Lesbók Morgunblaðsins - 11.03.2006, Side 5

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. mars 2006 | 5
með blóðugar rætur svífandi
í fallhlíf
milli himins og hafs!
Ég er svo heppinn að vera skyldur Hannesi,
gat því gengið á hans fund eftir að hann var
lentur með sínar blóðugu rætur. Hannes, sem
hafði sáralítið fylgst með íslenskum skáldskap,
sagði mér að hann hefði farið niður á skrifstofu
Rithöfundasambandsins, þar réði ríkjum ein-
hver Sigurður Pálsson, „hann er víst skáld“
bætti Hannes við og horfði spyrjandi á mig.
Næst þegar ég heimsótti Hannes hafði ég með
mér nokkrar af helstu ljóðabókum níunda ára-
tugarins, meðal annars eftir Sigurð þennan
Pálsson svo Hannes gæti séð að Sigurður væri
sannarlega skáld. En það var þó Gyrðir sem
fangaði höfund Dymbilvöku, hann las Mar-
íuglerið og Blindfuglinn, varð svo hrifinn að
hann fór beinustu leið út í búð og keypti báðar
bækurnar, hann sem aldrei keypti bækur, og
það voru líklega síðustu eintökin af frumútgáf-
unni, nú löngu uppurin, en bækurnar voru
endurútgefnar saman, ásamt Svarthvítum
axlaböndum, undir heitinu Haugrof. Hannes
talaði um tök Gyrðis á tungumáli og formi,
sagðist ekki hafa ekki séð neitt í líkingu við
það síðan Hannes Pétursson kom fram á sjötta
áratugnum, það eru svona skáld sem lyfta ljóð-
inu upp fyrir okkur hin, sagði hann af hógværð
sinni, en svo glaður, eins og maður sem hefur
fundið fjársjóð. Og það skemmdi sjálfsagt ekki
fyrir að Gyrðir kinkar kolli til Hannesar í upp-
hafslínum Blindfuglsins: „Rósemi get ég ekki
miðlað,“ og vísar þar til upphafs Dymbilvöku:
„Ég sem fæ ekki sofið.“ En hér er ekki bara
um virðingarvott að ræða, það ristir dýpra en
svo, upphafslínurnar eru lýsingar á ólíkum
tímum, ólíkum tíðaranda. Hannes sem gat
ekki sofið vegna skáldskaparins, ástandsins í
veröldinni, stjórnmála og kjarnorkuvárinnar,
en Gyrðir getur ekki miðlað rósemi vegna
skáldskaparins og rótleysis tímans. Báðir
bálkarnir eru viðbragð við samtíma þeirra,
endurspegla það andrúm sem ríkti. Naflaskoð-
un, sögðu þeir napurlega sem var uppsigað við
aðferð Gyrðis, alveg búnir að gleyma því að
hjá góðu skáldi verður sjálfsskoðun að heims-
skoðun, það fangar tímann sem umlykur það;
samtíminn festist á límbornu veggina sem ort
er um í upphafi Blindfuglsins.
