Lesbók Morgunblaðsins - 11.03.2006, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. mars 2006
L
augardaginn 4. mars birtist hér í
Lesbókinni grein eftir vand-
aðan fræðimann, Gauta Krist-
mannsson, undir yfirskriftinni
Undarleg umræða um ensku og
tvítyngi. Greinin er innlegg í
umræðu sem farið hefur fram að undanförnu í
íslenskum miðlum og segir Gauti hvern „sér-
fræðinginn“ af öðrum hafa „stigið fram á rit-
völlinn til að lýsa skoðunum sínum á því hvort
íslenskan sé að deyja eða ekki og hvort við eig-
um að gera ensku að öðru opinberu máli hér á
landi“. Gauti kallaði umræðuna „eldhússpeki“
og segir hana ekki tengda staðreyndum máls-
ins. Jafnframt blöskrar honum fáfræðin sem
menn hafa látið hafa eftir sér
um „máltöku, mismun tungu-
mála, og raunar það hvað
tungumál er“ […] „ekki síst þegar hámenntaðir
menn á öðrum sviðum en tungumálum ræða
um þau eins og þeir viti allt sem vita þarf um
tungumál“. Efni greinarinnar er tvímælalaust
verðugt umræðu og er ég sammála ýmsu sem
þar er rætt. Hins vegar hef ég ýmislegt við
framsetningu og hugtakanotkun Gauta að at-
huga og er ósammála einu og öðru.
Tvítyngi og hálftyngi
Ég fellst svo sannarlega á það að fólk sé oft
býsna óragt við að tjá sig opinberlega um það
sem það veit lítið um, og menn gjarna allt of
fúsir að draga ályktanir sem byggjast á per-
sónulegri reynslu eða hreinum sögusögnum,
t.d. þegar rætt er um tvítyngi, þróun tungu-
mála og mögulegan máldauða. Mér finnst þó
sjálfsagt mál að þeir sem ekki eru sérfræðingar
fái að tjá sig, að halda öðru fram væri hreinn
menntahroki. En það verður þá að vera hlut-
verk þeirra sem kynnt hafa sér málin að leið-
rétta „eldhússpekina“, eða það sem ennþá
betra væri, koma réttum upplýsingum til fólks
áður en það fer að draga rangar ályktanir
byggðar á stopulli vitneskju, eigin skoðunum
og óvarkárum fullyrðingum. Óskandi væri líka
að notkun á gagnrýnni hugsun væri almennari
og menn gleyptu ekki umhugsunarlaust við
fullyrðingum sem slegið er fram, og ekki síður
að fjölmiðlamenn hefðu það oftar að reglu að
spyrja viðmælendur sína um á hverju þeir
byggi sína vitneskju.
Gauti vill í grein sinni „benda á nokkur
grundvallaratriði máltöku og tvítyngis til að
menn átti sig á þeim villigötum sem umræðan
er á“. Hann segir ekki mögulegt að koma á tví-
tyngi með ákvörðum menntamálayfirvalda, það
hafi verið reynt en hafi ekki gengið því grund-
völlur máltöku fari ekki fram í skólakerfinu
heldur í samskiptum foreldra og barna. Þetta
eru umdeilanlegar fullyrðingar sem ég tel
ósennilegt að margir tvítyngisfræðingar
myndu skrifa undir. Önnur fullyrðing Gauta, að
máltaka móðurmáls fari fram á heimilum og
noti foreldrar tvö tungumál verði barn hugs-
anlega tvítyngt, er að hluta til rétt. Þá segir
Gauti að ef foreldrarnir vinni ekki markvisst
verði barnið hugsanlega „það sem kallað hefur
verið hálftyngt á tveimur tungumálum“. Ég er
ekki alveg viss um að ég skilji hvað Gauti á við
en hann vitnar ekki í neinn fræðimann. Mig
grunar þó að kenningin sé sú að fólk verði
hvorki talandi á íslensku né öðru máli. Vissu-
lega hefur hugtakið „hálftyngi“ verið notað um
tvítyngda í ýmsu samhengi í gegnum árin. Ég
veit þó ekki til þess að virtir tvítyngisfræðingar
hafi notað það í alvöru síðustu áratugina og
flestir þeir sem kveður að á fræðasviðinu í ná-
grannalöndum okkar hafna hálftyngishugtak-
inu alfarið eða hafa jafnvel beinlínis varað við
því að menn noti það vegna þess að það kyndi
undir misskilning sem aftur leiði til fordóma.
En byrjum á mikilvæga hugtakinu tvítyngi.
