Lesbók Morgunblaðsins - 11.03.2006, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. mars 2006 | 11
Ádögunum var haldið misheppnað mál-þing á vegum Leiklistarsambands Ís-lands og Fræðsludeildar Þjóðleik-hússins um hlutverk leikhússins í
umræðu líðandi stundar. Yfirskriftin var Hvað
kemur þetta okkur við?
Málþingið var misheppnað að því leyti að
enginn mætti og með hæfilegum hálfkæringi
má segja að leikhúsfólk hafi svarað ofan-
greindri spurningu með fjar-
veru sinni. Það er þó alls
ekki sanngjarnt að draga
þessa ályktun því leikhúsfólk
hefur með þátttöku sinni í
stjórnmálum og þjóðfélagsumræðu af ýmsu tagi
sýnt að það telur að hvaðeina í umræðunni
komi því sannarlega við.
Það má hins vegar velta því fyrir sér á hvaða
hátt leikhúsið er best fallið til að taka þátt í
umræðum um málefni líðandi stundar; leiksýn-
ing með öllum þeim umbúnaði sem hún út-
heimtir er jafnvel fullþunglamalegur miðill og
seinn í svifum fyrir innlegg af því tagi. Vilji
leikhúsfólk leggja eitthvað til málanna í dæg-
urumræðuna er einfaldlega fljótlegra og áhrifa-
ríkara að tjá sig beint og segja sína persónu-
legu skoðun umbúðalaust fremur en klæða hana
í listrænan búning með táknrænu yfirbragði og
ætlast til að þess að áhorfandinn lesi skilaboðin
óbeint af vörum leikhússins. Vandinn er nefni-
lega sá að ef skilaboðin eru of beinskeytt verð-
ur umgjörðin áróðurskennd og slíkt leikhús á
ekki upp á pallborðið í dag.
Styrkur leikhússins liggur hins vegar í því að
fjalla um siðferðilegar og pólitískar spurningar
utan hins dagbundna samhengis; tengja þær
spurningar við persónulega reynslu og/eða að-
stæður sem hægt er að sviðsetja og áhorfand-
inn getur dregið sínar sjálfstæðu ályktanir af.
Á hinn bóginn er ljóst að leiksýningar eru al-
mennt of ragar við að ögra áhorfendum eða þá
að þær ögra þeim á einhvern þann hátt að
skiptir engu máli. Enn verra er þó ef leikhúsið
þykist ögra og gefur sig út fyrir að vera djarf-
ara en það í rauninni er. Dæmi um slíkt er að
finna í sýningu Þjóðleikhússins á Túskild-
ingsóperunni þar sem hæðst er að markaðs-
hyggju samfélagsins með því að ramma öll at-
riði sýningarinnar inn í vörumerki helstu
stórfyrirtækja landsins. Þetta er snjöll hug-
mynd og áhrifarík en verður máttlaus þegar
vitað er að leitað var samþykkis fyrirtækjanna
áður en sýningin var frumsýnd. Með þessu
verður sýningin einfaldlega hluti af markaðs-
samfélaginu, hluti af ímyndarsköpun fyrirtækj-
anna sem áttu í raun síðasta orðið. Þarna af-
hjúpar Þjóðleikhúsið kjarkleysi sitt til að taka
fullkomlega sjálfstæða og gagnrýna afstöðu til
þess samfélags sem það fjallar um.
Sýningin Mindcamp sem sýnd var í Hafn-
arfjarðarleikhúsinu á dögunum og hlaut þá
óverðskulduðu umsögn eins gagnrýnanda að
vera „ekki leikhús“ er ein athyglisverðasta til-
raun íslensks leikhúsfólks í langan tíma til að
fjalla samtímis um sitt eigið umhverfi, leik-
húsið, og samfélagið sem leikhúsið er hluti af.
Kannski var þeirri sýningu ekki ætlað að „slá í
gegn“ í hefðbundnum skilningi þeirra orða, en
hún sló þó alveg rækilega í gegnum þann vaðal
hugmynda sem margir virðast gera sér um
hvað sé leikhús og hvað ekki.
