Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.2006, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. DESEMBER 2006 17
lesbók
Frá örófi alda hefur dauðinn verið
viðfangsefni skálda og lista-
manna. Hann hefur
t.d. birst sem dul-
arfull, kuflklædd
vera, slyngur sláttu-
maður eða sem
lostafullur djöfull,
ávallt óboðinn og
oftast óvelkominn.
Eftir því sem
læknavísindunum
hefur fleygt fram
hefur dauðinn í
raunverulegri mynd
sinni orðið æ fjar-
lægari nútíma-
mönnum. Sjúkdóm-
ar, þjáning og dauði
tilheyra nú stofn-
unum og sérfræð-
ingum og um leið og öndin líður
úr nösunum er líkið fjarlægt og
sett í kæli. Yrkisefni Sindra
Freyssonar í nýrri ljóðabók, (M)
orð og myndir, er dauðinn frá nú-
tímalegri hlið og prýða ljós-
myndir Hákonar Pálssonar bók-
ina. Þær eru áhrifamiklar, hráar
og kuldalegar og jafnvel grimmar
en falla einkar vel að textanum
svo úr verður skemmtilegt sam-
spil orða og mynda.
Umbrotið er líka sérlega
„smart“ og frumlegt, líkt og í ann-
arri ljóðabók Sindra, Harði kjarn-
inn (njósnir um eigið líf), sem út
kom 1999 og innihélt hörkugóð
ljóð. Það fer oft vel á því að láta
útlit og innihald styðja hvort ann-
að í (ljóða)bókum, það gerir þær
bæði eigulegri og eykur þær jafn-
vel nýjum víddum.
Í (M)orð(um) og myndum eru
allmörg ljóð, stutt og snaggaraleg
og flest í írónískum tóni. Fjallað
er um dauðann frá
ýmsum sjón-
arhornum, ljóðið
Rúmrusk lýsir t.d.
angist og sorg þess
sem eftir lifir (80),
Frágangur fjallar
um það þegar lík er
búið til kistulagn-
ingar (88–89)og
Efnahvörf lýsa því
sem gerist þegar
líkið er brennt (84).
Algeng fóbía eða
martröð um kyrr-
setningu er klædd í
orð í kaldhæðnu
ljóði sem ber heitið
Fullkomið myrkur,
fullkomin þögn og hefst svo:
„Kassinn er um tveir metrar á
lengd/ og hálfur metri á breidd/
frá botni til loks eru um fjörutíu
sentímetrar …“ (63).
Víða eru skírskotanir eða vís-
anir í titlum ljóðanna sem auka
við dýpt þeirra, t.d. í 100% bíla-
láni:
Gleraugun héluð
Ísdropar í vikugömlu skegginu
Varirnar fela ekki tannaglamrið
Vill sofna í snjóskafli
Í falsskjóli frá deyðandi
höndum vindsins
Afturljós jeppans depla
rauð í skurðinum
og breyta rúðumylsnunni í
blóðdropa
(41)
Kaldhæðin kímni einkennir
ljóðin öðru fremur. Margskonar
tabú tengjast dauðanum í fortíð
og nútíð en í ljóðunum er ráðist að
þeim af miklum krafti. Sem dæmi
mætti taka Halló! Heyrirðu í
mér?
Á hverju leiði er loftnet
en símasambandið slæmt
svona á milli tveggja heima
eins og farsímarisarnir hafi ekki
eygt
þennan rotnandi markhóp
og sorgmæddar raddirnar
sem kalla yfir kirkjugarðinn
Í augnablikinu er viðtakandi
utan þjónustusvæðis
eða allar rásir uppétnar
(48)
Ljóð Sindra um dauðann í nú-
tímanum eru hreinskilnisleg og
hrá. Þau draga upp afar óljóð-
ræna og raunsæja mynd af dauð-
anum eins og myndin á bókarkáp-
unni ber með sér. Ljóðin eru
kjarnyrt og myndmálið er einfalt,
beinskeytt og jarðbundið (sbr.
