Lesbók Morgunblaðsins - 30.09.2006, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 30. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Gunnar Hrafn Jónsson
gunnarh@gmail.com
H
inn 9. september síðastliðinn
birtist grein eftir Má Jóns-
son í Lesbók Morgunblaðs-
ins undir fyrirsögninni
„Gamli sáttmáli – er hann
ekki til?“ Þar fjallar Már
um skrif brasilíska fræðimannsins Patriciu
Pires Boulhosa en Sögufélagið hefur nýlega
gefið út þýðingu Más á úttekt hennar:
„Gamli sáttmáli. Tilurð og tilgangur“. Boul-
hosa hefur komist að þeirri niðurstöðu að
texti Gamla sáttmála sé alls ekki frá 13. öld,
heldur eigi hann sér rætur í pólitísku umróti
15. aldar og sem liður í sjálfstæðisbaráttu Ís-
lendinga. Fyrir því færir hún ýmis rök sem
menn hafa tekið misvel – en af því tilefni
ræddi blaðamaður við Sigurð Líndal lagapró-
fessor og Helga Þorláksson, prófessor í
sagnfræði, um meginatriði þessarar nýju
kenningar.
Aldur handritanna
Það hefur lengi verið ljóst að elstu heimildir
um Gamla sáttmála eru töluvert yngri en
sáttmálinn sjálfur og segja má að sú stað-
reynd sé byrjunarreitur Boulhosa í þessu
máli. Helgi Þorláksson segir að vissulega
gæti ungur aldur handritanna gert sáttmál-
ann tortryggilegan við fyrstu sýn: „Það er al-
veg rétt að Gamli sáttmáli frá 1302 er bara
til í handritum frá seinni hluta 15. aldar og
síðar. Gissurarsáttmáli 1262 er að sama
skapi aðeins varðveittur í handritum frá sex-
tándu öld og síðar. Þetta virðist kannski tor-
tryggilegt en því miður er þetta bara mjög
algengt vandamál með miðaldaheimildir. Þær
eru oft ekki til nema sem miklu yngri afrit.
Þetta er ekkert nýtt í sjálfu sér. Sem dæmi
má nefna að elsta útgáfan sem við eigum af
Íslendingabók er frá 17. öld en margir telja
að hún sé rituð eftir forriti frá árinu 1200
eða þar um bil. Þeir sem skoðað hafa Giss-
urarsáttmála og lagaumhverfi miðalda sjá al-
mennt ekki ástæðu til að ætla að mikil
brenglun hafi átt sér stað við endurritun. Al-
mennt er talið að hann hafi varðveist nokkuð
vel. Auðvitað eru þó til mörg ákaflega
brengluð handrit og sumir textar frá þessum
tíma eru illa varðveittir. En í þessu tilviki
virðist því ekki til að dreifa.“
Sigurður Líndal var að ljúka við að lesa
ritgerð Boulhosa um Gamla sáttmála þegar
blaðamann bar að garði og spurði hann álits
á því hvort tiltölulega ungur aldur umræddra
handrita gæfi ástæðu til að efast um sögu-
legt gildi sáttmálans. „Boulhosa spyr sig
hvers vegna ekki séu til eldri handrit af sátt-
málanum en frá 15. og 16. öld,“ segir Sig-
urður. „Sérstaklega í ljósi þess að mikið er
til af lagalegum textum sem geta ekki um
ákvæði hans. Ég myndi svara því til að sátt-
málinn hefði hreinlega ekki talist hafa laga-
legt gildi á borð við Jónsbók, Járnsíðu og
önnur lög. Vissulega er til urmull af mik-
ilvægum sáttmálum konunga við þegna sína
frá miðöldum. Frægasta dæmið er líklegast
Magna Carta frá 1215. Eins má nefna yf-
irlýsingu eða handfestu Danakonungs frá
1282. Í þeim tilvikum var þó um að ræða
beina yfirlýsingu frá konungi, loforð um að
tryggja þegnum ákveðin réttindi. Gamli sátt-
máli er hins vegar saminn á Íslandi án ná-
vistar konungs og það er ekki einu sinni ljóst
hvort konungur samþykkti hann nokkurn
tímann. Þó að margt sé efnislega líkt með
honum og öðrum sáttmálum frá þessum tíma
er hann því ekki sambærilegur við fyrr-
nefnda sáttmála. Enn fremur ber að nefna að
þar til um miðja 15. öld gætti konungsvalds
fremur lítið á Íslandi og það mætti eins
ímynda sér að ástæða þess að sáttmálans er
fyrst getið í heimildum þess tíma sé sú að þá
hafi talist þörf á að minna á ákvæði hans.
