Lesbók Morgunblaðsins - 28.10.2006, Qupperneq 6

6 LAUGARDAGUR 28. OKTÓBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Gunnar Hersvein
gunnars@hi.is
S
á sem sest á árbakkann og gefur
sér tíma til að horfa lengi í ána
nemur rytma í lífinu: verðandi.
Það sem er … er á örskotsstund
orðið eitthvað annað. Lífið virðist
ekki vera neitt sem hönd festir á.
En sá sem situr við þar til vitundin og vatnið
renna saman í tíma skynjar festuna. Fyrst tap-
ast þó fótfestan og einhver gæti horfið í ána en
svo rennur reglan upp fyrir manni sem gerir
tilraun til að tjá hana á strigann. Ætli það sé
hægt?
Ég er áhorfandi.
Hann er aftur á móti veiðimaður, stendur
lengi við á eða vatn og veiðir fiska. Hann er
einnig listamaður sem stendur tímunum saman
við strigann og málar strauminn til að höndla
lögmál. Gerir tilraun til að grípa það sem hann
dáist að, birtuna og formið. Hann umbreytist
og áin sjálf bætir striganum við farveg sinn.
Málverkið er jafn óútreiknanlegt og veðrið.
Málarar og veðurfræðingar gera mælingar,
bera saman og fá niðurstöður en fólkið skynjar
veðrabrigðin og listina. Vísindamenn gera um-
hverfismat en áhorfandinn stendur orðlaus
gagnvart hrikafegurð. Hann þarf ekki að fá að
vita um kílóvattstundir eða hvort það er fiskur.
Hann gæti þó langað til að vera veiðimaður og
stökkva í vöðlur og vaða út í ána með stöng.
Maðurinn er þversögn og það er sitthvað að
trúa og vita, skynja og hins vegar að reikna.
Efinn um gildið býr í hjörtunum en síhreyf-
ingin í umhverfinu skapar hrynjanda sem lista-
maðurinn leitast við að grípa og miðla gegn ef-
anum. Næmið á hrynjanda náttúrunnar vex og
brátt ber á umhyggjusemi gagnvart henni –
samhljómi. Listamaðurinn túlkar landið milli-
liðalaust á strigann. Hann situr undrandi við
hyl og endurspeglar eitthvað sem býr milli
náttúru og mannlífs. Hann veit að það er ekki
rökrétt en gerir það samt.
„Ég trúi því að málverkið sé náttúruafl eða
frumafl,“ segir Sigtryggur Bjarni Baldvinsson
myndlistarmaður. „Veiðihvötin er frumhvötin,
þegar ég geng til veiða og vaktin hefst og sjálf-
ur veiðiskapurinn fer í gang breytist skynjunin
mjög róttækt, maður breytir um eðli. Nátt-
úrusjónin verður einbeitt, allur líkaminn tekur
þátt. Maginn, nefið, eyrun, húðin. Markmiðið
er einfalt og skýrt. Eðlisávísunin er virkjuð í
botn.“
Sigtryggur Bjarni er með vinnustofu á heim-
ili sínu Englaborg þar sem hærra er til lofts en
í öðrum húsum. Litatúpurnar í skúffunum á
vinnustofunni minna mig á flugur í fluguboxi.
Ætli hann hugsi: „Hvaða liti skal nota á þennan
striga í þessa mynd á þessum tíma til að veiða
karakterinn í þessari á?“ Ég spyr hann ekki út
í það, þó segir hann:
„Þegar best lætur upplifi ég það að mála eins
og veiði. Ég reyni að koma undirbúningi og for-
vinnu málverksins þannig fyrir að þetta al-
gleymi og sú einbeiting sem einkennir veiði-
mann verði til. Ef það tekst, verður
niðurstaðan, málverkið oftast gott. Ef það
tekst skerpist náttúrusjónin og maður öðlast
eigin náttúrusýn,“ segir Sigtryggur Bjarni.
Rómantík eða kaldhæðnin ein
Áin rennur áfram, smáár og lækir falla í hana,
allt streymir í fögrum tóni, ekki mishljómi
heldur samhljómi. Náttúrufegurðin er ekki af-
stæð, hún er heilbrigð og vekur sífellda undr-
un. Orð sem áður voru notuð til að lýsa nátt-
úrufegurð eins og stórfengleg eru nú notuð í
auglýsingum um vöruúrval í verslunum. Fjöll
voru áður stórfengleg og klettótt og ár voru
kátar eða fúlar og jafnvel seigfljótandi. Ætli sá
sem myndar tengsl við náttúruna unni henni
þótt hún geti verið ógnvænleg?
Ég er áhorfandi í eirðarlausum heimi. Þó
þykist ég greina tón í fjarska, Sigtryggur nem-
ur litinn. Tónninn er handan skarkalans og lit-
urinn hulinn í þokunni. Fæstir búast lengur við
að heyra eða sjá eitthvað markvert, enda róm-
antíkin löngu liðin undir lok – tröllum gefin. Nú
ríkir kaldhæðnin ein.
