Lesbók Morgunblaðsins - 30.09.2006, Blaðsíða 9

hefur slíkur áhugi víða verið fyrir hendi und-
anfarið. Undir þeim áhuga hafa kynt ýmsir
stjórnmálamenn sem gefist hafa upp á að finna
leið út úr þeim vanda sem kvótakerfið hefur
sett landsbyggðina í. Það má því segja að nú
ríki á öllum þeim svæðum landsins sem búa yfir
mikilli vatns- eða gufuorku andrúmsloft Villta
Vestursins.
Þessu vill Samfylkingin breyta og hefur bent
á nauðsyn þess að hér á landi verði skapaður
lagarammi utan um auðlindir þjóðarinnar svo
þær megi nýta í anda sjálfbærrar þróunar.
Nauðsynlegt er að það sé gert án þess að ganga
á rétt komandi kynslóða til nýtingar, skapa
þarf réttlátar reglur um úthlutun nýtingarrétt-
arins og fyrir þann rétt þarf að greiða þjóðinni
sanngjarnt gjald.
Ein nýting útilokar aðra
Enn eru stórar landslagsheildir á hálendi Ís-
lands lítt snortnar og líklegt að verðmæti
þeirra sem slíkra fari vaxandi. Í því felast mikl-
ir hagsmunir fyrir ferðaþjónustu í landinu,
ímynd landsins út á við og sjálfsmynd þjóð-
arinnar. Lögin bjóða hins vegar ekki upp á að
ferðaþjónustuaðilar, ferðafélög eða samtök
ófæddra Íslendinga geti sótt um einkarétt á
nýtingu þessara svæða með friðun þeirra.
Þarna eru brestir í kerfinu og ljóst að í uppsigl-
ingu eru miklir hagsmunaárekstrar þeirra sem
vilja koma höndum yfir orkusjóði landsins og
hinna sem vilja varðveita og nýta náttúru
landsins með sjálfbærum hætti.
Dæmi um nýtingu náttúruverðmæta á sjálf-
bæran hátt gæti verið ferðaþjónusta sem bygg-
ir á gönguferðum um tiltekna landslagsheild
þar sem aðdráttaraflið er ósnortin náttúra svo
langt sem augað sér. Sé sú heild skorin sundur
af háspennumöstrum, lagningu uppbyggðra
vega, aurugum bökkum hálfþornaðra uppi-
stöðulóna eða stíflugörðum er ljóst að sú upp-
lifun sem viðskiptavinurinn taldi sig vera að
kaupa er svikin vara. Þar með hefur veigamikill
möguleiki á sjálfbærri nýtingu verið þurrkaður
út um alla framtíð. Nú stendur til að taka til
óafturkræfrar nýtingar náttúruperlur í bak-
garði höfuðborgarinnar en undanfarin ár hafa
ferðaþjónustuaðilar byggt þar upp starfsemi
sína á grunni sjálfbærrar nýtingar. Nánasta
framtíð sker úr um hvor fær sitt fram, sá sem
vill nýta með sjálfbærum hætti eða sá sem vill
nýta með óafturkræfum hætti. Það verður
ójafn leikur sökum aflsmunar þótt ekki kæmi
líka til ójöfn staða gagnvart lögunum.
Eins og málum er háttað njóta aðeins þrjú á
öllu landinu sérstakrar friðunnar samkvæmt
lögum. Friðlýst svæði, sem eru fleiri, njóta hins
vegar í raun einungis verndar í reglugerð en
henni getur ráðherra auðveldlega breytt eins
og dæmin sanna. Enn vantar mikið upp á að
grunnrannsóknum á náttúru Íslands hafi verið
lokið og því er mikil hætta á að veitt verði rann-
sókna- og nýtingarleyfi sem koma í veg fyrir
verndun og sjálfbæra nýtingu náttúru-
verðmæta sem enn hafa ekki verið uppgötvuð.
Samfylkingin kynnti nýverið tillögur sínar að
lausn þessa máls, Rammaáætlun um nátt-
úruvernd, en hún byggir á því að áður en frek-
ari ákvarðanir verða teknar um virkjanir, lagn-
ingu hálendisvega, byggingu hálendishótela eða
aðrar óafturkræfar framkvæmdir verði öll
helstu náttúrusvæði landsins rannsökuð með
tilliti til verndargildis og verndun þeirra
tryggð. Verndarsvæðum verði svo skipt upp í
þrjá flokka eftir verndargildi og nýtingu þeirra
hagað í samræmi við það. Þegar ljóst er hvað
þarf að vernda kemur jafnframt í ljós hvar unnt
er að skipuleggja mannvirkjabelti, hvort sem
um er að ræða orkuver, hálendisvegi eða önnur
mannanna verk.