Dymbilvaka og Blindfuglinn, nær fjörutíu
ár á milli bókanna, það gerist talsvert á svo
löngum tíma, hér eru líka ólík verk á ferðinni,
en bæði skáldin leitast við að koma orðum að
óróleikanum innra með sér, og beita einhvers
konar órökvísi, hugsunin slitnar á milli erinda,
jafnvel lína, og þannig tekst þeim ósjaldan að
veiða í net sín það óræða sem býr í okkur. Í
báðum bálkunum eru ákveðin stef endurtekin
og eftirminnilegar línur rísa upp og festast í
minninu, hrynjandin og svimandi falleg ljóð-
rænan hjá Hannesi, frumlegt myndmál og
hnitmiðaðar lýsingar Gyrðis:
sandpokar haldlitlir gegn ógnvekjandi
framrás þungvopnaðra daga
Eða:
Kvíðinn dregur úr mér allan mátt, og
þegar ég geng að ferðaritvélinni og
kveiki á lampanum, finnst mér sem
hendurnar fálmi um rennandi vatn
Það er óvíða heimsendastemning í Blind-
fuglinum, bæði persónuleg heimsslit Gyrðis,
myrkrið sem getur orðið til innra með hverri
manneskju og breytt dögum og nóttum í fang-
elsisvist, og síðan stóru heimslokin, fiskar
grafa um sig í svartri botnleðjunni, eldstormur
breytir húsum í rústir. Óttinn við heimsslit er
jafngamall vitund mannsins, um það vitna goð-
sögur trúarbragða, og eitt af einkennum góðra
kvæða er það að nýir tímar lesa nýja merkingu
í orðin, og þannig virðist því farið með heims-
lokastemningu Blindfuglsins. Þessa dagana
vekur hún hugrenningar um gróðurhúsaáhrif,
jafnvel fuglaflensu, mörgum árum áður en það
rataði á síður dagblaða. En hugurinn reikar
víða við lestur bálksins, skáldskapurinn kveik-
ir sífellt nýjar myndir í höfðinu; bók sem er
dregin undan rúminu er svo þaullesin að letrið
hefur máðst, minnir á legstein í „vallgrónum
kirkjugarði“, og þetta orð, vallgróinn, ber með
sér blæ genginna tíma. Það mætti tína fleiri
slík orð til, orð sem virðast einhvern veginn
ættuð innan úr sjálfum kjarna málsins,
mergnum, orð sem eru okkur – alin upp við
„ærandi yfirleik mjölfiðlanna“, eins og Ísak
orðar það í Veggfóðruðum óendanleika – ekki
ýkja töm, en gefa skáldskap Gyrðis hlýjan blæ,
vega upp á móti uggnum, maður sér fyrir sér
vinaleg amboð liðins tíma, og kannski er allra
best þegar vísanir í yngri fyrirbæri eru í ná-
munda við svona orð, í hryllingsmyndir eða þá
myndir meistara á borð við Bergman og Tar-
kovskí:
… legsteinn í vallgrónum
kirkjugarði farinn að kvarnast
og molna og puntstrá strjúka
honum varfærnislega í golunni
þar til kirkjudyrnar opnast með
marri
Þau tilheyra lífinu á bak við lífið
Það ríkti talsverð eftirvænting, segi ekki í
þjóðfélaginu en í það minnsta meðal bók-
menntafólks, þegar Gyrðir sendi frá sér Tvö
tungl árið 1989, þremur árum eftir útkomu
Blindfuglsins. Þrjú ljóðalaus ár, það er langur
tími hjá jafn afkastamiklum höfundi, sem hafði
þó ekki slæpst á meðan með hendur í vösum,
heldur sent frá sér tvær prósabækur, Gang-
andi íkorna og Bréfbátarigninguna, og það er
eins og einhver sagði; hvor um sig dugar til að
halda nafni hans á lofti. En Tvö tungl er mikil
að vöxtum, rúmlega 100 ljóða bók, og breyt-
ingin talsverð frá dimmum mælanda Blind-
fuglsins, ljóðin opnari, ósjaldan bjartari og
kímnin lúrir víða:
Auðvitað voru augun í Glámi
gamla nokkuð mögnuð en ég
fann gleraugu í spaugbúð um
daginn sem fara langt með
að gera þau brjóstumkennanleg
og
ég held að Grettir hefði hopp-
að fram af í Drangey hefði ég
til dæmis gægst upp fyrir
bjargbrún um nótt og hann að
pissa í grandaleysi 150 metra
niður rétt hjá geispandi
Það er kannski vitlaust en samt ekki alvit-
laust að segja sem svo að Tvö tungl sé meira í
ætt við Tvíbreitt (svig)rúm en Maríuglerið og
Blindfuglinn. Skáldskapurinn agaðri, meitl-
aðri í Tveimur tunglum, en það er mikil ákefð í
báðum bókunum, ljóðin streyma, þau flæða, og
maður skynjar gleði skáldsins við að yrkja,
bílar glápa út í myrkrið eins og drukknir flóð-
hestar, pínulítill draugur undir mexíkönskum
hatti hleypur skrækjandi til fjalls, það eru
ærsl, undarlegt eða þá undravert sambland af
hversdagsleika og furðum, en þarna er líka
myrkur, líka endalok, en jafnvel þau hafa ekki
yfir sér þann dimma, þann niðdimma blæ sem
við höfðum kynnst í kvæðum Gyrðis:
Gluggi að fuglavatni, sæmilegasta herbergi,
og kaffistofa við aðalveginn ekki langt í
í burtu. Ég geng áleiðis þangað, stytti mér
leið gegnum hraunið og dett ofan í gjótu.