Það skilgreinir Gauti ekki beint en að því er ég
fæ best skilið notar hann það í hinni alþýðlegu
merkingu sem mönnum sem ekki hafa sér-
staklega kynnt sér tvítyngi er tamt. Þegar jafn
flókið fyrirbæri og tvítyngi (og einnig fjöltyngi)
er til umræðu er lykilatriði að skilgreina og
skýra hvað er átt við eigi umræðan að leiða okk-
ur eitthvert.
Ung fræðigrein
Tvítyngisrannsóknir eru tiltölulega ung fræði-
grein en síðustu áratugi hafa þær skipað stærri
og verðugri sess meðal rannsókna málfræðinga
og sérstakar deildir í tvítyngisfræðum hafa ver-
ið stofnaðar við fjölmarga erlenda háskóla. Tví-
tyngi er af fræðimönnum ýmist skoðað sem
samfélagslegt fyrirbæri eða sem einstaklings-
fyrirbæri. Mörg lönd eru tvítyngd eða fleir-
tyngd, raunar á það að einhverju leyti við þau
flestöll en mjög misjafnt er eftir löndum hver
afstaða stjórnvalda til ólíkra tungumála þegn-
anna er. Í nágrannalöndum okkar reyna stjórn-
völd að styðja við bakið á þeim sem tala minni-
hlutamál en í fjölmörgum löndum er tilvist
ákveðinna tungumála hins vegar neitað, jafnvel
þótt mikill fjöldi manna hafi þau að móðurmáli.
Slík var til dæmis raunin um tungumálið rom-
ani, sem kennt var í áratugi að væri útdautt hjá
innfæddum Svíum en síðan hefur á undan-
förnum árum komið ljós að fjöldi manna í land-
inu telur það móðurmál sitt þótt margir þori
ekki að hafa hátt um það af ótta við fordóma.
Samfélög geta verið tvítyngd vegna þess að til
hliðar við opinber mál eru notuð önnur mál,
ýmist á ákveðnum landsvæðum eða meðal ein-
stakra hópa. Það er heldur ekki mjög óalgengt
að samfélög hafi tvö mál sem þjóna ólíkum til-
gangi eða notum í samfélaginu. Þegar um slíkt
er að ræða er talað um díglossíu1. Hugtakið er
oft notað um samfélög þar sem tvö afbrigði af
sama tungumáli eru notuð hlið við hlið, oft á
þann hátt að um há- og lágafbrigði er að ræða
sem þó eru jafnrétthá á þann hátt að annað er
notað í óformlegri samskiptum en hitt við form-
legri tækifæri. Sem dæmi má nefna Grikkland
þar sem háafbrigðið kallast katharévusa og lá-
gafbrigðið dhimotiki. Í seinni tíð hefur díglos-
síuhugtakið oft verið haft um það þegar tvö
mismunandi tungumál eru notuð á hliðstæðan
hátt en þannig að segja má að öðru sé gert
hærra undir höfði2. Slík er raunin í mörgum
löndum Suður-Ameríku. Þar er spænska
gjarna notuð sem háafbrigði á meðan önnur
mál eru notuð sem lágafbrigði, jafnvel þótt ein-
hverjir reyni stundum að halda því fram að allir
hafi spænsku að móðurmáli.
Þegar rætt er um tvítyngi sem einstaklings-
fyrirbæri hafa margar skilgreiningar verið not-
aðar og fræðimenn eru langt frá því að vera
sammála. Í augum almennings er það oft for-
senda þess að einhver geti talist tvítyngdur að
hann eða hún tali tungumál sín jafn vel og um
eintyngdan einstakling á hvoru málinu væri að
ræða. Hins vegar gera fræðimenn nú til dags
almennt ekki slíkar kröfur.
Árið 1933 gaf strúktúralistinn Leonard Blo-
omfield út bók þar sem tvítyngi var skilgreint
sem kunnátta í tveimur tungumálum til jafns
við innfædda3. Þessi skilgreining er ákaflega
þröng og sé henni fylgt út í æsar getur reynst
erfitt að benda á tvítyngda manneskju. Uriel
Weinreich, einn helsti forkólfur félagslegra
málvísinda, skilgreindi tvítyngi hins vegar svo:
Að nota til skiptis tvö tungumál kallast tvítyngi
og þeir einstaklingar sem slíkt gera kallast tví-
tyngdir4. Með öðrum orðum taldi Weinreich
alla sem nota ólíkar tungur reglulega vera tví-
tyngda, án þess að gera ákveðnar kröfur til
kunnáttu viðkomandi í málunum. Seinni skil-
greiningin hefur orðið ofan á meðal flestra
fræðimanna. Rannsóknir hafa sýnt að fólk á
erfitt með að ná málkunnáttu til jafns við inn-
fædda eftir að vissum aldri er náð, innfæddir
eiga sjaldnast í nokkrum erfiðleikum með að
fletta ofan af þeim sem ekki hefur alist upp við
þeirra móðurmál. Auk þess er afar mikilvægt
að fólk geri sér grein fyrir því að tvítyngdir
greina langoftast á milli tungumálanna þannig
að hvert mál á sér sinn stað og tíma. Þannig er
hugsanlegt að kaupmaður í Bombay noti guj-
aratimállýskuna kathiawari heima við, kacchi í
vinnunni, tungumálið marathi á markaðinum,
hindustani á lestarstöðinni og ensku í tíðum
flugferðum milli landa5. Og við þurfum auðvitað
ekki að fara svo langt til að finna viðlíka dæmi,
fólk í Evrópu notar margt aðrar mállýskur eða
aðrar tungur heima en í atvinnulífinu og hefur
mismunandi orðaforða í málunum. Af þessum
sökum hafna flestir tvítyngisfræðingar skil-
greiningu Bloomfields og ganga að öllu jöfnu
ekki út frá því að einstaklingur þurfi nauðsyn-
lega að tala tvö mál til jafns við innfædda mál-
hafa beggja málanna til að teljast tvítyngdur
eða að nauðsynlegt sé að hafa lært málin í barn-
æsku til að falla í flokk tvítyngdra.