„rúðumylsna“ og „rotnandi mark-
hópur“). Viðfangsefni, sem marg-
ur hefði tekið á með silkihönskum
og hjúpað væmni og tilfinn-
ingasemi, verður Sindra upp-
spretta frumlegrar og skapandi
orðanotkunar og óvæntra mynda.
Hvergi dauður punktur …
„Allar rásir uppétnar …“
BÆKUR
Ljóð
Eftir Sindra Freysson og Hákon Páls-
son. 95 bls. JPV-útgáfa, 2006.
(M)orð og myndir
Sindri Freysson
Steinunn Inga Óttarsdóttir
Lykilatburðum er jafnan gefið mikið vægi
í mannkynssögunni, rétt eins og í frásögn-
um og sögum. Einstaklingsörlög eru þann-
ig tvinnuð saman við almenn
örlög; söguhetjan ræður eða
er látin ráða gangi sögunnar/
Sögunnar. Hending hlýtur
því að leika stórt hlutverk í
mannkynssögunni og lítill at-
burður (jafnvel vængja-
sláttur fiðrildis?) getur leitt
af sér gjörbreytta niðurstöðu
eða ástand.
Í Samsærinu gegn Banda-
ríkjunum breytir höfund-
urinn gangi sögunnar með
því að hnika til einum kosn-
ingaúrslitum í Bandaríkj-
unum í upphafi seinni heim-
styrjaldar, nánar tiltekið í
forsetakosningunum í nóv-
ember 1940. Þessar kosn-
ingar vann frambjóðandi demókrata-
flokksins með yfirburðum og Franklin
Delano Roosevelt (FDR) varð því fyrsti
Bandaríkjaforseti til að sitja þrjú tímabil á
valdastóli. Roosevelt lýsti eins og kunnugt
er stríði á hendur Þjóðverjum og öxulveld-
unum og þátttaka Bandaríkjanna í seinni
heimstyrjöld kom þar með í veg fyrir sigur
nasista.
En hvað ef … ? Hvað ef fulltrúi Repú-
blikanaflokksins hefði unnið téðar kosn-
ingar? Þar í flokki voru ýmsir hreint ekki
fráhverfir röggsemi Hitlers; flokkurinn
talaði í það minnsta gegn þátttöku í stríð-
inu. Það má því velta því fyrir sér hvort
sigur þeirra í kosningunum 1940 hefði
breytt gangi stríðsins. Hefðu fasískar ein-
ræðisstjórnir orðið ríkjandi stjórnarform í
hinum vestræna heimi?
Í stað FDR kemur Roth, forsetaefni
Repúblikana, í Hvíta húsið. Þetta er eng-
inn annar en Charles A. Lindbergh flug-
kappi sem fyrstur flaug yfir Atlantshafið,
frá New York til Parísar, á einþekjunni
Spirit of St. Louis. Höfundur lætur s.s.
Lindbergh mæta á hárréttri stundu á
kosningafund Repúblikana í miðri fram-
bjóðendakreppu; menn geta ekki komið
sér saman um nokkurn frambjóðanda
gegn FDR. Þá birtist Lindbergh, gengur
inn salinn í fullum skrúða flugkappans og
heillar fundinn (án þess að segja orð) gjör-
samlega, frelsarinn kominn: „Lindy!
Lindy! Lindy!“
Sagan í bókinni gerist fyrir rúmum 60
árum og er að mestu æskuminningar sögu-
persónunnar Philips Roths en sá er meira
en lítið skyldur höfundinum
(þetta er ekki í fyrsta sinn
sem Roth setur sjálfan sig
eða nafna sína á svið í skáld-
sögu). Sagan byggir á sann-
sögulegum atburðum og
raunverulegum persónum,
þekktum sem minna þekkt-
um. Eins og áður segir þá
hnikar Roth til atburðum til
annars konar veraldarsögu. Í
stuttu máli: Lindbergh (sem í
raun dáði Hitler, þáði orðu
þriðja ríkisins og var þekktur
gyðingahatari) verður forseti
og Bandaríkin fara nærri því
að verða fasistaríki og gyð-
ingaofsóknir hefjast af full-
um krafti.