Það er franskur ferðamaður sem finnur mig
þar, sumarið eftir.
En það er svo margt í þokunni býr, ég þori
ei einn að ríða, segir í þjóðkvæðinu: „Misjöfn
dýr mjög um skóginn skríða.“ Furðudýr og
dularfullar verur komu snemma við sögu í
skáldskap Gyrðis, en í Tveimur tunglum má
segja að tími þeirra renni upp, og þau eru á
vappi í ljóðum hans og sögum næstu árin.
Sumir hafa undrast og sett út á þessar verur,
því hvaðan koma þær og hvað gera þær,
hvernig, til að mynda, hjálpa þær okkur að
lifa, þreyja dagana, þola nóttina? Okkur hættir
til að þrengja lífið. Fækka víddum. Tilveran er
víðfeðm og rík af furðum þegar við erum börn,
síðan deyja tröllin, Tarsan verður að lofti, Lína
og Bob Moran að skáldskap, og við förum að
nota orð eins og barnaskapur yfir fávísi. Þó
skrifaði frægur hugsuður einu sinni, og til þess
ósjaldan vitnað: „Sá listamaður sem hættir
aldrei að skynja sem barn, sér heiminn eins og
hann er í raun og veru.“
Fremst í Maríuglerinu er vitnað í ljóð eftir
Geirlaug Magnússon: „Sendi hraðskeyti/ frá
svefni til vöku“, og ef ég ætti að staðsetja
skáldskap Gyrðis frá og með þeirri bók, nátt-
úrlega út í hött að gera eitthvað í þá veru,
háskaleg einföldun, þá myndi ég nefna stund-
ina milli svefns og vöku. Þessa stund sem er
næstum ekki til en tengir samt saman þá tvo
heima sem rúma alla okkar tilveru, svefn og
vöku. Á þessum andartökum greinum við tæp-
lega mun á draumi og veruleika, jafnvel ekki
lífi og dauða, vitundin er fljótandi, og þarna
myndi ég staðsetja ljóð Gyrðis. En mér verður
líka hugsað til bernskunnar, tímabils sakleys-
is, ógna og skrímsla. Sjálfsagt er hægt að lesa
kynjadýr Gyrðis sem tákn fyrir eitthvað, en
þau geta líka einfaldlega staðið fyrir það sem
þau eru, verur sem sveima ósýnilegar í kring-
um okkur þar til einhver nær að veiða þau í
orð sín, eins og Gyrðir, eða fanga í liti eða tré-
ristuna eins og feðgarnir Elías B. Halldórsson
og Sigurlaugur Elíasson, nú eða Mogen Zieler,
hinn rammdanski eins og Gyrðir kallar hann í
ljóði sem hann yrkir til málarans. Af hverju
kynjadýr? Það mætti líka spyrja, af hverju
sækjumst við í ævintýrin, og þjóðsögur þeirrar
ættar sem eru vel á skjön við raunsæið, rök-
hyggjuna, vísindin? Þráum við einhvers staðar
inni í okkur að heimurinn búi yfir fleiri víddum
en við þekkjum, því þá getum við hugsanlega
haldið lengur í vonina um líf eftir þetta líf, að
það sé einhver glóra með tilvistinni, jafnvel
heilagar tilgangur? Heimur barna er stærri en
okkar, hann er í fleiri víddum, svo líða árin, við
verðum fullorðið, víddunum fækkar, mögu-
leikum lífsins fækkar og lífið verður kannski
steintré, en þráin eftir hinu óskiljanlega,
leyndardómsfulla, er jafnsterk og áður – ég
veit ekki hvort kynjadýr Gyrðis séu vaxin af
þessari þrá, en mig grunar að þetta sé allavega
hluti af þeirri skýringu hvers vegna við, eða
sum okkar, hrífumst af þessum kvikindum. Því
þau tilheyra lífinu á bak við lífið.
