Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.2006, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. DESEMBER 2006 7
lesbók
Eftir Sigríði Þorgeirsdóttur
sigrthor@hi.is
I
H
ér á síðum Lesbókar höfum
við Eyjólfur Kjalar Emils-
son á undanförnum vikum
átt í ritdeilu um heimspeki
Platons og mannskilning
vestrænnar heimspeki. Út-
gangspunkturinn er túlkun á tveimur atriðum
í heimspeki Platons, dauðastund Sókratesar
og hellislíkingunni svonefndu. Á yfirborðinu
lætur Eyjólfur líta út fyrir að meginástæðan
fyrir því að hann skrifar tvær greinar í Lesbók
til höfuðs ræðu sem ég flutti um kynjafræði og
svars sem ég samdi fyrir Vísindavefinn um
hugmyndir Platons um kynin sé fyrst og
fremst sú að honum hafi runnið til rifja að sjá
ekki hárrétt farið með tilvitnanir. Þegar betur
er að gáð kemur í ljós að þetta er yfirskin og
deilan snýst í reynd um annað og meira; nefni-
lega um þá skoðun að í forngrískri heimspeki
hafi verið settur fram mannskilningur sem er
kvenfjandsamlegur og að hann hafi verið að
miklu leyti ráðandi í heimspekisögunni í meira
en 2000 ár. Um þetta snýst deilan, þótt Eyjólf-
ur vilji helst ekki ræða það, heldur kjósi að fela
sig á bak við yfirkennarann með rauða penn-
ann sem sér sig knúinn til að leiðrétta texta-
fræðilega ónákvæmni.
Í fyrri Lesbókargrein sinni rekur Eyjólfur
af mikilli smásmygli hvað sagt er orðrétt um
dauðastund Sókratesar og hvað ekki er sagt í
texta Platons og ávítar mig fyrir lesa inn í text-
ann hluti sem þar er ekki að finna. Raunar
þverbrýtur Eyjólfur sín textafræðilegu prin-
sipp sjálfur og les inn í textann að Xanþippa og
Sókrates hljóti að hafa gert upp sín mál áður
en hún er leidd burt og hann deyr („… má fast-
lega gera ráð fyrir að þau hafi talað margt,
þótt ekki séu þær samræður raktar í Faí-
doni“). Á hverju byggir textafræðingurinn
Eyjólfur þessa staðhæfingu? Svo virðist sem
hún þjóni einkum þeim tilgangi að renna stoð-
um undir þá túlkun að Xanþippa hafi vart
syrgt mann sinn sem kona af holdi og blóði
sem ber til hans mannlegar tilfinningar, held-
ur einkum rökhugsunarinnar vegna, því dauð-
ur Sókrates geti ekki rökrætt framar við fé-
laga sína. Til frekari stuðnings gefur Eyjólfur
til kynna að Xanþippa hafi væntanlega ekki
haft ástæðu til að syrgja hann, enda hafi hún
átt vísan öruggan lífeyri og barnapössun að
auki. Að mínum dómi er þessi túlkun Eyjólfs
sjálf órækur vitnisburður um það hve lífseigur
hinn hefðbundni, karlhverfi mannskilningur
er. Túlkun hans byggir á hugmynd um hina
nægjusömu, undirgefnu, hliðhollu konu og
karlinn sem þarf að ræða málin við vini sína,
ótruflaður af konum. Textafræði Eyjólfs er
mun gildishlaðnari en hann er meðvitaður um.
Málið snýst nefnilega í reynd ekki fyrst og
fremst um texta og gæsalappir, eins og hann
lætur að liggja. Um hvað snýst það þá? Málið
snýst um túlkanir.