Samsærið gegn Bandaríkjunum er for-
vitnileg saga sem greinir frá fordómum,
einkum gegn gyðingum. Sagan býður upp
á skemmtilegar vangaveltur um sögulega
atburði. En hún er líka umsögn um stjórn-
málalegt ástand í heiminum í dag og sér-
staklega um ástandið í Bandaríkjunum.
Þessa stundina situr þar við stjórn maður
sem er ekki minni lýðskrumari en Lind-
bergh í skáldsögunni, maður sem er
hættulegur friði í heiminum og sem hefur
þegar att fíflum á forað í Írak – kollegum
sínum (t.d. forsætisráðherra Bretlands) og
taglhnýtingum (t.d. f.v. forsætisráðherr-
um Íslands).
Philip Roth er með þekktari núlifandi
rithöfunum í Bandaríkjunum. Hann er
orðinn 73 ára gamall en lætur ekki deigan
síga og gefur út býsna frjóar og skemmti-
legar skáldsögur þessi árin. Hann hefur
skrifað hátt í þrjátíu skáldsögur. Meðal
þeirra þekktari má nefna American Pasto-
ral, The Human Stain og The Dying Ani-
mal en sú síðastnefnda kom út í íslenskri
þýðingu 2003.
Hvað ef … ?
BÆKUR
Þýdd skáldsaga
Eftir Philip Roth í þýðingu Helga Más Barðason-
ar. Bókaútgáfan Hólar, 2006. 343 bls.
Samsærið gegn Bandaríkjunum
Philip Roth
Geir Svansson
Umskiptin (Die Verwandlung),
nóvella eftir Franz Kafka (1883–
1924), telst til víðfrægustu bók-
menntaverka
heimsbyggð-
arinnar. Sagan af
sölumanninum
samviskusama,
Gregor Samsa, sem
vaknaði „morgun
einn af órólegum
draumum“ og
„hafði breyst í
skelfilegt skorkvik-
indi í rúmi sínu“
(31) hefur orðið
bæði fræðimönn-
um, skáldum og al-
mennum lesendum
innblástur og
óþrjótandi brunnur
pælinga um form-
gerð, tákn og túlkun á hlutskipti
mannsins í tilverunni. Nýlega
setti leikhópurinn Vesturport
verkið upp í Lundúnum undir
heitinu „Metamorphosis“ við
frábærar undirtektir. Á leikrit-
inu var yfirbragð hefðbundins,
borgaralegs stofudrama og
sums staðar frjálslega farið með
söguna og túlkun hennar – sem
sýnir vel hversu sígild, opin og
frjó hún er. Líkt og í sögunni var
opnunarsenan í uppfærslunni
sérlega áhrifamikil: Gregor sam-
anhnipraður í rúmi sínu, lýsingin
bjó til skuggamynd sem minnti á
skordýr og áhorfendur tóku
andköf af spennu og hryllingi.
Umskiptin er magnað skáld-
verk um einsemd, firringu,
sjálfsvitund og vald. Og eins og í
mörgum öðrum sögum Kafka er
yrkisefnið líka sekt, að bera sök
án þess að vita hvers vegna.
Gregor Samsa var áður fyr-
irvinna og fastaland fjölskyld-
unnar en þegar hann er úr leik
þurfa allir meðlimir fjölskyld-
unnar að endurskoða stöðu sína
(taka umskiptum). En hvað
gerðist? Af hverju urðu um-
skiptin? Er Gregor þræll vana
og skyldu? Hefur mennska hans
tapast í ómanneskjulegu þjóð-
skipulagi? Er hann geðveikur?