Fram að þeim tíma hafi líklega ekki reynt
sérlega mikið á sáttmálann meðan afskipti
konungs voru í lágmarki.“
15. aldar pólitík?
Að sögn Helga Þorlákssonar er Boulhosa
fyrst og fremst að spyrja sig hvort eitthvað í
stjórnmálaástandi 15. aldar, þegar [elstu
varðveittar gerðir af Gamla sáttmála voru
ritaðar], gæti útskýrt texta hans betur en
meintur 13. [og 14. ] aldar uppruni.
„Hún telur grunnspurninguna hljóta að
vera þá hvort [] eitthvað hafi verið að gerast
á þeim tíma [þegar] handritin urðu til sem
varpað gæti ljósi á þau og jafnvel skýrt að
þau [hafi verið búin til þá]. Þetta er í sjálfu
sér ágæt spurning en mér finnst henni ekki
ganga alveg nógu vel að sýna fram á sam-
ræmi milli hagsmuna Íslendinga á 15. öld og
texta sáttmálans. Til að mynda finnst mér
mjög ólíklegt að svokölluð sex-skipa regla –
ákvæði í sáttmálanum þess efnis að sex skip
komi til landsins ár hvert – hafi verið 15. ald-
ar uppfinning og raunar heyrist mér hún að-
eins hafa dregið í land hvað það atriði varð-
ar.
Boulhosa segir líka að Íslendingum hafi
verið illa við hirðstjórann Hannes Pálsson
sem sendur var hingað frá Noregi. Almenn
óánægja með störf hans hafi valdið því að
menn fundu upp þetta ákvæði um að lög-
menn og sýslumenn hér á landi ættu að vera
íslenskir. Hannes var hins vegar hvorki lög-
maður né sýslumaður, heldur var hann í
frekar formlegu embætti hirðstjóra. Ég sé
því ekki að þetta eigi mjög vel við. Mér
finnst kannski að [Boulhosa] þyrfti að kafa
aðeins dýpra í aðstæður hér á landi á 13. öld
og í blábyrjun 14. aldar. Mér finnst gríð-
arlega margt við aðstæður hér á landi 1302
[styðja] að Gamli sáttmáli þess tíma sé rétt
tímasettur.“
Sigurður Líndal segist heldur ekki sjá
margt óeðlilegt við þá staðhæfingu að sátt-
málinn sé frá 13. öld. „Við sjáum það út í
gegn að Íslendingar hafa alltaf viljað eiga
hlut að lagasetningu, það kemur meðal ann-
ars fram við lögfestingu Jónsbókar 1281.
Ákvæðið um að ná íslenskum lögum í Gamla
sáttmála er því fullkomlega eðlilegt. Eins má
segja að bann við utanstefningum nema
þeirra manna sem dæmdir séu á Alþingi burt
af landinu sé dæmigert hagsmunamál, jafn-
vel mannréttindamál, miðaldanna – í Magna
Carta er meðal annars talað um að menn eigi
rétt á að vera dæmdir af jafningjum sínum
áður en þeir séu settir í dýflissu. Noregskon-
ungur hafði ítrekað stefnt Íslendingum utan,
við litla hrifningu landans. Hvað varðar það
ákvæði að lögmenn og sýslumenn skyldu
vera Íslendingar þá finnst mér það ákaflega
skiljanlegt í ljósi þess að konungur hafði
komið hér að norskum sýslumönnum og lög-
mönnum seint á þrettándu öld. Af hverju
ættu íslenskir höfðingjar að sætta sig við að
útlendingar taki öll helstu embætti landsins?