II
Umrædd umfjöllun mín um platonska heim-
speki er ekki af toga ritskýringar, heldur rýni
ég í táknræna þætti. Ég tengi niðursetningu
hins kvenlega og göfgun hins karllega í þessari
heimspeki á táknrænan hátt við þá afstöðu til
kvenna sem birtist í lýsingu á Xanþippu á
dauðastund Sókratesar. Lestur minn á tákn-
heimi textanna á þó einkum við um vísun mína
til túlkunar Luce Irigaray á hellislíkingunni,
sem Eyjólfur afgreiðir sem rakalaust bull og
segir alla alvörufræðimenn á sviði forngrískr-
ar heimspeki hundsa. Satt að segja hélt ég að
svo sveitalegir sleggjudómar um aðrar túlk-
unarhefðir en þær sem maður sjálfur aðhyllist
heyrðu sögunni til. Irigaray er í hópi víðlesn-
ustu heimspekinga samtímans. Túlkanir henn-
ar eru umdeilanlegar. Fjölbreytilegar túlkanir
eru engu að síður lífæð heimspekinnar, þær
halda spurningum hennar lifandi. Auk þess er
það langt í frá rétt að þeir fræðimenn sem Eyj-
ólfur hefur velþóknun á hundsi túlkun Iri-
garay. Charlotte Witt er í þeirra hópi, en svo
skemmtilega vill til að hún er jafnframt
höfundur kafla um femíníska heimspeki í Stan-
ford Encyclopaedia of Philosophy. Þar segir
hún að Irigaray fari óhefðbundnar leiðir í túlk-
un sinni á heimspekihefðinni og noti m.a. húm-
or, satíru, óbeinar tilvitnanir og aðferðafræði
sálgreiningar til að afhjúpa hið „óhugsaða“ í
textum heimspekinga fyrri tíma. Í fyrri svar-
grein minni vakti ég athygli á þessum skrifum
Witt. En í stað þess að viðurkenna að hún sé
kannski ekki sá trausti bandamaður sem Eyj-
ólfur telur hana vera svarar hann því til með
þrjósku að Witt taki texta eftir Irigaray inn í
textasöfn sem hún ritstýri bara „af kurteisi“.
Raunin er önnur. Witt fjallar um Irigaray
vegna þess að hún telur hana vera mikilvægan
og áhrifamikinn heimspeking á sviði femín-
ískrar heimspeki. Vissulega er það svo að
margir fræðimenn á sviði forngrískrar heim-
speki sem beita hefðbundnum aðferðum rit-
skýringar fjalla lítt um túlkanir höfunda á borð
við Irigaray. Það er algengt að ástunda af-
markaðar textaskýringar án þess að taka tillit
til stærri spurninga. Túlkanir Irigaray eiga
heima í hefð verka um sögu heimspekinnar
sem fjalla um grófu línurnar í uppdráttum af
heimspekisögunni. Í hópi slíkra verka eru
Heimspeki og spegill náttúrunnar eftir Rich-
ard Rorty, Saga heimspekinnar eftir Bertrand
Russel, skrif Friedrichs Nietzsches og Mart-
ins Heideggers um forsókratíska heimspeki og
Platon og Aristóteles, svo fátt eitt sé nefnt.
Kannski er helsta skýringin á því hvers vegna
heimspekingar sem leggja stund á þröng
textafræði og ritskýringar sækja ekki í slík
verk sú að þeir telja þau gagnast lítt til að
varpa ljósi á textafræðileg vandamál. Slíkar
nálganir ættu engu að síður að vera athygl-
isverðar fyrir textasérfræðinga vegna þess að
þær opna fyrir nýja heimspekilega sýn með
óhefðbundnum lestri á textum hefðarinnar.
Þetta gerir einmitt Irigaray með túlkunum
sínum á textum Platons. Þótt stíll hennar, sem
er býsna viðtekinn innan meginlandshefðar
heimspekinnar, sé Eyjólfi framandi eru það
auðvitað engin rök í málinu. En það er eitt að
láta stílinn aftra sér. Annað er að það þarf al-
vörufræðimennsku, svo ég vitni í Eyjólf, til að
takast á við efnið sjálft.
Að mínum dómi varpar túlkun Irigaray ljósi
á hellislíkinguna sem nauðsynlegt er að hafa í
huga þegar hún er kennd. Hellislíkingin er
einn af mikilvægustu textunum í vestrænum
menningararfi sem flestir heimspekinemar
kynnast í upphafi náms. Með túlkun sinni
bendir Irigaray á hvernig hellislíkingin kann
að leggja línurnar fyrir kenningar um tví-
hyggju sálar og líkama sem ganga eins og
rauður þráður gegnum sögu vestrænnar heim-
speki allt fram á okkar daga. Í öðru lagi af-
hjúpar Irigaray hvernig líkingamál Platons,
sem tekur til hvort tveggja verufræði og þekk-
ingarfræði hans, er ekki hlutlaust gagnvart
kyni heldur gegnsýrt hugmyndum um mis-
munandi stöðu, eiginleika og samskipti
kynjanna. Til þess að ná þessu tvíþætta túlk-
unarmarkmiði dregur hún fram hið „óhugs-
aða“ í hellislíkingunni með því að lýsa hellinum
sem móðurlífi.
