Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.2006, Page 7

hann.“ Í Norðanfara segir, að Sigurður
Bjarnason hafi verið „bráðþroska og gjörfu-
legur, hugljúfi hvers manns sem þektu hann,
gáfaður vel og skáld og hefði orðið með hin-
um beztu skáldum þá aldur og reynzla hefði
færst yfir hann.“
Þarna fórust níu manns; fimm karlar og
fjórar konur, en þremur varð bjargað. Kom-
ust þeir á kjöl eftir að skipinu hvolfdi og bar
svo um nóttina norður og austur á móts við
bæinn Skarð. Mannlaust rak skipið svo áfram
norður eftir og sást til þess að áliðnum degi
frá Bergsstöðum. Helga, unnusta Sigurðar,
og afi hennar fóru í fjöru og sannfærðust þá
um, „að þarna var skipið, sem daginn áður
hafði innanborðs nánustu ástvini þeirra.“
Móðir Helgu fórst í slysinu, en faðir hennar
var einn þriggja sem komust af og var þetta
annað sjóslysið sem hann upplifði, en í fyrra
skiptið komst hann einn af.
Helga Eiríksdóttir hafði alla tíð sinn harm
fyrir sig. Hún orti innileg erfiljóð eftir Sig-
urð, sem hún lifði í fjörutíu og tvö ár án þess
að vera við karlmann kennd. Hún var lengi
ráðskona hjá föðurbróður sínum, Guðmundi
Arasyni á Ytri-Völlum. Til þess var tekið, að
það var vandi Helgu, þegar færi gafst á
sunnudegi, að setjast við skrifpúltið sem hún
átti eftir Sigurð og „dvelja þar í ljóðum
þeirra og minningum.“ Helga lézt á Ytri-
Völlum 1907. Að henni látinni brenndi Guð-
mundur Arason margt með hennar hendi, en
ýmislegt hefur samt varðveitzt af kveðskap
hennar, því hún var vel hagmælt og orti
margt.
Mikið af hreinum
skáldskap og fegurð
Fyrsta ríma Sigurðar á prent voru Rímur af
Bæringi fagra, Bæringsrímur, sem komu út á
Akureyri 1859. Rímurnar orti Sigurður
sautján ára. Hjálmarskviða – Ríma af Hjálm-
ari og Ingibjörgu, 232 erindi frá hendi höf-
undar, kom fyrst út í Reykjavík1865; árið
sem Sigurður fórst, aftur 1890 og í Vest-
urheimi 1911. Rímur af Án bogsveigi voru
gefnar út í Winnipeg 1919 og voru það skyld-
menni Sigurðar vestanhafs sem stóðu að út-
gáfunni. Rímurnar geymdust ekki í handriti,
heldur hafði Samson bróðir Sigurðar lært
þær í æsku og skrifað niður upphaf hverrar
vísu til þess að minna sig á röðina. Rímurnar
voru svo skrifaðar upp eftir minni hans til út-
gáfu og segir Snæbjörn Jónsson allt benda til
þess, að rétt sé munað. Snæbjörn gaf svo
Hjálmarskviðu út í fjórða sinni 1934 með 230
erindum, en þegar prentun var lokið hafðizt
upp á eiginhandarriti Sigurðar af rímunni og
getur Snæbjörn þess í eftirmála og þar í
þeirra tveggja erinda sem upp á vantar. Sjö
árum síðar komu Ljóðmæli Sigurðar Bjarna-
sonar út.
