóð Finnland árið 1810. Í því
samhengi var „Götiska förbundet“ stofnað árið
1811 í Svíþjóð, en þar var meðal annarra með-
limur sagnfræðingurinn Erik Gustaf Geijer.
Markmið félagsins var að leita aftur í fornöld til
þess að móta nýja manngerð. Meðlimir félags-
ins kusu sér nöfn úr íslenskum fornsögum og
félagið gaf út tímaritið Iduna, þar sem frum-
drög að Frithiofs sögu Tegnérs voru prentuð
árið 1820. Á Íslandi var sjálfstæðisbaráttan frá
upphafi hugsuð sem endurreisn hins forna
„þjóðveldis“, sem leiddi meðal annars til kröf-
unnar um að endurreisa Alþingi á Þingvöllum.
Þessi endurreisn norrænnar fornaldar, sem
gegndi meginhlutverki í mótun þjóðernis og
fagurbókmennta á Norðurlöndum, þýðir enn
þann dag í dag að varla er hægt að skilja til
fullnustu danska þjóðernisrómantík 19. aldar
nema með því að skoða hana í samhengi við ís-
lenska miðaldatexta.
17.–18. mars 2006 verður haldið Vigdísarþing
til heiðurs frú Vigdísi Finnbogadóttur, sem
einnig setur þingið. Þingið fjallar um mótun
þjóðernis út frá íslenskum miðaldaritum og
notkun þeirra í þjóðernisbókmenntum á Ís-
landi, í Svíþjóð, Danmörku, Noregi, Bretlandi
og Þýskalandi. Á þinginu flytja virtir íslenskir
og erlendir fræðimenn erindi um þetta efni.
Föstudaginn 17. mars flytur Gauti Kristmanns-
son, lektor við Háskóla Íslands, erindi um hug-
myndir Herders og Klopstocks í lok 18. aldar og
hann ræðir einnig um Thomas Percy og Walter
Scott. Jon Gunnar Jørgensen, prófessor við Há-
skólann í Osló, fjallar um notkun fornnorrænna
texta í norskri þjóðernismótun á 19. öld. Gunn-
ar Karlsson, prófessor við Háskóla Íslands, flyt-
ur erindi um endurreisnina í þjóðríkismyndun
Íslendinga á 19. öld. Þórir Óskarsson bók-
menntafræðingur talar um íslenskar bók-
menntir 19. aldar og alþjóðlegar viðmiðanir.
Anna Wallette, sagnfræðingur við Háskólann í
Lundi, flytur fyrirlestur um hugmyndir Eriks
Gustafs Geijers og Viktors Rydbergs um
sænskt þjóðerni og Julia Zernack, prófessor við
Johann Wolfgang Goethe-Universität í Frank-
furt am Main, talar um þjóðernið og hið nor-
ræna í germanskri fornfræði (Germanischen
Altertumskunde). Flemming Lundgreen-
Nielsen, lektor við háskólann í Kaupmanna-
höfn, fjallar um ragnarök í dönskum skáldskap
á 19. öld, Sveinn Yngvi Egilsson, lektor við Há-
skóla Íslands, talar um viðtökur norrænna goð-
sagna í íslenskri rómantík og loks ræðir Gylfi
Gunnlaugsson bókmenntafræðingur um Grett-
isljóð Matthíasar Jochumssonar. Laugardaginn
18. mars flytur Andrew Wawn, prófessor í
Leeds, fyrirlestur sem hann kallar „Sherlock
Holmes, Íslendingasögur, and the Case of the
Devonshire Priest“. Pétur Knútsson, dósent við
Háskóla Íslands, flytur erindi um íslenska þýð-
ingu Halldóru B. Björnsson á fornenska sögu-
ljóðinu Beowulf og spyr hvort hægt sé hægt að
skilja þýðingu hennar sem „the final vindication
of the first Grammarian’s concept of Anglo-
Norse linguistic unity“. Vigdísarþinginu lýkur
með hringborðsumræðum.
Þingið er öllum opið. Hægt er að nálgast dag-
skrána á heimasíðu Stofnunar Vigdísar Finn-
bogadóttur (www.vigdis.hi.is). Nordplus Språk,
Stofnun Vigdísar Finnbogadóttur, Norræna
húsið og norska og sænska sendiráðið hafa
styrkt þingið.
Höfundur er lektor í dönskum bókmenntum við
Hugvísindadeild Háskóla Íslands.
Rómantík: W.G. Collingwood sá gullöldina svo fyrir sér er hann málaði Þingvelli 1897.