Hvort er verra, að vera mann-
legt dýr eða dýrslegur maður?
Sjaldan hefur tví-
tog fantasíu og
raunsæislegrar
frásagnar verið út-
fært á áhrifaríkari
hátt en í Umskipt-
unum og þessi
íroníski frásagn-
arháttur opnar fyr-
ir óteljandi spurn-
ingar og
túlkunarleiðir.
Lýsingarnar á lík-
amlegu ástandi
Gregors, fótatítl-
unum sem kikna
undir honum, erf-
iðleikunum við að
skríða áfram eða
snúa höfðinu eru svo raunveru-
legar og fjarstæðukenndar í
senn að lesandinn veit ekki sitt
rjúkandi ráð. Verk Kafka eru
eins og margræður vefur eða
spegill og sjálfur sagði hann að
bókmenntir ættu að vera eins og
ísöxi rekin á kaf í hausinn á les-
andanum, aðeins þannig gætu
þær opnað okkur nýja sýn á
heiminn sem við lifum í. Það
skuggalega er að ísaxir Kafka
gefa okkur ekki aðeins nýja sýn
heldur líka flóknari sýn á heim-
inn, en enga einfalda niðurstöðu.
Erlendis er algengt að þýð-
ingar á helstu bókmenntaverk-
um séu endurskoðaðar reglulega
en hér á landi hefur það ekki
verið vaninn. Það er helst Bibl-
ían sem hefur verið þýdd oftar
en einu sinni. Þýðingar eru hins
vegar þess eðlis að þær þurfa að
ganga í endurnýjun lífdaga og
þess sér nú merki á Íslandi. Á
dögunum kom út ný þýðing
Wuthering Heights eftir E.
Bronté og og nú Hamskiptin en
Hannes Pétursson þýddi söguna
með þessu nafni um 1960 (end-
urskoðuð útgáfa 1983 er með
öllu ófáanleg). Það væri fróðlegt
að bera saman þýðingarnar;
önnur er eftir myndvíst og
snjallt ljóðskáld, hin eftir vand-
virka fræðimenn sem reyna að
komast sem næst frumtextanum
og endurskapa merkingu hans
og stíl.
Útgáfa Umskiptanna í nýrri
þýðingu er ekki bara tímabær
og gleðileg heldur líka sérlega
hagnýt. Frumtextinn er birtur
samhliða svo hægt er að njóta
bæði frummáls og þýðingar í
senn og nýta bókina t.d. til náms
í tungumálum og þýðingum eða
þýðingafræði. Auk þess eru
skýringar birtar neðanmáls. Í
formála Gauta Kristmannssonar
er þetta kallað „fjölmála útgáfa“
(5) og er óskandi að þessi háttur
verði að venju framvegis hjá ís-
lenskum bókaútgefendum. Loks
fylgir bókarauki þar sem varpað
er fram spurningum, athugunar-
efnum og túlkunarleiðum auk
þess sem talið er upp efni um og
eftir Kafka á íslensku.
Þýðendur útskýra á mjög
sannfærandi hátt af hverju sag-
an heitir ekki Hamskiptin eins
og flestir lesendur þekkja hana
frá fyrri tíð og hvernig „unge-
heurer Ungeziefer“ verður að
„skelfilegu skordýri“ í nýju þýð-
ingunni (20–23). Hamskiptin eru
skáldlegri og hljómfegurri titill
en Umskiptin margræðari sem
er mjög í anda Kafka. Í eldri
þýðingunni er Gregor „bjalla“
en sú dýrategund er bara ekki
nægilega ógnvekjandi og við-
bjóðsleg. Feðgarnir fræknu, Ey-
steinn og Ástráður, eiga heiður
skilinn fyrir að færa okkur
Kafka á frábærri íslensku og
fyrir þá alúð og virðingu sem
þeir hafa ávallt sýnt skáldinu og
verkum þess.
