Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.2006, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. DESEMBER 2006 15
Eftir Bergþóru Jónsdóttur
begga@mbl.is
Þ
að er yfirþyrmandi forneskju-
kennd sem fylgir því að geta
sagst vera af síðustu kynslóð
fyrir sjónvarp.
Heimurinn hefur breyst, sem
betur fer til betri vegar að flestu
leyti, en þó er margs að sakna. Það var á dög-
um hádegisverðar heima, síðasta lags fyrir
fréttir, vinstri umferðar, hagkaupssloppa, möl-
kúlna og popplínkápa, að enn eimdi eftir af
gamla Íslandi í mínu lífi; því sem mér finnst í
endurminningunni vera hnausþykkur hraukur
af mold, heiður sumarhiminn, spóavellingur í
móa, vetrarmyrkur, sauðalitir, skíma af skari
og kveðskapur. Fólkið er líka í þessari mynd;
afar og ömmur, frændfólk, venslafólk, ungt
fólk og gamalt fólk, og tími, jafn langur vetr-
armyrkrinu.
Ég er ekki að spá í að skrifa sjálfa mig aftur
á þarsíðustu öld, en ég er þakklát fyrir að hafa
kynnst fólki sem náði í skottið á henni og hafði
nennu og sinnu á að opinbera mér menningu
hennar í hversdagslegum samskiptum sínum
við mig.
Á árunum fyrir sjónvarp var gott að alast
upp. Það besta var að eiga alltaf greiðan að-
gang að fólki. Það skipti engu máli þótt þetta
fólk væri orðið roskið, það hafði alltént tíma.
Oft var tímanum varið í að spila á spil og á
meðan verið var að þrefa um hvort taka ætti
marías eða manna, eða hvort manninn ætti að
vera hornfirskur eða venjulegur var einhver
sem kaus heldur að fara með sniðuga vísu eða
stöku, bara si svona til að létta lundina og vera
manns gaman.
Það var ekki síður upplifun að fara langar
rútuferðir um landið, og jafnvel í fyrstu einka-
bílsferðina – syngjandi að sjálfsögðu nýjar vís-
ur og gamlar.





Því er ég að rifja þetta upp, og baða mig
blauta í nostalgíunni, að nýútkomin bók blés í
glæður fortíðarþrárinnar. Einu sinni átti ég
gott heitir þessi bók og er gefin út af Smekk-
leysu í samvinnu við Stofnun Árna Magn-
ússonar í íslenskum fræðum. Umsjónarmaður
með útgáfunni er Rósa Þorsteinsdóttir en
henni til aðstoðar við efnisvalið var Katla
Kjartansdóttir.
Nú er ykkur sjálfsagt farið að renna í grun
hvers konar bók hér um er að ræða; jú, þetta
er safn kvæða og vísna sem venjan var að fara
með fyrir börn, að því er segir í formála Rósu.
Það sem gerir bókina einstaka, er að henni
fylgja tveir geisladiskar; afrit af upptökum
safnsins. Fjársjóður, gullaskrín, kistill fullur af
gömlum perlum, sem nú bíða þess að verða
pússaðar af nýjum kynslóðum Íslendinga. Við
skulum grípa nánar niður í formála Rósu:
„Efnið sem hér er gefið út á bók og tveimur
geisladiskum er varðveitt á segulböndum í
þjóðfræðasafni Stofnunar Árna Margnússonar
og er flutt af fólki alls staðar að af landinu.
Upptökurnar eru flestar gerðar á 7. áratug
síðustu aldar með fólki, konum og körlum, sem
fædd eru á fyrstu áratugum 20. aldar eða seint
á 19. öld. Öll hafa þau lært það sem þau fara
með af foreldrum sínum eða öðru fólki af
þeirra kynslóð eða af næstu kynslóð þar á und-
an. Efnisvalið hefur miðast við að sýna sem
fjölbreyttasta mynd af því barnaefni sem
finnst í safninu.“
Mér hlýnar um hjartað að rekast á eina og
eina vísu í bók Rósu sem ég kannast við. Nú er
auðvelt að rifja upp því kveðskapurinn er
sprelllifandi á plötunum tveimur. Hitt er hins
vegar ærið verkefni að hlusta á allt heila safnið
sem þarna er, skoða vísurnar með í bókinni,
kjamsa á fortíðinni í skrýtnum orðum, fyndnu
rími, gælum og þulum. Er þessi ekki skemmti-
leg?
Á ég að segja þér söguna af kónginum Gulífer?
Sem réði fyrir borginni Metórum og Temprum.
Drottning hans hét Þeysiblaðra Hellenaðra Hérótaðra.
Dóttirin hét Dettiklessa Hellenessa Hérótessa.
Sonurinn hét Runtus og Struntus og Herragullið Fruntus.
Svo reru þau fyrir nesið það stranga
og þá er úti sagan sú langa.