Máttlaus samfélagsrýni
’Vilji leikhúsfólk leggja eitthvað til málanna í dægur-umræðuna er einfaldlega fljótlegra og áhrifaríkara að
tjá sig beint og segja sína persónulegu skoðun umbúðalaust
fremur en klæða hana í listrænan búning með táknrænu
yfirbragði og ætlast til að þess að áhorfandinn lesi
skilaboðin óbeint af vörum leikhússins.‘
Erindi eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
Æviminningar John Burnside fágóða dóma hjá gagnrýnanda
Guardian. Bókin nefnist A Lie About
My Father og segir gagnrýnandinn
hér um að ræða
virkilega frum-
lega bók sem
skeri sig um
margt úr þeim
fjölda frásagna af
óhamingjusamri
æsku sem svo
mikið ber á þessa
dagana. Faðir
Burnside var erf-
iður maður – grimmur, drykkfeng-
inn, fálátur, ófyrirsjáanlegur og of-
beldishneigður og árum saman
kúgaði hann konu sínu, son og dóttur
og vakti jafnt ótta sem viðbjóð meðal
ættingja og ná-
granna. Í stað þess
hins vegar að beina
athygli sinni ein-
göngu að grimmdinni tekst Burnside
áhrifameira og gjafmildara verk á
hendur í bók sem grefur dýpra og
eykur m.a. skilning lesandans á föð-
urnum með því t.d. að afhjúpa lyg-
arnar sem faðirinn kallaði fram til að
dylja eigin sársaukafullu æsku.
  
Nýjasta skáldsaga James Patter-son nefnist The 5th Horsem-
an, og er hún skrifuð í félagi við
Maxine Paetro. Í
þessari sögu
rannsakar leyni-
lögreglan
Lindsay Boxer
ásamt Kvenna-
morðklúbbinum
óútskýrð dauðs-
föll á sjúkrahúsi
nokkru í San
Francisco. En
fregnir berast af
ákærum um vanrækslu gegn sjúkra-
húsinu og óútskýrð dauðsföll sjúk-
linga er virtust á góðum batavegi.
Móðir vinkonu Boxer liggur á
sjúkrahúsinu og spurningar vakna
hjá félagsskapnum hvort henni sé
óhætt þar inni.
  
Það er rangnefni hjá Hovedland-forlaginu að kalla Spændtrøjen
eftir sænska höfundinn Aino Trosell
glæpaspennusögu segir gagnrýn-
andi danska blaðsins Information.
Bókin sé þess í stað gagnrýni á sam-
tímann, samfélagið og jafnvel sál-
fræðileg stúdía á hálftaugaveiklaðri
verkamannastétt sænsks smábæjar.
Því þótt dauðsfall setji vissulega svip
sinn á bókina eigi ekki að lesa hana
spennunnar vegna heldur fyrir bók-
menntalegu gæðin sem hún geymir
sem og lýsingarnar á sænsku smá-
bæjarlífi.
  
Súrrealisminn setur svip sinn ábók Olga Grushin, The Dream
Life of Sukhanov. En samnefnd
söguhetja Anatoly Palovich Sukha-
nov er mikilsmetinn sovéskur list-
gagnrýnandi og ritstjóri ríkisstýrðs
listtímarits sem er hvað harðast í
gagnrýni sinni á súrrealisma. Sukha-
nov á fagra konu, er ekið um af
einkabílstjóra, er kumpánlegur við
fjölda ráðherra og er boðið í öll bestu
boð Moskvu. Allt þetta prjál er af-
rakstur þess að Sukhanov sjálfur
bældi niður með sér allar hneigðir í
átt til framúrstefnulegra liststrauma
í því skyni að komast áfram í heimi
andsnúnum sköpunargleði og feg-
urð. Fortíð Sukhanovs kemur hon-
um þó í koll og á tímabili nokkru í
ágúst 1985 upplifir hann þá martröð
að lifa súrrelalísku lífi fullu af of-
skynjunum og fortíðarhvörfum.
  
Söguleg skáldsaga Sarah Dunn-ant, In the Company of the Co-
urtesan, er látin gerast á
endurreisnartímanum í Feneyjum
og er fóðruð með vænum skammti af
listasögu. Söguhetjan, hirðmærin
Fiammetta Bianchini, er enda gerð
að fyrirsætu Titians í því fræga verki
Venus frá Úrbínó. Hún er þó langt í
frá einhver engill og lífið við hirðina
uppfullt af svikum og ráðabruggi
sem Dunnant gerir skil í skáldsögu
sem nýtur góðs af ítarlegri þekkingu
höfundarins á Titian sem og fen-
eyskri pólitík tímabilsins.
John Burnside
James Patterson
Erlendar
bækur
K
ristján G. Arngrímsson skrifar
um Atviksbókina „Að sjá meira“
í sunnudagsútgáfu Morg-
unblaðsins 5. mars. Í bókinni
eru fimm ritgerðir eftir Susan
Sontag sem spanna feril hennar
sem essayista í stórum dráttum; elsta ritgerðin
„Gegn túlkun“ var skrifuð snemma á sjöunda
áratugnum en sú yngsta „Varðandi pyntingar
annarra“ birtist í New York Times í maí 2004.
