Lesbók Morgunblaðsins - 30.09.2006, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 30. SEPTEMBER 2006 11
Nýjasta bók nóbelsverðlaunahaf-ans og fyrrum Auschwitz-
fangans Imre Kertész, Liquidation,
byggist líkt og önnur verk höfund-
arins á Auschwitz sem þungamiðju
verksins, enda erfitt fyrir þá sem
upplifað hafa slík-
an hrylling að láta
það ekki hafa
áhrif. Liquidation
er fyrsta bókin
sem Kertész
sendir frá sér frá
því að hann hlaut
nóbelsverðlaunin
árið 2002 og þykir
áhrifamikil lesning sem við fyrstu sýn
hljómar líkt og leynilögreglusaga þó
undir niðri leynist skáldsagnaleg rök-
færsla fyrir því að eftir Auschwitz þá
sé skáldsagnaformið í raun óverjandi.




Bók Johns le Carré, The MissionSong, er öllu hefðbundnari
spennusaga. Söguhetjunni Bruno
Salvador býðst nefnilega tækifæri til
að starfa í leyniþjónustu fyrir heima-
land sitt Kongó, og gera þar sitt fyrir
Afríku. Línurnar í þessari sögu eru
skýrar, eins og raunar í mörgum síð-
ari verkum le Carrés – og síðari tíma
nýlendustefna Vesturlanda fær það
óþvegið. Höfundurinn missir hins
vegar af tækifærinu til að gæða bók-
ina því lífi sem hefði gert hana mun
áhugaverðari
lesningu, þess í
stað eru sögupól-
arnir hafðir of ein-
feldningslega
svart-hvítir.
Nýjasta
spennusaga
Hennings Man-
kell til að koma út
á íslensku, Skrefi
á eftir, á þá vafalítið eftir að kæta
marga aðdáendur rannsóknarlög-
reglumannsins Kurts Wallander, sem
að þessu sinni glímir við morð gamals
samstarfsmanns.




Kjarnakonan Bríet Bjarnhéð-insdóttir setti svo sannarlega
svip sinn á sögu síðustu aldar, og er
kona sem allir sem láta sér annt um
jafnréttismál ættu að hafa í minnum.
Nú hefur verið endurútgefin bókin
Strá í hreiðrið, sem upphaflega kom
út árið 1988 og byggist að stofni til á
ýmsum bréfum Bríetar til manns
hennar Valdimars Ásmundssonar rit-
stjóra og barna þeirra Héðins og
Laufeyjar. En það var sonardóttir
Bríetar og nafna, Bríet Héðinsdóttir,
valdi úr bréfunum og bjó þau til
prentunar. Bríet er þó ekki eina ís-
lenska konan sem setur svip sinn á ís-
lenska útgáfu um þessar mundir því
Guðrúnarbók, afmælisrit til heiðurs
Guðrúnu Erlendsdóttur hæstarétt-
ardómara, leit líka nýlega dagsins
ljós hjá Íslenzka bókmenntafélaginu.




Hún er dómsdagskennd myndinsem Cormac McCarty dregur
fram í nýjustu bók sinni The Road.
Tveir feðgar
ferðast þar um
kalt, rakt og öm-
urlegt landslag
þar sem lík liggja
um allt eins hrá-
viður. Sögusviðið
er grimmilegt,
jafnvel í sam-
anburði við önnur
verk McCarthy,
en engu að síður
nær The Road að
kalla fram dapurlega og ljóðræna
fegurð sem lyftir skrifum hans á ann-
að plan. Dauðinn setur líka svið sinn á
bók keníska rithöfundarins Ngugi
Wa Thiong’o, Wizard of the Crow,
sem upphaflega kom út sem sex
binda verk í heimalandi höfundar, þó
spennan sé hér líklega öllu meiri. Þar
segir frá Kamiti, menntuðum Afríku-
manni í einræðisríkinu Aburia. Þegar
lesandinn hittir Kamiti fyrst fyrir,
deyr hann en sál hans snýr síðan aft-
ur í líkama hans og líkt og fyrir töfra
tekur hann að lækna hina sjúku.
Henning Mankell
Bríet
Bjarnhéðinsdóttir
Imre Kertész
BÆKUR
Anna Sigríður Einarsdóttir
annei@mbl.is
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
Víðsjá á tíu ára afmæli á morgun, sunnu-dag. Haldið var upp á tímamótin meðtvöföldum þætti í gær þar sem núver-andi umsjónarmenn fóru á kostum,
Guðni Tómasson og Haukur Ingvarsson.