Eiginhandarrit Sigurðar af Hjálmarskviðu
og af Sörla-rímum, sem hann orti 1859, varð-
veitti systir Helgu, Ögn húsfreyja á Ásbjarn-
arstöðum. Önnur systir Helgu, Guðbjörg,
húsfreyja á Kálfshamri, varðveitti tvær
kvæðasyrpur; hina fyrri skrifaði Sigurður
sjálfur og er þar í m.a. ríma, sem hann orti á
átjánda ári út af sögunni um Pýramus og
Thisbe. Sigurður skrifaði einnig framan af
hinni kvæðasyrpunni, en Eggert hreppstjóri
Helgason í Helguhvammi síðari hlutann að
beiðni Helgu Eiríksdóttur eftir lausum blöð-
um, sem Sigurður lét eftir sig. Talið er að
Guðmundur Arason hafi eitthvað brennt með
hendi Sigurðar, þegar hann fargaði flestu úr
púlti Helgu, en kvæðasyrpur Sigurðar, sem
hann ánafnaði Helgu eftir sinn dag, lét Guð-
mundur heilar og komust þær í eigu Guð-
bjargar. Theodór Arnbjörnsson segir, að eitt
sinn hafi stúlka á Blönduósskóla skrifað Guð-
björgu og falazt eftir ljóðahandritum Sig-
urðar til láns og hafi hún ætlað að verða við
þeirri bón. En áður en til þess kom, dreymdi
hana Sigurð, sem sagði með alvörusvip:
„Ætlar þú að láta brenna mig?“ Hún skildi
drauminn svo, að Sigurði væri á móti skapi
að hún lánaði handritin og hætti við. Síðar
um veturinn brann Blönduósskólinn. Guð-
björg fól sonum sínum að koma handritum
Sigurðar á Landsbókasafn að sér látinni og
efndu þeir það.
Snæbjörn Jónsson segir, að skáldfrægð
Sigurðar Bjarnasonar hafi öðru fremur
byggzt á rímunni af Hjálmari og Ingibjörgu,
sem í munni almennings hlaut nafnið Hjálm-
arskviða, og hafi þjóðin ekki öðru sinni fengið
slíkar mætur á annarri rímu.
Snæbjörn hikar ekki við að nefna rímu
Sigurðar Bjarnasonar listaverk. Út af fyrir
sig er hinn dýri og fagri háttur það, hring-
hendan, þegar hún er svo vel og dýrt kveðin,
sem hjer er gert.“
Ekki leynir Snæbjörn þó því, að vísurnar
séu ekki allar lýtalausar. En hann segir mál-
inu hvergi beinlínis misboðið og smekkleysur
mjög fáar og í raun varla teljandi.
Og Snæbjörn tekur dýpra í árinni, þegar
hann lofar rímuna. „Í henni er svo mikið af
hreinum skáldskap og fegurð, að sá, sem
ekkert slíkt finnur þar, hann er annaðhvort
það, sem dr. Jón Þorkelsson kallaði gikkur
fyrir guði, eða þá að hann er heimskari en
þær skepnur hafa leyfi til að vera, sem ganga
á tveim fótum og enga hafa vængina.“
Björn K. Þórólfsson ritar Ritsjá í Eimreið-
inni 1934 um fjórðu útgáfu Hjálmarskviðu og
segir rímuna og annað eftir höfund, sem
prentað er í útgáfunni, bera vott um „lipra
skáldgáfu, þó að engan veginn sé ríman laus
við galla, sem óprýddu rímnagerð öldum
saman.“ Hjálmarskviða hafi notið vinsælda
alþýðu svo mannsöldrum skipti, „sem að lík-
indum lætur, þegar saman fer hugðnæmt
söguefni og bragarháttur, sem vel er til þess
fallinn að geðblær frásagnarinnar njóti sín.“
Og ritdóminum lýkur Björn með þökkum
til útgefandans „fyrir að halda á lofti minn-
ingu skálds, sem dó ungt og nú er farið að
gleymast, en lét eftir sig ljóð, sem lengi eftir
dauða höfundarins voru þjóðinni kærri en
skáldskapur margra þeirra, sem ort höfðu
langa æfi.“
Snæbjörn Jónsson segir Sigurði ekki hafa
skjátlast í valinu, „þegar hann valdi sjer að
yrkisefni söguna um ástir Hjálmars og Ingi-
bjargar og fundinn á Sámsey. Efnið er eitt
hinna skáldlegustu atriða í öllum fornald-
arsögum Norðurlanda.“
Þögnin rýrist róms um veg,
raddir skírist háu;
kvæði stýra í vil eg
æfintýri smáu.