Það er kominn tími til að rannsaka náttúruna
á forsendum hennar sjálfrar en ekki á for-
sendum nýtingar orkuiðnaðarins. Þetta telur
Samfylkingin vera algert lykilatriði en því mið-
ur hafa verðmætustu náttúruperlur landsins
lítt verið rannsakaðar nema með augum orku-
geirans. Það er álíka skynsamlegt og að hrossa-
ræktandi sleppti því að fá ræktunarráðunaut til
að segja hvað úr stóðinu eigi að láta lifa en
sendi slátrarann í staðinn.
Ytri kostnaður og baráttan
við lofslagsbreytingar
Nú eru sumir ungir Sjálfstæðismenn hættir að
vera svo „grænir“ að vitna í niðurstöður vís-
indamanna olíufyrirtækjanna hvað varðar hlýn-
un andrúmslofts. Það er gleðiefni og nú ætti að
geta skapast kærkomið tækifæri til að taka
höndum saman um það risavaxna verkefni að
draga úr losun gróðurhúsalofttegunda. Það er
mat jafnaðarmanna sem fordómalaust vilja
nýta það besta bæði frá hægri og vinstri að við
þetta verkefni séu fáar leiðir jafn líklegar til ár-
angurs og að beita hinum sterku öflum mark-
aðslögmálanna.
Til er hugtak sem notað er innan umhverf-
ishagfræðinnar og nefnist ytri kostnaður (e ex-
ternalities) en með því er átt við kostnað sem
er fellur utan þess kostnaðar sem greiddur er
fyrir viðkomandi vöru eða þjónustu og fellur
þar af leiðandi á umhverfið eða samfélagið.
Dæmi um slíkt gæti til dæmis verði notkun á
olíu. Hvort sem nota á olíuna til hitunar eða á
farartæki er ljóst að ekki er greitt fyrir þá
mengun sem notkun hennar felur í sér. Sá
skaði sem samfélagið/umhverfið verður fyrir af
þessum völdum er því hinn ytri kostnaður.
Sem dæmi um ytri kostnað sem fellur á um-
hverfið mætti taka mengun sem hefur eyði-
leggjandi áhrif á gróður, dýralíf og lofthjúp
jarðar. Sem dæmi um ytri kostnað sem fellur á
samfélagið mætti nefna útblástursefni sem geta
haft heilsuspillandi áhrif á fólk og t.d. valdið
öndunarfærasjúkdómum og krabbameini.
Til að koma böndum á þennan ytri kostnað
hafa einkum verið reyndar tvær leiðir, annars
vegar að beita boðum og bönnum eins og þing-
kona VG virtist telja betri leiðina og hins vegar
að nýta sér markaðsöflin.
Sú aðferð að setja boð og bönn byggir á því
að hið opinbera setji lög, reglur og viðmið um
leyfilega mengun og nýtingu á umhverfi og
náttúrugæðum.
Þetta hefur þann ókost í för með sér að hið
opinbera þarf að sinna umfangsmiklu eftirlits-
og þjónustuhlutverki við að fylgjast með notk-
un hvers aðila og að afla sér og uppfæra stöð-
ugt upplýsingar um ytri kostnað. Annar stór
ókostur er sá að ekki er gerður greinarmunur á
því hve mikið hver aðili mengar svo lengi sem
það er undir vissum stöðlum. Þetta gerir það að
verkum að enginn hefur sérstakan hag af því að
menga minna en staðlarnir segja til um. Að-
ferðin er m.ö.o. þunglamaleg, ósanngjörn og
bregst í því að hvetja framleiðendur til að
menga eins lítið og mögulegt er.
Hagrænir hvatar
Önnur aðferð við að takast á við ytri kostnað er
að beita svokallaðri mengunarbótareglu (Pol-
luter Pays Prinsiple). Megin inntak meng-
unarbótarreglunnar er að verð vöru/þjónustu
skuli endurspegla allan kostnað – einnig ytri
kostnað. Þær staðreyndir að erfitt er að finna
rétt verð á mengun af ýmsu tagi og að aðgang-
ur að ýmsum náttúrugæðum er afar opinn býð-
ur heim hættunni á að gengið sé of nærri þeim
með tilheyrandi skaða. Mengunarbótareglan
reynir að bæta úr þessum markaðsbresti með
því að færa ytri kostnað inn í verðið. Eftir sem
áður lendir það í höndum hins opinbera að
ákvarða mengunarkostnaðinn, að sinna eft-
irlits- og þjónustuhlutverki og að afla sér og
uppfæra stöðugt upplýsingar um ytri kostnað
eftir því sem iðnaðurinn þróast.
Meginmunurinn á mengunarbótareglunni og
boðum og bönnum er fyrst og fremst sá að á
meðan boð og bönn setja viðmið um ásætt-
anlega mengun og banna umframmengun setur
mengunarbótareglan viðmið um ásættanlega
mengun og rukkar fyrir umframmengun með
ýmsum leiðum. Mengunarbótareglan hefur
þann kost framyfir boð og bönn að hvetja þá
sem menga til að draga úr mengun, alla vega
niður að „ásættanlegum“ mörkum sem sett eru
af stjórnvöldum hverju sinni.
