Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.2006, Page 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 13. maí 2006
V
eröld er ný og góð nema þar sem
ástandið hefur aldrei verið
verra. Þessa athugasemd má
svo sem orða á ýmsa vegu en
ljóst er að velferðarheims-
myndin er ansi svæðisbundin og
gjá skilur enn á milli fyrsta og þriðja heimsins.
Stundum skella á okkur fréttir, jafnvel mynd-
efni, frá fjarlægum slóðum sem grafa undan því
algenga og hughreystandi viðhorfi að heim-
urinn gæti jú alltaf verið verri. Þetta eru vissu-
lega stór orð en reynast þó gagnslaus and-
spænis fréttum líkum þeim sem undanfarin ár
hafa borist frá
borgarastyrjöld-
inni í Súdan sem
um þessar mundir virðist vera að breiðast út til
nágrannalanda í Mið- og Vestur-Afríku. Það er
einmitt um samtímalegt ástand stríðshrjáðrar
heimsálfu sem Uzodinma Iweala skrifar í bók-
inni Beasts of No Nation (Dýr sem engu landi
tilheyra, 2005) og vakna þar meðal annars
spurningar um möguleika raunsæislegs skáld-
skapar til að fanga veruleika sem í eðli sínu er
allt annað en raunsæislegur.
Týndar sálir
Viðfangsefni Iweala eru í víðum skilningi þau
stríð sem geisa um þessar mundir víðsvegar í
Afríku, og sú eymd sem þeim fylgir, en höf-
undur beinir sjónum sérstaklega að hlutverki
barna í stríðsrekstrinum, því ókennilega hug-
taki sem við getum kallað „barnahermennsku“.
Í orðinu sjálfu er að finna djúplæga þversögn,
það er eins og um viljandi rökleysu sé að ræða.
Hugtakið „barnahermaður“ sendir frá sér
skjálfta sem samræmist fáum viðmiðum: hér er
um einhvers konar ónáttúrlega blöndun aðskil-
inna flokka að ræða.
Fátt er reyndar óvenjulegt við að börn séu
fórnarlömb stríðsátaka en hér er ekki beinlínis
átt við það. Mannréttastofnanir hafa áætlað að
fyrir tæpum tveimur árum, eða 2004, hafi að
minnsta kosti 100.000 börn verið þátttakendur í
stríðsátökum í Afríku. Flest börnin eru á milli
14 og 18 ára gömul, en mörg eru enn yngri. Þau
börn sem ganga „sjálfviljug“ í herinn eiga að
sögn Caroline Moorehead gjarnan rætur að
rekja til munaðarleysingjahæla, flótta-
mannabúða, fátækrahverfa í borgum, eða
þeirra þjóðfélagshópa sem hvað verst hafa farið
út úr alnæmisfaraldrinum og hungursneyðum.
Moorehead skrifaði grein um málefni þetta í
New York Review of Books í fyrra, en þar
fjallaði hún meðal annars um það hvers vegna
börn eru að sumu leyti hentugir hermenn: nóg
er til af þeim, það er auðvelt að ræna þeim, til-
tölulega fljótgert er að þjálfa þau, auðvelt að
dópa þau upp og það sem kannski mestu máli
skiptir er hversu auðmótanleg þau vilja gjarnan
reynast, það er hægt að skilyrða þau til að fram-
kvæma næstum hvað sem er. Á aðeins fimmtán
árum, segir Moorhead, hafa viðhorf til þátttöku
barna í stríðsrekstri tekið umskiptum, frá því
að vera óhugsandi eru þau sums staðar orðin
ómissandi. Þetta er bakgrunnur bókar Iwealas.
Í ónefndu landi
Beasts of No Nation á sér stað í ónefndu stríðs-
hrjáðu landi í Afríku þar sem óvíst er hvaða
hlutverki hinar ólíku stríðandi fylkingar gegna
eða fyrir hverju er barist. En það er einmitt
þessi þoka skilningsleysis og tilgangsleysis sem
í vissum skilningi hvílir yfir frásögninni allri
sem gefur henni slagkraft og vekur lesanda til
umhugsunar. Ýmsir ummælendur hafa einmitt
bent á að eitt af því sem gerir hinn (að því sem
virðist) endalausa stríðsrekstur innan og á milli
ólíkra þjóða og þjóðarbrota í Afríku jafn-
hræðilegan og raun ber vitni séu einmitt hin
óskýru markmið sem að baki liggja.
Ég held að ljóst sé að í slíkum ummælum sé
ekki verið að líta fram hjá ringulreiðinni og fá-
tæktinni sem reyndist ein helsta arfleifð evr-
ópskrar nýlendustefnu í heimsálfunni. Hér er
fremur verið að spyrja spurninga um hvernig
valdahlutföll hafi þróast á eftirlendutímanum.