Skelfilegt skorkvikindi
BÆKUR
Þýdd skáldsaga
Eftir Franz Kafka. Íslensk þýðing:
Ástráður Eysteinsson og Eysteinn
Þorvaldsson. 158 bls. Háskóla-
útgáfan 2006.
Umskiptin
Franz Kafka
Steinunn Inga Óttarsdóttir
Íslendingum hefur orðið minnisstætt sjó-
slysið mikla við Mýrar 16. september árið
1936. Þar fórst franska rann-
sóknaskipið Pourquoi-Pas? og
með því fjörutíu menn, en
einn komst af við illan leik.
Margt olli því að þessi atburð-
ur festist fremur í minni
manna en mörg önnur átak-
anleg sjóslys, er hér höfðu
orðið og kostað fjölda manns
lífið. Pourquoi-Pas? Hafði oft
komið hingað til lands og víða
komið til hafnar. Það þótti
einkar glæsilegt fley og marg-
ir Íslendingar höfðu kynnst
skipverjum og þá ekki síst
foringjanum, Jean-Baptiste
Charcot, sem allir vissu að var
heimsþekktur vísindamaður
og ekki síst kunnur fyrir
rannsóknir sínar á heimskautasvæðunum.
Pourquoi-Pas? Skipið lagði upp frá Reykja-
vík áleiðis til Kaupmannahafnar laust eftir
hádegi hinn 15. september 1936. Fyrst í
stað gekk allt vel, en þegar skipið var komið
vestur undir Garðskaga brast á ofsaveður.
Skipstjórinn ákvað að hleypa undan og
reyna að komast í var en skipið hrakti und-
an veðrinu norður Faxaflóa, upp í skerja-
garðinn út af Mýrum og fórst þar.
Á þessu ári eru liðin sjötíu ár frá þessum
hörmulega atburði og af því tilefni er þessi
bók gefin út. Höfundur hennar, Serge
Kahn, er forseti Hollvinasamtaka Charcots
skipherra og Pourquoi-Pas? í Frakklandi
og hefur um langt skeið unnið að rann-
sóknum á ævi Charcots. Hann rekur hér
ævisögu hans í rækilegu máli, lýsir mann-
inum og lífsviðhorfi hans, segir frá rann-
sóknarleiðöngrum hans til suður- og norð-
urskautsins og lýsir hinni örlagaríku hinstu
siglingu.
Í viðaukum er að finna æviá-
grip Charcots, skrár yfir skip
hans og áhafnir, viðkomustaði
víða um heim, búnað og vís-
indastörf auk þess sem greint
er frá tengslum Charcots við
Franska landfræðifélagið. Í
bókarlok eru nauðsynlegar
skrár.
Frú Vigdís Finnbogadóttir,
fyrrverandi forseti Íslands, rit-
ar stutta inngangsgrein, þar
sem hún rifjar upp bernsku-
minningar tengdar slysinu á
Mýrum og Anne-Marie Vallin-
Charcot, dótturdóttir Char-
cots, ritar inngang, en hún
fæddist fáeinum vikum áður en
afi hennar fórst.
Þetta er einkar glæsileg bók, prýdd mikl-
um fjölda mynda. Þær hafa margar mikið
heimildagildi og sumar eru hreint listaverk.
Texti bókarinnar er vel saminn og fróðlegur
aflestrar og þýðing Friðriks Rafnssonar er
ágætlega gerð. Þetta er bók sem óhætt er
að mæla með við alla, sem áhuga hafa á
sögu vísinda og rannsókna á heim-
skautasvæðunum.
Glæsilegt
minningarrit
BÆKUR
Ævisaga
Eftir Serge Kahn. Formáli eftir Anne-Marie Vall-
in-Charcot. Friðrik Rafnsson þýddi.
Útgefandi: JPV útgáfa, Reykjavík 2006,
192 bls., myndir og kort.
Jean-Baptiste Charcot. Heimskautafari, land-
könnuður, læknir
Jean-Baptiste Charcot
Jón Þ. Þór