Mengunarbótareglan gerir miklar kröfur um
samstillt átak ríkisstjórna um allan heim sem
er erfitt í framkvæmd. Efnahagur ríkja er mis-
vel í stakk búinn að takast á við þennan ytri
kostnað og til lítils er að setja reglur um lág-
marksmengun og gjöld umfram það ef fyr-
irtækin fá peningana aftur í formi styrkja eða
niðurgreiðslna. Einnig hefur verið viðurkennt
að þær þjóðir sem skemmra eru komnar í iðn-
væðingu eiga siðferðislega rétt á að nýta sér
sömu tækni til að bæta hag sinn og þróaðar
þjóðir án þess að greiða fyrir það sérstaklega
(skýrsla Brundland nefndarinnar Our Common
Future (World Commission on Environment
and Development, 1987)). Hinu verður ekki á
móti mælt að mest munar um samdrátt í losun
hinna þróuðu þjóða sem bæði menga lang mest
á hvern íbúa en búa jafnframt yfir bestri tækni-
legri getu til að takst á við það verkefni að
draga úr losun gróðurhúsalofttegunda.
Nú koma sífellt fram fleiri vísbendingar um
hraða hlýnun andrúmslofts. Breytingarnar
virðast gerast á margföldum hraða á norður- og
suðurhveli jarðar og ljóst að þótt allri losun
verði hætt nú þegar mun enn halda áfram að
hlýna í marga áratugi í viðbót. Það er afar
brýnt að stjórnmálamenn, hvar í flokki sem
þeir eru, nái nú saman um aðgerðir til að
sporna við þróuninni og axli ábyrgð á versnandi
kjörum, landflótta og sjúkdómum sem fjöldi
fólks í heiminum stendur frammi fyrir vegna
mikillar notkunar jarðefnaeldsneytis. Hér er
miklu frekar um að ræða siðferðislegt mál en
pólitískt og hreintrú til hægri eða vinstri má
ekki koma í veg fyrir að valdar séu áhrifarík-
ustu leiðirnar sem í boði eru.
Leið jafnaðarmanna
Samfylkingin hefur nýverið kynnt tillögur sínar
í náttúruverndar- og umhverfismálum. Í þeim
er tekist á við mörg stærstu verkefni okkar á
þessu sviði og óhikað leitað lausna hvort heldur
er til hægri eða vinstri.
Við höfum lagt til Rammaáætlun um nátt-
úruvernd, tímamótatillögu sem gerir ráð fyrir
því að á næstu misserum verði lokið við að
rannsaka öll helstu náttúrusvæði landsins með
tilliti til verndargildis og verndun þeirra
tryggð. Þetta ætti að gleðja hinn unga hægri-
mann sem nýverið sagði í grein í Morg-
unblaðinu: „Við þurfum að ákveða hvaða hluta
náttúrunnar við viljum ekki undir nokkrum
kringumstæðum fórna.... Síðan þurfum við að
eiga aðferð sem hjálpar okkur að meta hvaða
skilyrðum framkvæmdir þurfa að fullnægja til
að við heimilum nýtingu þess hluta náttúrunnar
sem ekki nýtur sérstakrar verndar. ...ég held
að okkur muni auðnast að smíða nothæfan
ramma utan um þetta mikilvæga mál.“ Ramm-
inn er kominn, hann byggir á því að nátt-
úruverðmæti landsins séu sameign þjóðarinnar
og í honum felst áætlun um verndun, nokkuð
sem ég tel að ætti líka að gleðja vinstri græn
þegar þau hafa jafnað sig á að í litrófi stjórn-
málanna hafa fleiri áhuga á náttúruvernd en
þau ein.
Samfylkingin setti einnig fram metn-
aðarfullar tillögur í loftslagsmálum og vill gera
langtímaáætlun um samdrátt í losun gróð-
urhúsalofttegunda. Sem dæmi um aðgerðir má
nefna að taka upp framseljanlega meng-
unarkvóta stórfyrirtækja innanlands að for-
dæmi Evrópusambandsins og að beita hag-
rænum hvötum til að minnka losun frá bílum og
skipum.
Þau verkefni sem bíða okkar í umhverfis- og
náttúruverndarmálum eru svo brýn að þau
mega ekki stranda á rétttrúnaði til hægri eða
vinstri. Það þarf að gera grænu málin að
þungamiðju stjórnmálanna, taka á málum af
víðsýni og nýta sér það besta úr báðum áttum.
Það þarf að velja raunhæfar lausnir og fara
meðalveginn – leið jafnaðarmanna.
Morgunblaðið/RAX
un umhverfisplat,“ segir greinarhöfundur. Hann segir að dæmi Kárahnjúkavirkjunar sanni að ekki
að vísvitandi blekkingum og hylmingum hafi verið beitt til að koma í veg fyrir upplýsta umræðu.
Höfundur er varaborgarfulltrúi
Samfylkingarinnar.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 30. SEPTEMBER 2006 9