Þetta var ekki þjóðernismál, heldur hreint og
beint hagsmunamál valdamikilla manna hér
á landi. Menn vildu, almennt séð, tryggja sig
gegn hugsanlegu geðþóttavaldi konungs og
tryggja sér og sínum embætti.“
Sigurður sagðist hissa á því að Boulhousa
skyldi ekki rannsaka nánar það ákvæði
Gamla sáttmála sem varðar mótstöðuréttinn.
„Þetta ákvæði þýðir í raun að sáttmálinn
telst fallinn úr gildi ef konungur, að ’bestu
manna yfirsýn’, telst hafa gerst brotlegur við
hann. Konungur á semsagt ekki að dæma um
slíkt sjálfur, heldur hinir beztu menn þó um
það megi svosem deila hverjir þeir voru.“
Samrýmist 13. aldar hagsmunum
Sigurður Líndal segir að rök megi færa fyrir
því að öll meginatriði sáttmálans séu efn-
islega frá 13. öld og byrjun 14. aldar.
„Það sem bætist við í byrjun 14. aldar eru
ákvæðin um að lögmenn og sýslumenn séu
innlendir menn og utanstefningar, bannaðar
hvort tveggja að gefnu tilefni. Íslendingar
voru í miklum deilum við Hákon konung 5. á
þeim tíma, enda stefndi hann markvisst að
eflingu konungsvalds, og það tók þrjú ár þar
til hann var loks hylltur hér á landi. Við lok
þeirrar deilu, árið 1302, var seinni útgáfa
Gamla sáttmála gerð. Ákvæðið um utanstefn-
ingar var einnig mjög mikilvægt þá í ljósi
þess að Hákon hafði nýtt sér það vopn mikið
í baráttu sinni við Íslendinga. Ég held sem
sagt að það sé ekki mikil ástæða til að efast
um að meginatriði sáttmálans séu efnislega
frá þessum tíma, þótt vissulega sé einhver
seinni tíma búningur á orðalagi. Það má geta
sér til um, að sú 15. aldar pólitík sem Boul-
housa talar um hafi orðið til þess að menn
hafi þá nálgast aðstæður öðru vísi og haft
einhverjar aðrar áherslur en við gerð sátt-
málans á 13. öld þótt öll meginákvæði hans
megi rekja þangað. Á seinni hluta 15. aldar
er konungsvaldið að aukast og Íslendingar
höfðu vissulega hagsmuna að gæta en ekki
endilega nákvæmlega þeirra sömu og á 13.
öld, sem gæti væntanlega skýrt orðalag og
einhverjar áherslubreytingar. En þegar hér
var komið hafa eldri gerðir orðið úreltar og
það skýrt þá staðreynd að upprunalegu
skjölin eru hvergi til.“
Helgi Þorláksson sagði blaðamanni að lok-
um að hann fagnaði þeirri umræðu sem skrif
Boulhousa og Más Jónssonar hafa [hrundið]
af stað. „Það veitir ekkert af því að endur-
skoða rök með og á móti svona hlutum.
Þessar hugmyndir sem flestir aðhyllast
varðandi Gissurarsáttmála og Gamla sátt-
mála eru orðnar ansi gamlar og þær komu
flestar fram á tímum sjálfstæðisbaráttunnar.
Sá sem skrifaði síðast um þetta af ein-
hverjum krafti var Jón Jóhannesson og
[skrif hans eru ] frá 1956. Okkur veitir því
ekkert af því að endurskoða mál af þessu
tagi. Þetta er mál sem var á sínum tíma
skoðað í ljósi sjálfstæðisbaráttunnar þegar
menn voru í frelsisbaráttuham.
Þegar grunur leikur á um að hug-
myndafræði hafi mótað skýringar manna er
mikilvægt að endurskoða málin í nýju ljósi.“
Legg ek hönd á helga bók
Brasilíska fræðikonan Patricia Pires Boul-
hosa heldur því fram í nýrri bók að texti
Gamla sáttmála sé alls ekki frá 13. öld, heldur
eigi hann sér rætur í pólitísku umróti 15. ald-
ar og sem liður í sjálfstæðisbaráttu Íslend-
inga. Kenningar Boulhosa voru kynntar í
Lesbók fyrir skömmu og hér bregðast tveir
íslenskir fræðimenn við, Sigurður Líndal og
Helgi Þorláksson.