Svo byrjar Sigurður rímuna.
Snæbjörn segir efnið hafa orðið Íslend-
ingum mjög hugstætt og ekki færri en tíu
skáld ortu um þetta sama efni. Sigurður vísar
til þess í annarri vísunni:
Efnið fjáð af fegurð mjer
fræða tjáðu vinir;
margir áður um það hjer
Íslands kváðu synir.
Sveinbjörn segir, að af öllu hafi ríma Sig-
urðar orðið vinsælust og komi næstar henni
rímur Bólu-Hjálmars og Brynjólfs Odds-
sonar, „en þó varla svo nálægt, að saman
verði borið, enda þótt báðum takist vel.“ K.
Þórólfsson segir efnið að vísu komið úr Örv-
ar-Odds sögu og Hervararsögu, en ríman sé
að hluta ósamhljóða þeim sögum báðum og
getur Björn sér til að Sigurður hafi kveðið
rímuna eftir þætti, sem soðinn hafi verið upp
úr sögunum og frásögn beggja spillzt við.
Theodór Ásbjörnsson segir hafið yfir allan
efa, að Sigurður hafi haft Helgu í huga, er
hann orti Hjálmarskviðu. „Þó var Helgu búin
þyngri þraut en Ingibjörgu, sem fékk að
fylgja Hjálmari í dauðann.“
Augun geta engu leynt
eðlisfari hugar
Þegar ég var að vinna að þessari grein um
rímnaskáldið góða, átti ég símtal við Agnar J.
Leví í Hrísakoti á Vatnsnesi. Agnar er félagi
í kvæðamannafélaginu Vatnsnesingi og þótt
kveðskapur Sigurðar Bjarnasonar liggi
lengra aftur en Vatnsnesingar kveða nú um
daga, þá er Agnar honum handgenginn og
segir Sigurð í sínum huga sennilega bezta
skáld þjóðarinnar.
„Það sem hann var búinn að yrkja ungur
maðurinn. Ég þekki ekki til að aðrir hafi ort
neitt þessu líkt á þeim aldri.
Og það sem eftir hann liggur er ekki mikið
hnoð. Það er allur þessi dýrasti kveðskapur.“
Botninn í þessa samantekt skal sleginn
með tveimur vísum Sigurðar Bjarnasonar:
Innra-manninn ef að sjá
ertu fast í sólginn,
augun skoða áttu þá,
andinn þar er fólginn.
Til að þekkja þankann hreint
þetta eina dugar;
augun geta engu leynt
eðlisfari hugar.
 Heimildir:
Agnar J. Leví: Samtal marz 2006.
Björn K. Þórólfsson: Ritsjá. Eimreiðin 1934.
Um skiptapa á Vatnsnesi 28. júní 1865 og nokkrar vísur
um formanninn. Norðanfari, fimmti árgangur. 13. tölu-
blað.
Snæbjörn Jónsson: Hjálmar og Ingibjörg(Hjálmarskviða).
Reykjavík 1934.
Theodór Arnbjörnsson frá Ósi: Sagnaþættir úr Húnaþingi.
Ísafoldarprentsmiðja hf. Reykjavík 1941.
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 13. maí 2006 | 7
Í
ár er hálf önnur öld liðin frá því að
tónskáldið Robert Schumann lést á
sjúkrastofnun nálægt Bonn í Þýska-
landi aðeins 46 ára að aldri, rúinn
andlegri og líkamlegri heilsu.