Þátturinn var stofnaður af Ævari Kjartanssyni,
Bergþóru Jónsdóttur, Jórunni Sigurðardóttur,
Jóni Karli Helgasyni, Jóni Halli Stefánssyni o.fl.
haustið 1996. Sjálfsagt þykir mörgum eins og und-
irrituðum að þessi þáttur hafi verið á dagskrá
Ríkisútvarpsins mun lengur enda erfitt að ímynda
sér dagskrá Gufunnar án hans. En Víðsjá átti sér
reyndar forvera, Kviksjána, sem Bergþóra, Jór-
unn o.fl. sáu um í nokkur misseri á undan.
En líklega er ekki hallað á neinn þó að fyrstu
árin hafi það einkum verið Ævar sem léði þætt-
inum karakter, sem var bæði djúpur og yfirveg-
aður. Nýnæmið sem hann bar með sér var þó
fyrst og fremst það að með Víðsjánni komst á dag-
skrá þáttur sem fjallaði markvisst og af fyllstu al-
vöru um menningarmál líðandi stundar. Rík-
isútvarpið hefur vissulega alltaf verið einn af
helstu útvörðum íslenskrar menningar en dag-
legur þáttur af þessu tagi, þar sem tekið var á
helstu viðburðum og viðfangsefnum samtíma-
menningarinnar fyllti upp í ákveðið skarð í ís-
lensku útvarpi.
Ævar rifjaði það upp í afmælisþættinum í gær
að stefnt hefði verið að 5% hlustun í upphafi og
það hefði náðst og vel það. Jórunn rifjaði það einn-
ig upp að sömuleiðis hefði verið stefnt að því að ná
jafnvægi á milli annars vegar elsku og ástúðar á
listalífinu og hins vegar gagnrýni á það. Þetta er
auðvitað dans sem allir menningarblaðamenn
þurfa að stíga en í Víðsjá hefur hann kannski tek-
ist betur en víða annars staðar.
Jórunn benti reyndar á að síðustu ár hefði orðið
sú breyting að umsjónarmenn Víðsjár hefðu orðið
„meiri persónur“, eins og hún orðaði það, þeir
væru ekki lengur fulltrúar Ríkisútvarpsins, töluðu
ekki með ríkisröddinni, heldur hefðu þeir í aukn-
um mæli mótað sína eigin rödd. Sjálfsagt hafa all-
ir umsjónarmenn þáttarins átt þátt í þessari
breytingu en kannski er Eiríkur Guðmundsson
eitt besta dæmið um þessa yfirstigningu á stofn-
uninni. Rödd Eiríks hefur reyndar orðið svo af-
gerandi í þættinum að það hefur mátt heyra end-
uróm hennar í yngri umsjónarmönnum þáttarins.
Á sama tíma hefur rödd Víðsjár orðið gagn-
rýnni en áður og ekki síst pólitískari. Og sennilega
er mikið til í því, sem Hjálmar H. Ragnarsson
sagði í þættinum í gær, að Víðsjá hafi átt tals-
verðan þátt í því að efla mjög menningarpólitíska
umræðu í landinu. Vonandi heldur hún sínu striki.
Stofnunin yfirstigin
ERINDI » Sjálfsagt hafa allir umsjón-
armenn þáttarins átt þátt í
þessari breytingu en kannski er
Eiríkur Guðmundsson eitt besta
dæmið um þessa yfirstigningu á
stofnuninni. Rödd Eiríks hefur
reyndar orðið svo afgerandi í
þættinum að það hefur mátt
heyra enduróm hennar í yngri
umsjónarmönnum þáttarins.
Eftir Olgu Holownia
olga@hi.is
Þ
að er freistandi að líta á rithöfund-
arferil og skáldskap Olgu Tokarczuk
sem tilraun til brúarsmíðar. Hún
starfar bæði sem sálfræðingur og
rithöfundur og lætur því sál-
fræðilega og bókmenntalega þekk-
ingu sína og reynslu mætast á miðri leið til að
skapa athyglisverða og ögrandi heima og fram-
úrskarandi persónur. Verk Olgu Tokarczuk brúa
sömuleiðis á vel heppnaðan hátt tvö mikilvæg skaut
þegar kemur að viðtökum – þau hafa hlotið miklar
vinsældir meðal almennings og einnig mikið lof
gagnrýnenda. Enn fremur mætast í skáldsögum og
smásögum þessarar fjölhæfu skáldkonu alls kyns
fjarlægar aldir og tímar; vindubrú er stundum látin
falla niður milli raunveruleikans og hins heimsins
þannig að furðufuglar, hversdagslegt fólk og kynja-
verur eiga samleið, jafnframt því að merkir sögu-
legir atburðir síast alltaf í gegnum upplifun ein-
staklingsins.