Fræðimenn í dag telja gjarna að skilgreina
beri tvítyngi sem eins konar ferli þar sem mál-
hafar geta verið mismunandi vel á vegi staddir
og færist væntanlega fram á við eftir því sem
kunnáttan eykst. Suzanne Romaine prófessor í
Oxford, sem mikið hefur rannsakað tvítyngi og
blendingsmál, talar um tvítyngi á þennan hátt6.
Þetta er að mínu viti skynsamlegt sjónarmið
sem má styðja með þeim rökum að málfar og
málnotkun séu, hvort sem um er að ræða ein-
tyngda eða tvítyngda, aldrei stöðugt ástand
heldur síbreytilegt ferli. Við erum sem talandi
Um tvítyngi, blendingsmál
Hér er fjallað um kenningar um tvítyngi og
jafnframt gerðar athugasemdir við grein
Gauta Kristmannssonar er birtist í Lesbók sl.
laugardag.
Morgunblaðið/Ómar
Tvítyngi Fullyrðingin að noti foreldrar tvö tungumál verði barn hugsanlega tvítyngt er að hluta til rétt.
Eftir Þórdísi
Gísladóttur
Á
19. öld ríkti þjóðernisrómantík á
Norðurlöndum; þá var reynt að
endurreisa fornöldina í and-
legum skilningi og til þess voru
notaðar íslenskar miðaldaheim-
ildir. Í Þýskalandi og á Eng-
landi horfðu menn einnig aftur til „germanskr-
ar“ fornaldar og reyndu – meira eða minna – að
tileinka sér íslensk miðaldaskrif og samsama
þau þjóðerni sínu. Ritaðar íslenskar heimildir
voru þó allt frá 17. öld mikilvægur grunnur að
fræðilegum skrifum hálærðra
manna í Danmörku, manna á
borð við Ole Worm, Stephan
Stephanius og Thomas Bartholin yngri. Worm
gaf út Heimskringlu árið 1633 í þýðingu Norð-
mannsins Peders Claussøns Friis og Steph-
anius gerði grein fyrir íslenskum heimildum eða
hliðstæðum við Danasögu í Saxóskýringum sín-
um sem út komu 1645. Árið 1689 birtist svo hið
fræga rit Bartholins, Antiquitatum Danicarum
libri tres (Dönsk fornfræði, þrjár bækur), þar
sem því er haldið fram að í heiðindómi hafi Dan-
ir ekki óttast dauðann vegna þeirra jákvæðu
hugmynda sem þeir höfðu um lífið eftir dauð-
ann í Valhöll. Lærðir Íslendingar gegndu mik-
ilvægu hlutverki við að þýða sögur og kvæði og
útvega handrit fyrir þessa fræðimenn. Brynj-
ólfur Sveinsson biskup gaf til dæmis Steph-
aniusi handrit af Snorra-Eddu árið 1639 og
Árni Magnússon vann hjá Thomasi Bartholin
og samdi raunar mikinn hluta af hinu fræga riti
hans um óttaleysi danskra fornmanna.