Þrennir Schumann-tónleikar verða
haldnir á Listahátíð í Reykjavík nú í maí og
þar munu fimm af fremstu píanóleikurum
þjóðarinnar leika sex af þekktustu píanóverk-
um Schumanns. Það má
svo sem segja að tilefni
tónleikanna sé áð-
urnefnd tímamót, en
ástæða þess að tónlist tónskáldsins er gert svo
hátt undir höfði á dagskrá hátíðarinnar er
auðvitað miklu fremur sú að hún er einstök í
sinni röð. Píanóverkasafn Schumanns er ein af
merkustu vörðum píanósögunnar og um leið
ómetanlegur hluti af arfleifð rómantísku
stefnunnar í Þýskalandi á nítjándu öld.
Verkin sem leikin verða á tónleikunum í
tónlistarhúsinu Ými sunnudagana 14., 21. og
28. maí voru öll samin á árunum 1834–38. Á
þessum árum, og reyndar allan fjórða áratug-
inn, einbeitti Schumann sér að píanótónlist og
samdi þá bróðurpartinn af verkum sínum fyrir
hljóðfærið. Ungur ól hann í brjósti sér drauma
um að verða píanósnillingur, en draumarnir
urðu að engu þegar óskilgreindur dofi eða
stirðleiki í löngutöng hægri handar ágerðist
smám saman og kom í veg fyrir að hann gæti
beitt sér við píanóið. Ekki er vitað fyrir víst
hver ástæðan fyrir þessum kvilla var. Lengi
var talið að notkun Schumanns á æfingatæki
sem var til þess ætlað að gera fingurna sjálf-
stæðari hefði haft þessar afleiðingar, en þó
ljóst sé að hún hafi sannarlega gert illt verra,
telja sumir að rót vandans hafi í raun verið
aukaverkun af kvikasilfursmeðferð sem Schu-
mann hafi gengist undir vegna sárasóttarsýk-
ingar. Schumann varð því ekki frægur túlk-
andi eigin verka eins og margir kollegar hans
og vinir, menn á borð við Mendelssohn, Chop-
in, Liszt og Brahms, heldur kom það í hlut
eiginkonu hans að gera verkin þekkt víða um
heim.
Clara Schumann, fædd Wieck, var einn af
fremstu píanósnillingum 19. aldar og í of-
análag frambærilegt tónskáld, þó hún hafi
sjálf haft efasemdir um að konur ættu að
stunda tónsmíðar. Þau Robert kynntust í
Leipzig á heimili föður hennar, Ferdinands
Wiecks, sem var píanókennari Roberts. Clara
var þá barnung en þegar orðin framúrskar-
andi píanóleikari. Samband þeirra þróaðist
með tímanum úr vináttu og gagnkvæmri virð-
ingu yfir í ást sem átti eftir að setja mark sitt
á líf þeirra beggja upp frá því. Þessi ástarsaga
er einhver sú frægasta sem tónlistarsagan
hermir og hefur orðið efni í margar bækur.
Hægt er að gera sér góða mynd af henni með
því að lesa bréf þeirra hjóna, en þau skipta
hundruðum.
Í einu af fyrstu bréfum sínum til Clöru
skrifar hinn rúmlega tvítugi Robert: „Ég
hugsa oft um þig, ekki eins og bróðir hugsar
um systur, eða eins og unnusti hugsar til kær-
ustu sinnar, heldur frekar eins og pílagrímur
hugsar um fjarlægan helgidóm. Á meðan þú
varst í burtu skaust ég til Arabíu svo ég gæti
sagt þér fullt af ævintýrum sem þú myndir
kunna að meta – sex nýjar tvífarasögur, 101
látbragðsgátu, 8 gríngátur og svo nokkrar
yndislega hræðilegar ræningjasögur og eina
um hvítan draug – úúú, ég skelf af hræðslu!“
Nokkrum árum síðar er kominn annar tónn
í bréfin, ástríðufyllri og alvarlegri. 13. febrúar
1836 skrifar Robert frá fæðingarstað sínum
Zwickau, þangað sem hann hafði farið vegna
andláts móður sinnar: „Það fyrsta sem ég þarf
að gera þegar ég kem til Leipzig er að koma
veraldlegum málum mínum á hreint; ég er bú-
inn að greiða úr tilfinningaflækjunum;
kannski mun faðir þinn ekki neita mér um
hönd þína. Auðvitað er enn margt sem þarf að
hugsa um og útkljá. Í millitíðinni treysti ég
verndarengli okkar. Örlögin hafa ætlað okkur
að vera saman; ég hef vitað það lengi, en ég
þorði ekki að vona að þú myndir skilja það ef
ég talaði við þig um það.“
Vonin um að Ferdinand Wieck gæfi sam-
þykki sitt fyrir ráðahagnum reyndist svo
sannarlega úr lausu lofti gripin. Andstaða
hans var svo mikil og hatrömm að elskend-
urnir ungu ákváðu loks að leita til dómstóla til
að knýja fram leyfi til að giftast, enda Clara
ekki orðin lögráða. Þau höfðu sigur í málinu,
en þurftu þó að ganga í gegnum löng og lýj-
andi réttarhöld, þar sem Wieck gerði allt sem
í valdi hans stóð til að sverta mannorð Schu-
manns og sakaði hann um andlegt ójafnvægi
og ofdrykkju.