Tvær ritgerðanna, „Hellir Platóns“ og „Mynd-
heimurinn“, eru frá miðjum
áttunda áratugnum og fjalla
um ljósmyndir, fimmtu rit-
gerðina skrifaði Sontag 1978
en hún fjallar um þýska fræðimanninn Walter
Benjamin. Sá sem hér skrifar valdi þessar rit-
gerðir, þýddi eina þeirra og skrifaði formála.
Það segir sig sjálft að ég hefði ekki gert það
nema vegna þess að ég taldi að Sontag hefði
eitthvað merkilegt fram að færa. Kristján er
hins vegar ekki á því og fer hörðum orðum um
skrif Susan Sontag. Það er reyndar engin
ástæða til að hlífa Sontag við hörðum orðum því
sjálf átti hún til að nota stór og hörð orð. Það
sem mér finnst verra er að Kristján virðist eng-
an áhuga hafa á þeim fagurfræðilegu og sið-
fræðilegu spurningum sem Sontag glímdi við,
heldur les hann ritgerðirnar (hann minnist
reyndar aðeins á þrjár þeirra) út frá afar
þröngu sjónarhorni og einbeitir sér að því að af-
hjúpa mótsagnir. Til að ná því markmiði einfald-
ar hann það sem Sontag hefur að segja og snýr
stundum út úr orðum hennar á býsna rætinn og
ósvífinn hátt.
Það er reyndar auðvelt að finna mótsagnir í
skrifum Susan Sontag. Ritgerðum hennar og
greinum er ekki ætlað að sanna eitt eða neitt,
né heldur að byggja smátt og smátt upp aka-
demíska kenningu um veruleikann. Þeim er
miklu fremur ætlað að opna augu lesendanna
fyrir margbreytileika tilverunnar, fegurð lista-
verka og siðferðilegum vanda mannsins á of-
anverðri tuttugustu öld. Þær fjalla um bók-
menntir, bíómyndir, hommakúltúr, klám,
eiturlyf, stríð, fagurfræði fasismans, ljósmyndir,
krabbamein, AIDS, þjóðernishreinsanir, sárs-
auka annarra og pyntingar svo það helsta sé
nefnt. Þær eru barn síns tíma í þeim skilningi
að þær standa ekki utan við samtímann eða ofan
hans heldur takast þær á við hann. Engu að síð-
ur ná sumar þeirra að vísa langt út fyrir sinn
þrönga samtíma og eru nú klassískt lesefni í
listfræði og fleiri greinum. Það á ekki síst við
greinina „Gegn túlkun“ og ritgerðirnar um ljós-
myndir.
Kristján G. Arngrímsson heldur því fram að
það sem Sontag skrifar á áttunda áratugnum
um ljósmyndir sé í mótsögn við það sem hún
heldur fram í ritgerðinni „Gegn túlkun“ sem
birtist fyrst í tímariti í New York rúmum áratug
áður. Því er til að svara að hún er ekki að tala
um sama hlutinn. „Gegn túlkun“ er fag-
urfræðileg stefnuyfirlýsing ungrar menntakonu
sem snýst fyrst og fremst gegn listtúlkunum, til
að mynda í anda Marx og Freud, í Bandaríkj-
unum í kringum 1960. Boðskapur hennar er sá
að það sé ófrjótt að leita sífellt að einhverri
merkingu bak við listaverk, það verði til þess að
fólk hætti að geta notið þeirrar fegurðar sem
verkin búa yfir. Þeir sem geri ekkert nema
túlka verði blindir og daufdumbir gagnvart
hljómfalli orðanna, já einkennilegri fegurð setn-
inganna í góðu skáldverki, svo dæmi sé tekið.
Að sjálfsögðu er Sontag að tala um túlkun sem
meðvitaða aðferð gagnrýnenda, listfræðinga og
bókmenntafræðinga en ekki um túlkun sem
óhjákvæmilegan þátt í skynjun okkar á heim-
inum yfirleitt. Hún segir það sjálf beinum orð-
um. Kristján heldur því hins vegar fram að Son-
tag „virðist skírskota til greinarmunarins á
meðvitaðri og ómeðvitaðri túlkun“ en hún segi
það ekki beint. Það er eins og hann vilji gefa í
skyn að Sontag viti ekki almennilega hvað hún
er að tala um. Sontag slær líka þann varnagla
að túlkunaraðferðin geti vissulega verið „frels-
andi gjörð“ í sumum menningarsamfélögum en í
öðrum sé hún „heftandi“. Einhverra hluta vegna
hefur Kristján engan áhuga á þessum varnagla.
Sennilega hentar það ekki mótsagnaafhjúp-
uninni.