Hvernig hinum ólíku þjóðum og þjóðarbrotum
gengur að byggja á rústum. Þannig reynist til
dæmis erfitt að fá svör við spurningum um póli-
tísk markmið hinna ýmsu „byltingarbanda-
laga“, ekki síst þar sem fórnarlömb „aðgerð-
anna“ sem framkvæmdar eru í nafni
illskilgreinanlegra hugsjóna eru jafnan óbreytt-
ir borgarar og samlandar, einstaklingar sem
tengjast valdabaráttunni næsta lítið.
Sennilega er ekki fjarri lagi að ímynda sér að
átökin snúist ósjaldan um yfirráð yfir hinum
fjölmörgu náttúruauðlindum sem heimsálfan
hefur að geyma, að minnsta kosti að grunninum
til, frekar en yfirráð yfir þjóðlöndum sem slík-
um, en eins og Iweala bendir á eiga markmiðin
á hættu að týnast í blóðbaðinu.
Barnahermenn
Skáldsagan hefst með slagkrafti: „Það er að
byrja svona. Ég finn kláða eins og skordýr
skríði yfir húðina, svo hríslast eitthvað niður
höfuðið á mér mitt á milli augnanna, en svo blæs
í eyrað og ég heyri svo marga: klikkhljóð í skor-
dýrum, vörubílar rymja eins og dýrategund, og
svo hljóðið þegar einhver öskrar ALLIR Í
VARNARSTÖÐU! NÚNA! FLJÓTT!
FLJÓTT! með rödd sem rétt snertir á mér lík-
amann eins og hnífur.“ Nálægð frásagnarinnar
og ákveðinn einfeldningslegur bragur skilar sér
vonandi að einhverju leyti, en annars er erfitt að
þýða þó ekki sé nema smákafla úr bókinni því
höfundur beitir afar sérkennilegu talmáli sem
frásagnarrödd. Deilt hefur verið um stílbrögð
höfundar í bókinni, en nánar verður fjallað um
frásagnarröddina hér að neðan. Fyrst skulum
við hins vegar staðsetja okkur aðeins nánar í
söguveröldinni.
Söguhetja og vitundarmiðja bókarinnar er
hinn þrettán ára Agu, eitt af óteljandi fórn-
arlömbum borgarastríðs sem herjar á þjóðina.
Agu var bókhneigður drengur og duglegur
nemandi. Þetta kemur fram í röð endurlita sem
annað slagið bregður fyrir. Faðir hans var
kennari sem var meðvitaður um afrískar hefðir
og menningu, móðir hans var kristin: „En þess-
ir hlutir eru á undan stríðinu og ég er bara að
muna þá eins og draum“. Þegar við kynnumst
Agu í fyrsta sinn, í kaflanum sem vitnað var til
hér að ofan, hefur hann misst fjölskyldu sína í
síhungrað gin blóðbaðsins en sjálfur tórir hann
einhvern veginn, fársjúkur hírist hann undir
þunnu teppi í einmanalegum bedda í kofa í yf-
irgefnu þorpi. Agu bíður með öðrum orðum
dauðans.
Allt breytist þegar áðurnefnd hersveit kemur
í þorpið, sveit sem erfitt er að skilgreina í póli-
tískum skilningi en er að nokkru leyti samhæfð
hvað dagfarslega hegðun varðar, og í stað þess
að myrða drenginn, en það reynist fyrsta hug-
mynd þeirra sem að honum koma, er Agu tek-
inn í hópinn. Það vantar alltaf hermenn, kemur í
ljós, og í því samhengi dugar drengurinn. Hon-
um batnar og brátt er hann orðinn fullgildur
meðlimur í hersveitinni. Hættan sem hér blasir
við, þegar talað er um að gerast meðlimur í her-
sveit, er sú að hugrenningatengslin tengist um
of vestrænum viðmiðum. Agu átti engra kosta
völ og „hersveitin“ uppfyllir ekki alveg þær
kröfur sem stundum eru gerðar til slíkra ein-
inga. Þeir berjast ekki heldur slátra, skotmörk-
in eru ekki aðrar herdeildir heldur óbreyttir
borgarar og óvarin þorp.