Sigtryggur andmælir áhorfandanum: „Ég er
ekki sammála því, rómantíkin er blússandi lif-
andi hjá fjölda af frábæru listafólki. Helftin af
þjóðinni er bergnumin af náttúrunni sem
hverfur. Fólk hefur fundið sér eitthvað heilagt.
Og það er rómantískt.“
Málverkið er þá ekki blekking. Málaður him-
inn speglast í vatni. Hann er líka hylur sem
lokkar. Málverkið er náttúrufyrirbrigði. Pens-
ilfarið er einn af grunnþáttum málverksins og
getur falið í sér allt frá dýpstu sálarangist til
innhaldslauss skreytis.
„Ég sækist eftir því að vinnsla málverkanna,
hin físíska nálgun við strigann með málning-
unni, málunin sjálf, verði einhvers konar
rennsli,“ segir Sigtryggur. „Blanda eins sam-
viskulega og ég get grunnlitina í verkinu sem
geta verið til dæmis sjö bláir tónar. Áður hef ég
markað fyrir helstu birtuskilum, litabreyt-
ingum og straumhvörfum á strigann. Þá getur
rennslið hafist. Ég leitast við að sameinast
hrynjandi vatnsins og mála verkið í einni lotu.
Til þess að þetta takist þarf ég að halda einbeit-
ingu allt ferlið sem getur tekið upp í sólar-
hring.“
Það er sitthvað að trúa og vita. Málverkið er
ekki blekking þrátt fyrir efann sem nagar lista-
manninn. Þetta snýst um úthald, þrek og
næmi.
„Efanum léttir skyndilega og það sem ég
hrærði saman í eymd og volæði fyrir viku er
orðið af einhverju haldbæru. Ég hef gengið það
oft í gegnum þetta ferli að jafnvel á botninum
veit ég að ég er að ganga í gegnum ferli.“
Málverkið hefur alltaf fylgt manninum og
hverfur um leið og hann. Málverkið hefur
gagnvirk áhrif á vitundina óháð rómantík og
kaldhæðni.
Sjálfhverfur áhorfandi
Eftir gönguferðir um landið, þar sem ár renna í
aðrar ár, fljót, vötn eða til sjávar. Eftir að hafa
gengið með ám upp eða niður, vaðið yfir þær,
kastað steinum út í þær og jafnvel gert smá-
stíflur. Eftir að hafa lært nöfnin, veitt silung,
tekið sundsprett. Eftir að hafa lagst á magann,
bergt af vatninu, sest við bakkann og samein-
ast straumnum, horft á spegilmynd mína renna
burtu, bjóst ég ekki við nýrri reynslu.
Fyrst beygði ég mig eins og Narkissos niður
að tærri lind til að svala þorsta mínum. Sá sem
það gerir verður víst umsvifalaust ástfanginn
af sjálfum sér. „Nú skil ég,“ hvíslar maður þá,
„hvers vegna aðrir hafa þjáðst af mínum völd-
um, því ég blátt áfram brenn af ást til sjálfs
mín.“ Fegurðin er þá ekki í vatninu, hún um-
lykur ekki fjöllin og dvelur ekki í dölunum,
heldur speglast aðeins í augum hins sjálfhverfa
áhorfanda sem sér aðeins eigin mynd. Sér ekki
ána, nemur ekki óræða lögmálið, heldur lætur
það allt fara fram hjá sér. En svo rataði ég inn í
vinnustofu Sigtryggs og sá botnlaus litbrigði í
vatninu á striganum og yfirborð sem speglar
heiminn. Sá náttúru og striga renna saman.
„Hlutverk mitt er að finna sjónarhorn eða
glugga þar sem þau meintu grundvallarsann-
indi sem ég leita að endurspeglast og setja þau
svo fram á þann hátt að þau veki forvitni fólks
og vonandi opni eitthvað fyrir því,“ segir Sig-
tryggur.
Málverk í umhverfismati
Listmálarinn er miðill. Ég sökk inn í málverkið,
horfði þangað til vatnið tók að renna. Eftir að
hafa numið festuna sem umvefur strauminn, þá
opnaðist eitthvað og ég sá það sem ég hafði
ekki séð áður. Það sem opnaðist var þekking
þótt henni væri ekki miðlað á hefðbundinn hátt.
„Ég tel að rannsókn listmálara sé meira í ætt
við trúarlega leit en vísindalega rannsókn. Mér
finnst það aukna vægi sem náttúran í sínu
hreina og óspillta formi virðist hafa, réttlæta
slíka rannsókn. Vaxandi tilfinning fyrir landinu
veitir lífsfyllingu í heimi efahyggju,“ segir Sig-
tryggur.
Áhorfandinn andmælir Sigtryggi: „Mér
finnst vinna listmálarans vera leit að þekkingu
sem er jafnmikils virði og t.a.m. leit líffræð-
inga.“
Hugtakinu þekking er of þröngur stakkur
búinn og það getur haft vafasamar afleiðingar,
því ákveðnir hópar sækja vald sitt til við-
urkenndrar þekkingar. Listmálari getur miðl-
að þekkingu á landslagi, þekkingu sem annars
yrði ekki numin. Tíðarandinn gerir það að
verkum að mjög brýnt er að landslaginu verði
sinnt á ný af alúð: málverkið sem náttúra.