Túlkun hennar er hins vegar ekki úr lausu
lofti gripin. Sú staðreynd að myndmál getn-
aðar og fæðingar er víða að finna í skrifum
Platons leiðir hana til þess að myndgera hell-
inn á þennan hátt. Í texta má sjá hluti sem höf-
undur hans gerði ekki ráð fyrir að mætti lesa
úr honum, hugmyndir sem höfundurinn gerði
sér e.t.v. ekki grein fyrir sjálfur. Þar má sjá
leifar hugmynda sem sveima um í þeirri menn-
ingu sem höfundur er hluti af og myndmál höf-
undar getur sagt margt um viðhorf hans til
annarra hluta en þeirra sem textinn fjallar
beint um. Þótt Platon sjálfur hafi ekki séð hell-
inn fyrir sér sem móðurlíf, þá sér Irigaray vís-
bendingar um að hellirinn tákni heim sem í
platonskri heimspeki er tengdur við kvenleik-
ann, heim sem einkennist m.a. af rökleysu og
myrkri. Það er flóknara mál að gera grein fyrir
150 blaðsíðna langri túlkun Irigaray á hellislík-
ingunni en svo að hægt sé að gera það af gagni
í stuttri blaðagrein. Með mikilli einföldun má
segja að hún leitist við að sýna með hellislík-
ingunni hvernig hið andlega og vitsmunalega,
sem er tengt körlum, er upphafið á kostnað
hins jarðneska og líkamlega, sem er tengt kon-
um. Irigaray snýr kenningu Platons á hvolf og
afhjúpar hana sem karllægan heim vits-
munadýrkunar, sem hina einu leið ein-
staklingsins til guðdómlegs lífs.
Samkvæmt hefðbundnum túlkunum er hell-
irinn staður þar sem menn eru fangar blekk-
inga skuggamynda. Heimspekingurinn verður
því að komast upp úr skuggaheimi hellisins á
vit sólarljóssins þar sem hrein þekking er
möguleg. Þegar fanginn kemur fram í dags-
ljósið frelsast hann úr ánauð líkamlegrar skyn-
reynslu. Hann á síðan að hverfa aftur ofan í
hellinn til þess að frelsa hina fangana og segja
þeim að það sem þeir sjái í hellinum séu aðeins
skuggamyndir af hinum raunverulega heimi
sem er fyrir aftan þá. Þannig á hellislíkingin að
lýsa þroskasögu einstaklingsins frá fáfræði til
þekkingar. Samkvæmt túlkun Irigaray frels-
ast heimspekingurinn á táknrænan hátt frá
móðurinni og verður fær um að beita skynsem-
inni einni, að hætti föðurins. Þess vegna heldur
hún því fram að helliskenningin lýsi hug-
myndum um þekkingu sem hæfi körlum og úti-
loki konur. Vestræn menningarsaga hefur
gert þessar hugmyndir að sínum með því að
telja konur skorta eiginleika sem karlar hafi til
að bera og á grundvelli þess bannað konum
lengst af að taka þátt í stjórnmálum og tala í
kirkjum og útilokað þær frá menntun og fræð-
um.
Samkvæmt túlkun Irigaray hefur það ekki
síður verið afdrifaríkt að verufræði og þekk-
ingarfræði hellislíkingarinnar hafa leitt til ein-
sýni um þekkingu og sannleika. Irigaray lýsir
þessu með skírskotun til þversagnakenndrar
náttúru sólarinnar sem bæði birtir auganu
myndir en getur einnig blindað það. Á sama
hátt telur Irigaray þá sem horfa beint inn í
hinn endanlega sannleik, sem sólin stendur
fyrir hjá Platoni, geta beðið tjón á sálinni. Lífið
í hellinum er að hennar dómi ekki bara föl eft-
irmynd sannleikans. Það er lífið sjálft vegna
þess að hinn eini stóri sannleikur er ekki
höndlanlegur og sannleikur sem slíkur getur
bara birst mönnum „sem brot og í böndum“,
svo vitnað sé í gamla vísu. Irigaray staðhæfir
einnig að afkvæmi þeirrar andlegu fæðingar
sem hinn karllægi skynsemiheimur getur af
sér verði varla frjósamt, því fjölgun geti ekki
orðið nema fyrir tilstuðlan beggja kynja.
Þannig dregur Irigaray fram greinarmuninn
sem hellislíkingin felur í sér á líkamlegri og
andlegri fæðingu, þar sem hið fyrrnefnda fer
fram í hellinum en hið síðarnefnda í dagsljós-
inu. Til að ögra enn frekar fullyrðir hún að
mynd móðurlífsins sem hellirinn birtir sé einn-
ig á að líta eins og innsnúið typpi. Með þessu
myndmáli andmælir Irigaray kynjalitaðri tví-
hyggju líkama og sálar, vitsmuna og tilfinn-
inga sem hellislíkingin festir í sessi og hefur
gegnsýrt vestræna heimspeki. Eyjólfi hefði
verið nær að fjalla um gagnrýni á tvíhyggjuna,
fremur en að festast í yfirborðinu með því að
neita að ræða viðfangsefni Irigaray vegna þess
að hann segist ekki skilja stílinn.