Olga Tokarczuk fæddist í Sulechów í Póllandi ár-
ið 1962. Fyrsta bók hennar, ljóðabókin Miasta w
lustrach (Borgir í speglum), kom út árið 1989 en
nokkur ljóð og smásögur höfðu áður birst í bók-
menntatímaritum. Podró¿ ludzi Ksiêgi (Ferðalag
Bókafólksins), sem kom út árið 1993, var fyrsta
skáldsaga Olgu Tokarczuk sem síðan hefur verið
þekkt sem einn frumlegasti og vinsælasti rithöf-
undur Póllands af yngri kynslóðinni. Hún hefur
meðal annars hlotið verðlaunin Paszport Polityki
og Bruecke Berlin og oft verið tilnefnd til pólsku
bókmenntaverðlaunanna Nike. Verk eftir Olgu
Tokarczuk hafa verið þýdd á tólf tungumál, m.a.
Norðurlandamál, þýsku, frönsku, ensku og tékk-
nesku. Fyrir utan fimm skáldsögur og tvö smá-
sagnasöfn hefur hún sent frá sér fjölda greina og
ritgerða, m.a. athyglisverða túlkun á 19. aldar
skáldsögu eftir Bolesław Prus, Lalka (Brúðan),
undir titlinum Lalka i perła (Brúðan og perlan), ár-
ið 2000. Sama ár komu út Opowieœci Wigilijne
(Jólasögur, samdar ásamt tveimur vinsælum nú-
tímahöfundum, Jerzy Pilch og Andrzej Stasiuk).
Hún skrifar líka fyrir sálfræðitímaritið Charak-
tery.
Þátíð, nútíð og skrýtíð
Söguþræðirnir í verkum Olgu Tokarczuk eru
spunnir úr ýmsum tímum en með hverri nýrri
skáldsögu hefur hún nálgast nútímann og veruleika
mannlífsins hér og nú. Þrátt fyrir ákveðinn sögu-
tíma þeirra gegnsýrir þessar sögur einhver dul-
arfull, ævaforn eilífð sem erfitt er að henda reiður á
en hún kallar fram ýmsar stórar spurningar um til-
gang lífsins. Í skáldsögunni Ferðalag Bókafólksins
er sögusviðið Frakkland og Spánn á 17. öld. Örlög
þriggja gjörólíkra ferðamanna falla saman í leit
þeirra að Hinni helgu bók. Bókin (sú fyrsta sem
Guð gaf Adam) stendur fyrir sannleikann, leynd-
ardóminn en jafnframt tilgang lífsins fyrir mál-
lausan og hrekklausan strák, Gauche, vændiskon-
una Weroniku og lærðan markgreifa. Þroskasagan
E.E. (1995) tekur lesendur með sér til Wrocław/
Breslau á viðburðaríkum tímum í upphafi 20. aldar
og veitir þeim innsýn í líf Ernu Eltzner og upplifun
hennar á því að gerast miðill. Sömuleiðis eru per-
sónusögur rammaðar inn í örlagaríka tíma í sögu
Póllands frá 1914 til fyrri hluta níunda áratugar
aldarinnar í meistaraverkinu Prawiek i inne czasy
(Ævafornöld og aðrir tímar) er kom út 1996. Í þess-
ari skáldsögu virðist líf manna, dýra, plantna og
alls kyns hluta einungis vera í lauslegum tengslum
við hina sögulegu atburði. Hver kafli er „tími“ ein-
hverrar manneskju, Guðs, staðar eða t.d. ald-
ingarðs, hunds, engla eða húss – lýsing hvers fyrir
sig myndar jafnframt samhangandi alheim í hnot-
skurn. Staðarnafnið Prawiek er hægt að þýða bók-
staflega sem Ævafornöld og þannig stendur það
líka fyrir óskilgreinanlegan, goðsagnakenndan
tíma; þetta er bæði lítið þorp (sem er reyndar ekki
til á kortinu) og heil veröld sem stjórnað er í sam-
ræmi við hringrás náttúrunnar.