Áhuginn á íslensku miðaldaritunum á 17. og
18. öld var fyrst og fremst sagnfræðilegur en
átti sér þó þjóðernispólitískar hliðar. Á of-
anverðri 18. öld og fram á 19. öld byrjuðu einnig
forrómantísk og rómantísk skáld að dýrka forn-
öldina, sem þau að miklu leyti fundu í íslenskum
miðaldatextum. Þýski hugmyndafræðingurinn
Johann Gottfried Herder taldi að norræn goða-
fræði stæði Þjóðverjum nær en grísk-rómversk
goðafræði, enda væri hún meira „einheimisch“
(heimaborin), eins og Herder orðar það í Iduna,
oder der Apfel der Verjüngung (Iðunn eða
yngingareplið) frá 1797. Hér má lesa samræður
milli persónanna Alfreds og Freys um hvort
það sé æskilegt fyrir þýsk skáld og listamenn að
nota norræna goðafræði. Svarið er að sjálf-
sögðu jákvætt, nákvæmlega eins og hjá róm-
antíska skáldinu Adam Oehlenschläger í verð-
launaritgerð hans frá 1801 sem samin var fyrir
Hafnarháskóla, Forsøg til Besvarelse af det ved
Københavns Universitet fremsatte Priis-
spørgsmaal. Spurningin sem hann átti að leita
svara við hljómaði svo: „Var det gavnligt for
Nordens skiønne Litteratur, om den gamle
Nordiske Mythologie blev indført, og af vore
digtere almindeligt antaget i Stedet for den
Græske?“ (Væri það gagnlegt fyrir fagurbók-
menntir Norðurlanda ef hin forna norræna
goðafræði væri innleidd og almennt viðtekin af
skáldum vorum í stað hinnar grísku?). Ein rök á
móti notkun norrænnar goðafræði í skáldverk-
um og listaverkum, sem bæði Herder og Oe-
hlenschläger nefna, eru þau að hún sé of „gróf“
eða „hrá“, en úr þessum meinta galla gerir Oe-
hlenschläger jákvæðan eiginleika, enda gátu
skáld af þeim sökum mótað hið forna efni á
frjálsari hátt en hægt var með grísk-rómverska
goðafræði. Samtímamaður Herders, Svisslend-
ingurinn Paul Henri Mallet, sem var prófessor í
Kaupmannahöfn, hafði einnig mikil áhrif á
þessa umræðu. Í þriðja bindi af riti sínu, Monu-
mens de la Mythologie et de la Poésie des Cel-
tes et particulièrement des anciens Scandinaves
pour servir de supplément et de preuves à
l’Introduction de ĺHistoire de Dannemarc (Leif-
ar keltneskrar og sérstaklega skandinavískrar
goðafræði og kveðskapar sem ætlað er að þjóna
sem viðbót og sýnishorn við Inngang að sögu
Danmerkur), þýddi og skýrði Mallet úrval úr
Snorra-Eddu, eddukvæðum og dróttkvæðum.
Ritið kom síðan út á þýsku á árunum 1765–
1776, en það var enska þýðingin, sem út kom
1770 undir titlinum Northern Antiquities og var
verk Englendingsins Thomasar Percys, sem
einkum gerði þetta mikla verk Mallets frægt og
ruddi brautina fyrir norrænar fornbókmenntir
hjá Bretum. Íslendingasögur voru einnig vin-
sælar á 19. öld á Bretlandi en Friðþjófs saga
hins frækna í endurgerð sænska skáldsins Esa-
iasar Tegnérs frá 1825 öðlaðist sérstaklega
miklar vinsældir. Endurgerð Tegnérs, Frithiofs
saga, var jafnvel þýdd á íslensku en íslensk
skáld endurvöktu einnig sjálf fornöld sína í fag-
urbókmenntum á þessum tíma. Sem dæmi um
það má nefna „Drápu um Örvar-Odd“ eftir
Benedikt Gröndal eða „Grettisljóð“ Matthíasar
Jochumssonar.
Nítjánda öld var upphafstími þjóðernisstefnu
í Evrópu og íslenskar fornbókmenntir voru
mikilvægur þáttur í mótun þjóðernis í Þýska-
landi og á Norðurlöndum. Í Danmörku gerðist
guðfræðingurinn og hugmyndafræðingurinn N.
F. S. Grundtvig talsmaður þess að endurreisa
fornöld Dana. Með því að endurgera gömul
dönsk og norræn eða íslensk rit, meðal annars í
bókmenntaformi sem hann kallaði „Efterklang“
(endurómur), ætlaði hann að endurvekja forn-
öldina í samtíma sínum. Á árunum 1816–1819
gaf hann einn út tímaritið Danne-Virke, þar
sem hann meðal annars birti þýðingar á forn-
íslenskum og forndönskum textum og endur-
Íslenskar fornbókmenntir og þjóðerni
Dagana 17.–18. mars verður haldið Vigdís-
arþing til heiðurs frú Vigdísi Finnbogadótt-
ur, sem einnig setur þingið. Þingið fjallar um
mótun þjóðernis út frá íslenskum mið-
aldaritum og notkun þeirra í þjóðernisbók-
menntum á Íslandi, í Svíþjóð, Danmörku,
Noregi, Bretlandi og Þýskalandi.
Eftir Annette
Lassen