Ljósmyndagreinarnar frá áttunda áratugnum,
sem Sontag tók saman 1977 í ritgerðasafninu On
Photography, eru af öðrum toga. Þar skoðar
hún hvernig vitund okkar og skynjun mótast í æ
ríkari mæli af gríðarlegri myndframleiðslu í nú-
tímasamfélagi og hugleiðir hvaða hlutverki allar
ljósmyndirnar gegna í þessu samfélagi. Það vak-
ir ekki síst fyrir henni að gera sér grein fyrir
hvaða áhrif „alnánd ljósmyndanna“ hefur á sið-
ferðilegt næmi okkar. Kristjáni finnst þær pæl-
ingar bæði neikvæðar og klisjukenndar. Hann
talar um rassvasasálfræði, sjófuglagarg og skort
á rökstuðningi og klykkir síðan út með því að
fullyrða að skilningur manna á ljósmyndum auk-
ist ekki „þótt maður tali um þær, skrifi um þær
eða túlki þær“. „Til að skilja ljósmyndir“ skrifar
Kristján „þarf maður ekki að gera annað en að
horfa á þær“. Síðan bætir hann því við að með
því að horfa eitt andartak á ljósmynd sem var
nýverið valin Fréttamynd heimsins (World
Press Photo) öðlist maður „meiri innsýn í innsta
eðli ljósmyndunar en fæst með því að lesa alla
þessa bók Sontags hundrað sinnum“. Mér finnst
það einkennileg afstaða blaðamanns að hafa svo
litla trú á tilgangi þess að skrifa, tala og túlka.
Ef Kristján sér enga ástæðu til að fólk sé að
skrifa um ljósmyndir, vegna þess að það sé nóg
að horfa á þær, er ekki von að ljósmyndapæl-
ingar Susan Sontag hafi vakið áhuga hans. Son-
tag heldur því hins vegar fram að samfélagslegt
hlutverk ljósmyndanna sem við horfum á dag-
lega sé okkur oft dulið. Hvað á hún við? Tökum
dæmi um magnaðar svarthvítar ljósmyndir sem
birtast öðru hvoru í Morgunblaðinu af neyðar-
ástandi einhvers staðar í heiminum. Ég var einu
sinni viðstaddur, í boði Rauða krossins, þegar
slík mynd var tekin í Mósambík. Þetta var sann-
kölluð world-press-photo-ljósmynd um flóð í
borginni Maputo: Kornabarn í forgrunni, ógn-
andi vatn og fátækleg móðirin að hengja upp
einhverjar dulur, of langt frá barninu til að
bjarga því. Þessi mynd sagði svo sannarlega
miklu meira en mörg orð, eða hvað. Það sem
ekki fylgdi sögunni var að við vorum hálfan dag
í fylgd rauðakrossfulltrúa að leita að einhverju
hamfaralegu fyrir fjölmiðla og fundum það aldr-
ei. En einhvers staðar í útjaðri borgarinnar
sáum við stóran vatnspoll, rauðleita jörð, ber-
rassað barn að hjala í sólinni, nokkra húskofa og
fallega unga konu í tandurhreinum skræpóttum
kjól að hengja föt af barninu sínu á snúru. Þetta
var falleg sjón en í svarthvítu hörmungamynd-
málinu fengu aðstæðurnar allt annan svip: Fá-
tækt, eymd og flóðvatnið um það bil að drekkja
bjargarlausu barni. Ég hef stundum spurt mig
síðan: Hverjum vorum við að þjóna, nákvæm-
lega hverjum gagnaðist það að birta þessa svart-
hvítu mynd flennistóra í Mogganum? Ég nefni
þetta hér vegna þess að það eru einmitt svona
pælingar sem Susan Sontag tekur upp aftur og
aftur í ritgerðum sínum um ljósmyndir. Hvaða
hlutverki gegna allar þessar ljósmyndir í sam-
félaginu, hvaða áhrif hafa þær á skynjun okkar
og hugsun? Að hve miklu leyti víkka ljósmyndir
skynjun okkar á veruleikanum, að hve miklu
leyti þrengja þær hana? Getur verið að enda-
lausar myndir af hörmungum séu okkur ekki
bara til upplýsingar og áminningar, heldur festi
þær um leið ákveðin hlutverk þjóða og ákveðna
heimsskipan í sessi? Susan Sontag gefur sér það
ekki, hún glímir bara við spurninguna. Ég held
að það sé býsna gagnlegt að lesa hana.
Er ástæða til að skrifa
um ljósmyndir?
Eftir Hjálmar
Sveinsson
hjalmars@hive.is
Sontag heldur því hins vegar fram að samfélagslegt
hlutverk ljósmyndanna sem við horfum á daglega
sé okkur oft dulið.