Breytir dauðakistu í ferðakoffort
Ég geri ráð fyrir að sú von að máttur jurta,
steina og gamalla orða geti hjálpað okkur til að
lifa, og lifa af, sé sprottin af örvæntingu, og lík-
ast til djúpri. Hver hefur ekki einhvern tíma
þráð að breyta einhverju, atviki, minningu eða
sjálfum örlögunum með þulu, töfrastaf? Þetta
er ein elsta og jafnvel átakanlegasta þrá
mannsins, Gyrðir fjallar ósjaldan um þessa
von, og það er talsverð angurværð í þeim
kvæðum, jafnvel þótt hlýju stafi af sjálfum
orðunum:
Þar er myndin af góða
níræða steinkallinum,
hann situr í vaðmáls-
slopp við borð og mikill
ópall fyrir framan hann
á dúknum hjá kaffibollanum.
Hann veit að það býr afl
í þessum steini til að
breyta stríði í frið,
myrkri í ljós,
mold í blóm,
þögn í tal
og dauðans kistu
í ferðakoffort
Við erum stödd í ljóðabók frá árinu 1993,
Mold í skuggadal, skrímslum, draugum og
fjörulöllum hefur fækkað, húmorinn tíma-
bundið færst neðar, af yfirborðinu og svamlar í
kafi. Og það hefur orðið breyting á stemningu,
og raunar formi líka, ljóðin eru einfaldari, og
oft dimmari. Mold í skuggadal og Vetraráform
um sumarferðalag komu út á árunum 1991 og
1992, og það eru góðar bækur. Gyrðir fágar
stílinn, heldur áfram að gernýta umhverfi sitt,
sér yrkisefni í öllu, allar stundir verða að ljóði,
öll atvik, börn að leik, urrandi hundur, hallandi
girðingarstaur, kónguló að erfiða upp stein,
ósjaldan atvik sem við tökum ekki eftir, svo
hversdagsleg að það þarf næmi og frjóa hugs-
un til að sjá skáldskapinn í þeim; Gyrðir er eitt
þeirra skálda sem gera hið smáa stórt og veita
okkur þannig nýja sýn á umhverfið, á þessa
daga sem líða. Ég er hins vegar ekki frá því að
síðustu fjórar ljóðabækur hans, Indíánasumar,
kom út 1996, Hugarfjallið, Tvífundnaland og
loks Upplitað myrkur, sem kom út í fyrra, taki
öðrum bókum hans fram, sem er náttúrlega
ekki lítið. Það er eitthvað nýtt í þeim, einhver
silfurþráður, afar tær ljóðræna, lituð sárs-
auka, lágstemmdum húmor, kvíða, og jafnvel
ádeilu sem verður hnitmiðaðri með hverri bók.
Kannski markaði Indíánasumar viss skil í
kveðskap Gyrðis, frá og með henni er eins og
hann færist nær daglegu lífi í ljóðum sínum, og
þau verða enn persónulegri og nákomnari les-
endum.
Gyrðir yrkir mikið af ljóðum, þau eru mis-
góð, það segir sig sjálft, sum bara hvorki né,
en fjandinn hafi það, hin eru allnokkru fleiri
sem eru góð eða stórgóð, ég nefni ljóðið í upp-
hafi greinarinnar, Kuldinn er bara yfirborð,
sem er jafnframt prýðisdæmi um það sem er
alveg nýtt í skáldskap Gyrðis, ég kann ekki
orðið yfir það en nefni líka titilljóð Tvífundna-
lands í því samhengi. Það þykir annars ekki fín
latína hér á landi að tala um áhrifavalda í
skáldskap, við viljum trúa því að skáld séu
sjálfsprottin. Gyrðir er persónulegt og frum-
legt skáld, og þegar ég tala um hugsanlega
áhrifavalda á ég við skáld sem hafa hjálpað
honum að finna sinn heim. Hannes Sigfússon
er eitt þessara skálda, og E.E. Cummings
framan af, síðan James Wright, sem Gyrðir
hefur þýtt, og Grikkinn Yannis Ritsos kemur
einstaka sinnum upp í hugann við lestur á
Maríuglerinu og Blindfuglinum, einhver and-
blær eða þá notkun Ritsos á þriðjupersónu-
fornafninu hann. Svo mætti nefna kínversku
fornskáldin, sem Wright sótti líka sitthvað til.