Eftir að ég nam þekkinguna sem býr í mál-
verkum Sigtryggs og hélt aftur á vit landsins,
gekk með ám og yfir ár, skynjaði ég fleira en
áður. Ég tók með mér myndavél og myndaði
lifandi vatn sem aldrei nemur staðar, ár sem
sprikla af gleði eins og Brúará, ár sem voru
brúnaþyngri og fljót sem mér tókst engan veg-
inn að skilja. Ég á afbragðs bók um þetta fljót:
Lagarfljót – mesta vatnsfall Íslands eftir Helga
Hallgrímsson, en mig skortir þá þekkingu um
það sem Sigtryggur gæti mögulega miðlað með
list sinni. Ef þær myndir væru til gætu þær
vegið þungt í umhverfismati um Fljótið. Skrif-
uð skýrsla um Fljótið er ágæt, einnig ljós-
myndir en ef ég væri umhverfisráðherra myndi
ég biðja um mörg málverk af því til að verða
dómbær á gildi fljótsins.
Ástæðan er einfaldlega sú að málverk miðlar
þekkingu, dýpt og túlkun sem fæst ekki annars
staðar.
Seigfljótandi sogið
Þekkingin er verðmæt og efinn hverfur aldrei.
En það er undrunin sem gerir okkur að lifandi
fólki. Undrun barnsins er hjartnæm, einnig
undrun annarra lífvera; kettlinga, hvolpa,
kálfa, jafnvel fuglsunga. Undrunin yfir hátterni
hlutanna er upphafið að nýrri hugsun í huga
sérhvers einstaklings. Slík undrun er á und-
anhaldi í skilvirkum nútímaborgum. Til að
forðast firringuna og öðlast sýn þarf borg-
arbúinn að hverfa á vit náttúrunnar því það er
dapurlegt að vera ævinlega í skipulögðu rými.
Hann þarf að undrast utan mannvirkja. Slíka
undrun þarf að sækja í regluna sem náttúran
býr til og finna má í verkum Sigtryggs.
Áhorfandinn undrast andspænis málverkum
Sigtryggs af Soginu. Hann hefur séð þessa á
renna en er ef til vill hættur að taka eftir henni.
Hann hefur einnig lesið um Sogið og heyrt sög-
ur og ljóð en nú hefur hann öðlast nýja sýn.
„Mig hefur lengi langað til að mála Sogið,“
segir Sigtryggur. „Ég las eitt sinn skáldsögu
eftir Steinunni Sigurðardóttur þar sem birt er
skálduð minningargrein um mann sem átti
sumarbústað í Þrastarskógi og birt er ljóðræn
lýsing á seigfljótandi Soginu. Mér finnst orðið
„seigfljótandi“ rétt karakterlýsing á Soginu.“
Sigtryggur hefur málað svo lengi að hann
hefur losnað undan hefðinni og þroskast á eigin
forsendum. Listamaðurinn fer í ham og þegar
hann málar verður einbeitingin að algleymi líkt
og hjá veiðimanni sem stendur við á. En hver
er munurinn á reiðubúnum listmálara gagn-
vart striganum og reiðubúnum veiðimanni
gagnvart ánni?
„Samband myndast við ána og verkefnið er
að höndla karakterinn. Ég hef áhuga á fís-
ískum eiginleikum vatnsins: hvernig vatnið
rennur og hvernig það lætur. Brúará býr yfir
gáska en Sogið er eðlisþyngra,“ segir Sig-
tryggur.
Áhorfandinn einbeitir sér enn, öðlast al-
gleymi og undrast að málverkið er ekki aðeins
mynd af vatni, ekki dauft endurkast, heldur
eins konar náttúra í sjálfu sér. Málverkið dýpk-
ar þekkingu hans á náttúrunni.
Málverkið hreyfði við áhorfandanum sem
breyttist.
Sogið í farvegi strigans
Áhorfandi stendur frammi fyrir málverki og
gæti orðið fyrir áhrifum. Í þetta sinn mætast
verkið og áhorfandinn í seigfljótandi á og
náttúran og málverkið renna saman í huga
hans. Sýning Sigtryggs Bjarna Baldvins-
sonar, sem nefnd er Sog, var opnuð í gær í
Listasafni Reykjanesbæjar.
Morgunblaðið/Einar Falur
Kaldhæðni? „Ég er ekki sammála því, rómantíkin er blússandi lifandi hjá fjölda af frábæru listafólki. Helftin af þjóðinni er bergnumin af nátt-
úrunni sem hverfur. Fólk hefur fundið sér eitthvað heilagt. Og það er rómantískt.“
Höfundur er rithöfundur.
Áhorfandi og listmálari
mætast í eirðarlausum heimi
» Til að forðast firringuna og
öðlast sýn þarf borgarbúinn
að hverfa á vit náttúrunnar því
það er dapurlegt að vera æv-
inlega í skipulögðu rými. Hann
þarf að undrast utan mann-
virkja. Slíka undrun þarf að
sækja í regluna sem náttúran
býr til og finna má í verkum
Sigtryggs.