III
Cynthia Freeland er dæmi um sérfræðing á
sviði forngrískrar heimspeki sem skirrast ekki
við að ræða málefnið. Í nýlegri grein um Ti-
mæos í greinasafni sem Witt ritstýrir ræðir
hún femíníska afbyggingu Irigaray, Judith
Butler og fleiri höfunda. Freeland beitir hefð-
bundnum aðferðum við að gagnrýna í senn
kenningar þessara fræðimanna sem og hefð-
bundnari nálganir. Í annarri nýlegri grein um
forngríska heimspeki og hugmyndafræði sam-
tímans gagnrýnir Freeland einnig hefð-
bundnar aðferðir kollega sinna með hliðsjón af
femínisma. Eyjólfur gæti kannski kynnt sér
umfjallanir á borð við þessar áður en hann full-
yrðir að kollegar sínir í fræðunum láti sér hin-
ar óhefðbundnu aðferðir sem vind um eyru
þjóta.
Eyjólfur sér í Lesbókargreinum sínum
ástæðu til að taka sérstaklega fram hvað hann
sé sjálfur mikill jafnréttissinni. Ef verkin eiga
að tala þá sér þess ekki stað í skrifum hans hér
í Lesbók. Vilji hann „rétta hlut kvenna“ í heim-
spekisögunni, eins og hann skrifar, gæti hann
tekið mið af rannsóknum á hugmyndum um
kyn og mismun í heimspekikennslu sinni.
Rannsóknir femínískra heimspekinga hafa á
undanförnum áratugum ekki aðeins falist í að
afhjúpa karlhverfan mannskilning og kven-
fyrirlitningu í kenningum heimspekinga, og að
reyna að hefja sig upp yfir slíkt með því að
gera mannskilning heimspekinnar fjölbreyti-
legri í ljósi þess að „maðurinn“ er bæði karl og
kona, eins og heimspeki Irigaray er dæmi um.
Rannsóknir femínískra heimspekinga hafa
einnig beinst að því að grafa upp „gleymda“
kvenheimspekinga. Þá kemur m.a. í ljós að á
tímum Forngrikkja voru til kvenheimspek-
ingar sem hafa ekki notið sannmælis. Þöggun
kvenheimspekinga á við um öll tímabil heim-
spekisögunnar. Í kennslu nokkurra námskeiða
við Háskóla Íslands hefur verið tekið mið af
þessum nýju rannsóknum. Textum eftir kven-
heimspekinga nýaldar hefur t.d. verið bætt inn
í lesefni í nýaldarheimspeki. Heimspeki nýald-
arkvenna varpar oft nýstárlegu sjónarhorni á
vandamál heimspekinnar út frá þeirra tíma
forsendum. Bréfaskipti sem Descartes átti við
Elísabetu prinsessu og skrif frænku hans, Cat-
herine Descartes, eru ekki aðeins til marks um
ólíkt sjónarhorn kvenna á samband sálar og
líkama, vitsmuna og tilfinninga. Þær sýna
einnig heimspeki Descartes í nýju ljósi og
draga fram að ráðandi túlkanir geta verið ein-
sýnar og fyrirbyggt möguleika á fjölbreyti-
legri mannskilningi sem jafnvel er unnt að
finna vísi að í kenningum Descartes – þegar
vel er gáð. Áhrifa femínískra rannsókna gætir
víðar í kennslu við heimspekiskor. Sú ný-
breytni hefur verið tekin upp að kenna reglu-
lega námskeið um heimspeki kyns og mis-
munar þar sem er m.a. fjallað um viðhorf
heimspekinga til kynja, kynþátta og annars
mismunar. Í stjórnmálaheimspeki er einnig
gerð grein fyrir stjórnspekikenningum sem
taka tillit til kynja og mismunar. Það væri for-
vitnilegt að vita hvort Eyjólfur gæti gert grein
fyrir því hvernig hann tekur mið af gagnrýni í
þessum anda í sinni kennslu. Heimspeki Iri-
garay er aðeins ein leið til að sýna hversu
kynjahugmyndir geta verið samofnar veru- og
þekkingarfræði í forngrískri heimspeki.
Að blindast af ljósi sólar
Stylus Greinarhöfundi þætti forvitnilegt að vita hvort Eyjólfur gæti gert grein fyrir hvernig
hann tekur mið af feminískri gagnrýni í sinni heimspekikennslu. Forn rómversk freska.
Ef verkin eiga að tala þá sér þess ekki stað í
skrifum Eyjólfs Kjalars Emilssonar hér í Les-
bók, segir greinarhöfundur sem hefur undan-
farnar vikur staðið í deilum við Eyjólf Kjalar
um femíníska heimspeki og kvenfyrirlitningu
í verkum Platons.
Höfundur er dósent í heimspeki við
Háskóla Íslands.