Ástarlíf Schumanns var honum endalaus
uppspretta innblásturs við tónsmíðarnar,
jafnt í gleði sem sorg. Clara var ekki bara
stóra ástin í lífi hans heldur líka listgyðjan
sem stöðugt kom ímyndunarafli hans á flug.
En það var fleira sem hafði áhrif á verk Schu-
manns. Hann skrifaði í bréfi til Clöru árið
1838: „Allt sem gerist hér í heiminum orkar á
mig … stjórnmál, bókmenntir og fólk, og ég
finn hjá mér þörf til að tjá tilfinningar mínar
og finna þeim útrás í tónlist … allt merkilegt
sem gerist hefur áhrif á mig og knýr mig til að
tjá það í tónlist.“ Auðvitað hefur umhverfi og
lífsreynsla listamanna alla tíð haft mikið að
segja um listsköpun þeirra, en Schumann var
framarlega í flokki þeirra listamanna róm-
antísku stefnunnar á öndverðri nítjándu öld
sem leituðust gagngert við að svara áreiti
raunveruleikans og áhrifum frá ýmsum list-
greinum í verkum sínum með persónulegu
tungutaki. Þess vegna eru píanóverk Schu-
manns ekki einungis stórkostlega fallegar og
vel samdar tónsmíðar, heldur líka heillandi
spegill næmrar og hrifgjarnrar sálar.
Verkin sem leikin verða á Schumann-
tónleikum Listahátíðar í Reykjavík eru Dav-
idsbündlertänze op. 6, Carnaval op. 9, Sinfón-
ískar etýður op. 13, Fantasiestücke op. 12,
fantasía í C-dúr op. 17 og Kreisleriana op. 16.
Píanistarnir sem leika eru Miklós Dalmay,
Helga Bryndís Magnúsdóttir, Ástríður Alda
Sigurðardóttir, Richard Simm og Kristín Jón-
ína Taylor. Tónleikatíminn er óvenjulegur og
áhugaverður, sunnudagsmorgnar kl. 11. Auk
píanóverkanna óviðjafnanlegu verður lesið
upp úr bréfum Roberts og Clöru á tónleik-
unum og þannig reynt að draga upp mynd af
sambandi þeirra og um leið af samspili lífs og
listar.
Robert
Schumann
á Listahátíð
Þrennir Schumann-tónleikar verða haldnir á
Listahátíð í Reykjavík nú í maí og þar munu
fimm af fremstu píanóleikurum þjóðarinnar
leika sex af þekktustu píanóverkum Schu-
manns.
Höfundur mun fjalla um líf og list Schumanns
á tónleikunum þrennum í Ými.
Eftir Halldór Hauksson
h.hauks@mi.is
Robert Schumann „Píanóverkasafn Schumanns
er ein af merkustu vörðum píanósögunnar og
um leið ómetanlegur hluti af arfleifð rómantísku
stefnunnar í Þýskalandi á nítjándu öld.“