Sigurður „Ég held sem sagt að það sé ekki
mikil ástæða til að efast um að meginatriði
sáttmálans séu efnislega frá þessum tíma.“
Helgi „Þegar grunur leikur á um að hug-
myndafræði hafi mótað skýringar manna er
mikilvægt að endurskoða málin í nýju ljósi.“
Höfundur er sjálfstætt starfandi blaðamaður.
Patricia Pires Boulhosa lauk sagnfræði- og lögfræðinámi við kaþólska há-skólann í Sao Paulo en því loknu starfaði hún sem lögmaður í Brasilíu, ensneri sér síðan að Íslandssögu. Hún kom tvisvar til Íslands og nam við Há-skóla Íslands; fyrst 1993–94 og aftur veturinn 1996–97. Síðan hélt hún til
Englands, þar sem hún lauk doktorsprófi frá Cambridge-háskóla 2003 og heitir
doktorsritgerð hennar; Íslendingar og Noregskonungar í ljósi sagna og lagatexta.
Hún kennir nú við Cambridge-háskóla norræn fræði víkingaaldar.
Freystein Jóhannsson ræddi við Boulhosa um kenningar hennar
í Lesbók 25. júní á síðasta ári. Þar sagði hún meðal annars:
„Til doktorsritgerðarinnar tók ég fyrir lög frá 13. og 14. öld og las úr þeim
tengslin milli Íslendinga og Noregskonunga. Ég hafði áður fengið þá viðteknu
mynd af málunum, að Íslendingar hefðu gengið nauðugir Noregskonungi á hönd og
staðfest það með Gamla sáttmála 1262.
Þessi mynd breyttist heldur betur þegar ég fór að rannsaka málið og þá sér-
staklega Gamla sáttmála því niðurstöður mínar urðu þær að sá Gamli sáttmáli, sem
við þekkjum, sé alls ekki frá 13. öld, heldur saminn tveimur öldum síðar og efni
hans þá byggt á minnum og því sem menn vildu að hefði verið í slíkum samningi!
Gamli sáttmáli er ekki samhljóma ástandinu á Íslandi á 13. öld. Af honum mætti
ráða að Íslendingar hefðu verið fátækir og þurfandi og má í því sambandi benda á
þá grein, sem segir að Noregskonungur skuli sjá til þess að sex skip gangi af Nor-
egi til Íslands. Ekki er nú beðið um mikið fyrir landið allt! En Sturlunga gefur allt
aðra mynd af Íslandi þessa tíma; Íslendingar voru ekki fátækir, heldur í góðum
efnum og djarfhuga.
Hins vegar smellpassar Gamli sáttmáli við Ísland á 15. öld. Þá ríkti fátækt í land-
inu og menn vildu meðal annars opna fyrir viðskipti við Englendinga. Það hefur
ábyggilega verið vopn í þeirri baráttu að draga fram Gamla sáttmála og segja við
Noregskonung að hann hafi ekki uppfyllt samninginn, hvað skipin sex snerti!
Í lagatextum frá 13. og 14. öld er hvergi minnzt á Gamla sáttmála, það er ekki
fyrr en á þeirri fimmtándu sem hann stekkur allt í einu alskapaður fram í dags-
ljósið.
Það er mjög erfitt að benda á einhvern einn tímapunkt og segja, að þá hafi Ís-
lendingar gengizt Noregskonungi á hönd. Þetta var löng þróun; að íslenzkir höfð-
ingjar sóttu styrk til Noregskonungs og hétu honum tryggð í staðinn. Þannig færð-
ist Ísland smám saman undir Noregskonung. Gamli sáttmáli er ekki sprottinn upp
úr þessum jarðvegi. En þegar við lítum til 15. aldarinnar, þá kemur allt heim og
saman! Og hann er algjörlega í stíl við lenzku þess tíma að skrifa niður lög og
hvaðeina og koma þeim texta á handrit.
Ég hef tamið mér að nota orðið tilbúningur um Gamla sáttmála, ekki kallað hann
fölsun. En hann er skilgetið afkvæmi spunameistara fimmtándu aldarinnar, sem
kölluðu allt gamalt til þess að gefa því meira vægi!“
Gamli sáttmáli
tilbúningur
Leikur einhver vafi á tilurð
Gamla sáttmála?