„Byssudjús“
Agu gengur sem sagt í hersveitina. Málið er í
sjálfu sér einfalt: „Dag einn eru þeir að loka
skólanum vegna þess að það er engin rík-
isstjórn til lengur.“ Agu er yfirgefinn og sjúkur,
hann er dreginn út úr kofanum sínum og gefinn
valkostur milli lífs og dauða. Kaldhæðnin er
kannski að sumu leyti sú að með því að velja hið
fyrrnefnda fylgir hið síðarnefnda, yfirgnæfir
jafnvel það sem kalla má líf. Áður en langt um
líður hefur sveitin gert árás á lítið þorp þar sem
fjöldamorð á sér stað, en árásinni, líkt og svo
mörgu sem er ógeðfellt í bókinni, er lýst með
allt að því ókennilegri nálægð: „Maðurinn æpir
AYEE … höfuð hans brotnar og blóð hellist út
eins og mjólk úr kókoshnetu,“ segir Agu, „Ég
læt sveðjuna falla niður en svo dreg ég hana
upp, svo niður … það er eins og veröldin hreyf-
ist alltof hægt og ég sé hvern einasta blóð-
dropa … það er ekkert nema blóð, blóð, blóð.“
Það er á þennan hátt sem Agu kynnist stríði –
einsamall og á valdi manna sem virðast vera
jafn ómanneskjulegir og framast getur orðið.
Leiðtogi sveitarinnar gengur undir nafninu
Commandant (hann „hjálpar fólki að deyja“
segir Agu eitt sinn) og er lýst sem hálfgerðu
skrímsli: tennurnar eru gular, tannholdið er
svart og myglað, augun blóðhlaupin. Command-
antinn nýtur þess að auðmýkja fórnarlömb sín
áður en hann tekur þau af lífi, hann er mannæta
og hann misnotar börnin í hersveitinni sinni,
þar á meðal Agu. Þá leyfir hann stundum fróð-
leikskornum að falla af vörum sínum, eins og
þegar hann segir Agu að það að myrða mann sé
eins og að verða ástfanginn. Það er undir hand-
leiðslu hans sem sögumaður breytist í sam-
viskulausan hryðjuverkamann og fjöldamorð-
ingja. Umbreytingin á sér stað með aðstoð
eiturlyfjasamsuðu sem er kölluð „byssudjús“,
en hermönnunum, einkum börnunum, er gefin
þessi undradrykkur áður en haldið er til orr-
ustu. Um er að ræða kvalastillandi og orkugef-
andi dóp, svo kraftmikið að sögumanni finnst
hann allt geta gert í fyrsta sinn sem hann
smakkar það. Byssudjúsinn er eins og sam-
bland af englaryki, amfetamíni og alsælu, og
þar með er slökkt á síðustu mannlegu eigindum
hermannanna. Nú er ekkert óhugsandi.
Hér er ekkert „hvers vegna“
Iweala tekst afar vel til þegar hann lýsir því yf-
irgengilega rökleysi sem einkennir atburða-
rásina. Það er eitthvað við grimmdina sem um-
lykur framrásina sem kemur lesanda úr
jafnvægi og er jafnframt í djúpstæðri andstöðu
við veruleikalögmál og það siðferði sem lesandi
kennir sig við og kannast við. Að því leytinu til
svipar bókinni til lýsingar Primos Levis á
Auschwitz, en hér ber þó að ítreka að í tilviki
Iweala er ekki um „sannsögulegt“ eða ævi-
sögulegt verk að ræða. Verkið er hins vegar að
flestu leyti afar raunsæislegt og varpar fram
svipuðum spurningum og Levi gerði í bókum
sínum, þ.e. hvernig er hægt að bera því ósegj-
anlega vitni? Þetta er spurning og vandamál
sem hvorki varð til né endaði með helförinni, en
eins og ítalski fræðimaðurinn Giorgio Agamben
hefur bent á er hægt að umorða vandamálið og
staðsetja það frekar í misræminu milli svokall-
aðs „veruleika“ hryllingsins og lýsinganna á at-
burðunum. Ákveðin virðing er með öðrum orð-
um borin fyrir orðræðu þeirra sem upplifðu
atburðina. Hér er ekki gengið út frá því að
tungumálið geti ekki fangað veruleikann, þvert
á móti, ákveðin skil eru hreinlega dregin milli
veruleikans og framburðarins, lýsingarinnar.
Fyrir Agamben er ekki um þekkingarfræðilegt
vandamál að ræða, spurningin er siðferðileg;
andspænis því sem við vitum, getum við sagt að
hið mannlega sé eitthvað annað en líf-
efnafræðilegt slys? Hvernig er hægt að horfa í
kringum sig og halda í upphafnar skilgrein-
ingar? Spurning þessi er, segja má, útfærð sem
söguflétta í bók Iwealas.