Nútíð og þátíð flækjast saman að vild í Dom dzi-
enny, dom nocny (Dagahús, næturhús), frá árinu
1998, sem gerist í raunverulegu fjalllendi í Póllandi,
skammt frá Tékklandi. Hér stendur áreiðanlegur
tími náttúrunnar gegn brota-
kenndri byggingu skáldsögunnar
sem einkennist af stuttum frá-
sögnum af ýmsu tagi og spannar
tímann frá miðöldum fram á okkar
daga. Eins og í fyrri verkum Olgu
Tokarczuk býður slík aðferð les-
andanum upp á nýtt sjónarhorn á
lítilvægi eða mikilvægi núsins mið-
að við örlagaríka og flókna sögu
landsins og botnlaus, sjálfstæð lög
náttúrunnar. Nokkrar sögur úr
smásagnasafninu Gra na wielu bê-
benkach (Leikur á margar litlar
trumbur), 2001, og þrískiptri fjöl-
skyldusögu Ostatnie historie (Síð-
ustu sögurnar), 2004, eru aftur á
móti rótfastar í veruleika nú-
tímans. Á þessu ári kom út skáld-
sagan Anna In w grobowcach
œwiata (Anna In í grafhvelfingu
alheimsins), samin fyrir ritröð Ca-
nongate þar sem hundrað rithöf-
undar, þ.á m. Margaret Atwood,
Donna Tartt og Sjón, endursegja
goðsögur heimsins. Í þessari bók
endurlífgar Olga Tokarczuk í nú-
tímanum, og jafnframt í einhverri
framtíð, goðsögnina um súmerísku
gyðjuna Inannu og för hennar til
undirheima.
Goðsagnakenndur
hversdags-leikur
Við umfjöllun um verk Olgu Tok-
arczuk verður ekki hjá því komist
að nefna goðsagnakennda hugsjón
sem bergmálar heimspeki Carls
Gustavs Jung. Í greinum sínum og
viðtölum hefur hún einmitt nefnt
hann sem meistara sinn. Það má
t.d. líta á eina af bestu skáldsögum
hennar fram að þessu, Ævafornöld
og aðrir tímar, sem nýstárlega
framsetningu á kenningu Jungs
um sameiginlega vitund en einkum þó um erkitýp-
ur. Hver persóna Ævafornaldar er bæði átak-
anlega venjulegur þorpsbúi og samtímis ílát fyrir
hið erkitýpíska sem á rætur sínar í goðafræði; ná-
kvæmlega eins og Ævafornöld er bæði þorp og
„staður sem er miðpunktur alheimsins“. Athygli
okkar er líka sífellt dregin að því að hér sé um
sköpunarverk, eða reyndar verulegan sköp-
unarleik, að ræða og þessi leikur gerist á mörgum
sviðum. Hinn guðlegi leikur sem verður áberandi
þema skáldsögunnar er að skapa veröld og láta
hana smám saman líða undir lok.
Samruni hins hversdagslega og hins ímyndaða
eða mýtíska í verkum Olgu Tokarczuk hvetur til
þess að þau séu flokkuð sem töfraraunsæi. Enda
þótt skáldkonan sjálf sé að sögn ekki sérlega
ánægð með þetta merkispjald, virðist það samt
vera hentug aðferð til að flokka flest verka hennar.
Hún virðist alltaf reyna að meitla sögur sínar úr
sem hversdagslegustum atburðum veruleikans en
einhvern veginn tekst henni jafnframt að varpa
ljósi á ekta galdur sem dylst í þeim.
Nánari upplýsingar um pólsku menningarhátíð-
ina er að finna á www.polska.is
Goðsögnin í hversdagsleikanum
Skáldkonan Olga Tokarczuk verður gestur á
pólsku menningarhátíðinni í Reykjavík sem
hófst sl. fimmtudag. Sjón stýrir kynningu á
skáldkonunni og verkum hennar á bókmennta-
kvöldi í Borgarbókasafninu í Tryggvagötu nk.
mánudag 2. okt. kl. 19. Hér er fjallað um skáld-
skap hennar sem sækir innblástur að nokkru
leyti í sálarfræði.
Ljósmynd/Pólska bókmenntastofnunin
Tokarczuk Sálfræðingur og rithöfundur.
Höfundur er nemi við Háskóla Íslands og Háskóla í Varsjá.