Þessi upptalning segir annars fjári lítið, fálm-
kennd tilraun af minni hálfu; en hvað með
Hannes Pétursson? Er ekki þráður á milli
hans og Gyrðis, skyldleiki eða áhrif, ég hef
ekki hugmynd um hvort er, en jafn ólíkir og
þeir eru þykist ég stundum greina einhverja
innri hugsum í ljóðum þeirra sem tengir þá
saman. Eða er það uppruninn sem ég finn fyr-
ir, Skagafjörðurinn, Sauðárkrókur? Saga er til
af erlendum málara sem hafði hugsað sér að
mála í Skagafirðinum, hann fór upp í fjallshlíð,
stillti upp trönum og ætlaði að byrja, en það
varð aldrei neitt úr, hann stóð þarna hreyfing-
arlaus í nokkra klukkutíma, pakkaði síðan
saman og gaf þá skýringu að hann réði einfald-
lega ekki við birtuna, þessa einstöku birtu sem
er í eða yfir Skagafirðinum. Skáld eru næm, og
getur ekki verið að þessi birta sem málarinn
gafst upp fyrir hafi á æsku- og mótunar-
árunum sytrað inn, andað á skynjun skáld-
anna tveggja, og síðan leitað út í skáldskap
þeirra?
Eins konar niðurlag
Það eru sterkar andstæður í kvæðum Gyrðis,
við getum til bráðabirgða kallað þær birtu og
myrkur, sjálfir höfuðpólar lífsins. Við berum
öll þessar andstæður innra með okkur, og
verðum vör við þær á hverjum degi, mismikið
að vísu eftir einstaklingum, en hjá sumum,
eins og Gyrði, virðast andstæðurnar á stund-
um svo miklar að tilveran svignar og hótar að
gefa sig. Þegar verst lætur er nánast svart-
nætti í ljóðunum, þó oftar hálfmyrkur eða þok-
an svo þétt að heimurinn virðist týndur, það
kemur enginn, himinninn níðþung blýhella, en
svo missir einhver blekbyttu á gólfið, blekið
ýrist um alla veggi, lekur svo niður, myndar
ólæsilega skrift, eins og einhver hafi ætlað sér
að senda óendanleikanum bréf; daginn eftir
skín sólin inn um gluggann,
og hún les:
Þetta reynist
vera ástarbréf
Gyrðir trúir á lífið, skrifar það líka stundum
til áréttingar með stórum staf, hann trúir því
eða þá vonar, það er stundum ekki nema þunn
himna þarna á milli, að lífið sé sjálfur tilgang-
urinn og þess vegna heilagt. Þetta virðist nær
óbilandi trú, þrátt fyrir að myrkrið og von-
leysið smjúgi inn um allar rifur. Gyrðir er því
skáld lífsins, skáld örvæntingar og kvíða, skáld
togstreitunnar. Hvernig er hægt að lifa, spyr
hann, og svarar; með birtu að innan sem
breytir gráu í sólgult. Hann bætir síðan við;
það tekur margar nætur að finna þessa birtu.
En ég ætla ekki að reyna að lýsa þessu frek-
ar, ekki skáldskapnum, ekki lífinu, ekki and-
stæðunum – gjöfulli togstreitunni; það síðasta
sem ég hugsa núna er eitthvað um starana
sem sitja í röð á gráa grindverkinu, framan við
gráa húsið í þokunni:
Þeir hefja sig
til flugs
Upp úr þokunni,
á svörtum vængjum
inn í ljósið
Höfundur er rithöfundur
Morgunblaðið/Einar Falur