Höfundur og verk
Þetta er fyrsta skáldsaga Iweala en höfundur,
sem var nemandi við Harvard-háskóla í Banda-
ríkjunum þegar hann skrifaði bókina, er af níg-
erísku bergi brotinn. Ýmislegt má segja, og hef-
ur verið sagt, um hlutverk höfundar í samhengi
við efnivið bókarinnar en þó sýnist mér enginn
hafa verið gagnrýnni en Susie Linfield sem
skrifaði um bókina fyrir bókmenntatímaritið
Bookforum. Linfield er reyndar í erfiðri að-
stöðu, henni líkar bókin greinilega illa, og gerir
á köflum hálfgert grín að höfundi (ungur og í
Harvard – hvað veit hann?) en kemur sér þó
ekki að því að fordæma bókina berum orðum,
aðallega sökum þess að umfjöllunarefnið virðist
henni hjartfólgið. Það er kannski rétt að taka
það fram að ég geri gagnrýni hennar að umfjöll-
unarefni, frekar en þann aragrúa af jákvæðum
dómum sem bókin hefur fengið beggja vegna
Atlantshafsins, vegna þess að grein Linfields
er, á heildina litið, alveg mögnuð. Um er að
ræða frábær bókmenntaskrif þótt ég sé henni
ósammála í meginatriðum.
Eitt af því sem Linfield gagnrýnir nokkuð
harkalega er stíll bókarinnar, hin sérkennilega
málýska sem Iweala beitir fyrir sig í hlutverki
söguhöfundar. Hér er um mikilvægt atriði að
ræða – ef lesandi sættir sig ekki við sérstakan
tón verksins má ætla að heildarmyndin glatist.
Höfundur tekur með öðrum orðum nokkra
áhættu með því að láta sögumann mæla með
orðfæri sem Marianne Faithfull lýsti einu sinni
„brotinni ensku“. Ljóst er að tilgangurinn er að
einhverju leyti sá að skapa fjarlægð milli sögu-
manns og lesanda, á milli ólíkra menningar-
heima, tilraun er gerð til að fanga bernsku og
sakleysi í tungumálinu, en Linfield bendir rétti-
lega á að Agu kemur frá menntaheimili, áhersla
er lögð á að hann hafi alist upp við bóklestur og
stöðuga skólagöngu. Ólíklegt verður því að telj-
ast, að hennar mati, að hugsanagangur sögu-
manns sé jafnfrumstæður og málfarið bendir
til. Linfield gengur svo langt að segja að stíll
bókarinnar afbyggi sjálfa persónuna. Ég verð
að viðurkenna að mér finnst þetta ágæt spurn-
ing en ég kemst samt ekki að sömu niðurstöðu
og Linfield gerir. Í fyrsta lagi pirraði stíllinn
mig ekki (a.m.k. ekki eftir fyrstu blaðsíðurnar)
og í öðru lagi finnst mér fjarlægðarröksemd-
arfærslan ansi sterk. Kvikmyndir búa til dæmis
yfir ýmsum aðferðum til að gefa í skyn land-
fræðilegar og menningarlegar breytingar og
fjarlægðir, bókmenntir hafa tungumálið. Þar að
auki sýnist mér nokkuð augljóst, enda þótt Lin-
field horfi fram hjá því, að Iweala er að vinna á
mjög meðvitaðan hátt með þær frásagnarraddir
sem enskumælandi lesendur hafa þegar kynnst.
Hann er nánar tiltekið að vísa til bókar sem út
kom fyrir nokkru sem nefnist They Poured
Fire on Us From the Sky (Eldur helltist yfir
okkur af himnum) eftir Alephonsion Deng, en
bók þessi er samansafn af fyrstupersónufrá-
sögnum súdanskra barnahermanna, og þýð-
ingin, sem kom út á undan skáldsögu Iweala,
einkennist af frásagnarröddum sem fara sínum
eigin sérkennilegu höndum um enska tungu.
Líkindin á milli þessara tveggja bóka, þegar að
stíl kemur, er í öllu falli umstalsverð. En þetta
er kannski aukaatriði. Iweala sýnir og sannar
enn og aftur að kraftmikill skáldskapur lifir í
margflóknu sambandi við heimildir, og heimild-
arverk. Eins og Agamben myndi segja, getum
við valið milli staðreynda og upplifunar?
Á morgun munu allir deyja
Skáldsagan Beasts of No Nation fjallar um
barnahermenn í ónefndu Afríkuríki. Lýsing-
arnar eru hræðilegar. Höfundurinn er frá
Nígeríu og var nemandi við Harvard-háskóla
þegar hann skrifaði verkið. Flestir hafa tekið
bókinni mjög vel en sumir spyrja: Hvað veit
Harvard-nemandi um líf barnahermanna?
Barnahermenn
og byssudjús í
nýrri Afríku
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Eftir Björn Þór Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
Morgunblaðið/Þorkell
Börn í stríði Hugtakið „barnahermaður“ sendir frá sér skjálfta sem samræmist fáum viðmiðum: hér er
um einhvers konar ónáttúrlega blöndun aðskilinna flokka að ræða.
Beasts of No Nation „Byssudjúsinn er eins og sam-
blanda af englaryki, amfetamíni og alsælu, og
þar með er slökkt á síðustu mannlegu eigindum
hermannanna. Nú er ekkert óhugsandi.“