Þetta Sögugabb, en svo heitir vísan, sýnir
svolitla forvitni um sögu og fólk í fjarlægum
heimshlutum. Sögusviðið er augljóslega
Grikkland og botn Miðjarðarhafsins ef ráða
má eitthvað í nöfnin, en vísusmiðurinn hefur
ekki getað setið á sér að leika sér með nöfnin
skringilegu, snúa þeim upp í kjánafyndni til að
njóta þeirra enn betur. Tungan er leikur,
hrynjandi málsins skapar skemmtilegheit sem
einhvern tíma hafa glatt sálir einhverra, og
munu gera áfram. Margar vísur af þessum
toga eru í safninu.
Gælur og bænir eru þarna líka, eins og þessi
fábrotna staka sem þó segir svo margt:
Drottinn blessi Dodda minn
drenginn mömmu fríða,
fylgi honum farsældin
fram til elli tíða.
Þulurnar skipa líka veglegan sess í Rósu-
bókinni, eins og ég ætla að kalla hanna. Óskap-
lega fannst mér gaman að Leppalúðakvæðinu
langa, sem er forvitnilegt fyrir margra hluta
sakir. Inn í það tvinnast minning mín af gömlu
Grýlukvæði, og kannski Ókindarkvæðinu óg-
urlega; það ber af sér keim af Gilsbakkaþulu
með heimilislegum veitingum, það er íklæmið,
því lýsingar Leppalúða á því er hún biður
presta og préláta um börn má skilja á tvennan
veg, og sjálfsagt hafa foreldrar sem kváðu
þetta fyrir börnin sín á sinni tíð haft lúmskt
gaman af. Við skulum grípa niður í það:
Karlæga kerlingu
kannastu við
það er hún Grýla
með gráloðinn kvið.
Það er hún Grýla
sem grá er eins og örn.
Hún hefur farið víða
að fala sér börn.
Hún hefur farið norður
og fundið hann séra Gvönd.
Upp bar hún fyrir honum
efni sín vönd.
Upp bar hún fyrir honum
bónorð um barn
en ekki var klerkurinn
gustukagjarn.
Ég er ekki frá því að þetta kvæði sé náskylt
kvæðinu um Dúðadurt, sem Pétur Grétarsson
og Sigurður Flosason gerðu eftirminnilegt í
þjóðlagareisu sinni á Listahátíð fyrir nokkrum
árum. Þar kem ég einmitt að næsta máli á dag-
skrá, og það er gott mál.
Á síðustu árum hefur verið mikil vakning til
vitundar um verðmæti þau sem felast í menn-
ingu okkar, talaðri, kveðinni, sunginni á fyrri
öldum. Raddir þjóðar, safnið sem Andri Snær
Magnason tók saman úr sjóðum Árnastofn-
unar var fyrsta varðan sem vakti eftirtekt, og
að sjálfsögðu samstarf Steindórs Andersens
kvæðamanns við Hilmar Örn Hilmarsson tón-
skáld og hljómsveitina Sigur Rós. Arfleifðin
sem hafði svo lengi legið stillt og prúð og beðið
síns vitjunartíma var þar með að vakna til lífs
öðru sinni. Þegar Iðunnarsafnið kom út fyrir
nokkrum árum, var öðrum stórum áfanga náð.
Það var afrek að koma því svo fallega í hendur
þjóðarinnar á nýjan leik. Það væri auðvitað
ekkert að marka slíka grósku ef ekki væri fyrir
það, að þetta gerist fyrst og fremst vegna þess
að vilji er fyrir hendi til að taka upp þráðinn og
rækta þennan svörð að nýju. Ég nefndi Sigurð
Flosason og Pétur Grétarsson og spunaverk-
efnið þeirra. Í Rósubók eru líka vísur sem hafa
orðið tónskáldum efni til tónsmíða og útsetn-
inga. Ég nefni bara vísuna Einn guð í hæðinni,
sem Þorkell Sigurbjörnsson hefur gefið nýtt líf
í tónlist sinni.
Þegar unginn minn var lítill var hann á leik-
skólanum Ásborg við Langholtsveg. Það er
enn um það talað þegar krakkinn kom heim
fjögurra ára kyrjandi Bokkavísur í erinda-
fjölda sem virtist aldrei ætla að taka enda.
Ömmu og afa þóttu það undur og stórmerki að
þetta lærðu börn svona vel í leikskóla. Ég er
ekki viss um að mér þætti það neitt merkilegt í
dag, því þetta er eiginlega ekki lengur spurn-
ing um að einhverjir hafi áhuga á að „halda lífi
í“ gömlum góðum verðmætum. Þau standa
keik og lifa, það sýna dæmin, og það er svo
notaleg tilhugsun að hafa þá fortíðarveislu í
farangrinum sínum.





Það sem skiptir máli er að efni sem lúrir í
geymslum og söfnum, kössum og kirnum, fái
að líta dagsljósið, þannig að það nái að draga
andann á nýjan leik. Ég er sannfærð um að
það mun eiga góða „aðra“ ævi. Þess vegna er
það svo þakkarvert að sjá bók sem þessa verða
til, hlaðna efni til að byggja á, spinna úr og
leika með á ásborgum og listahátíðum
komandi ára. Vísurnar kalla á fólk. Þær kalla á
fólk að lesa sig og læra sig og kveða sig, þær
kalla á fólk að hittast til að spila saman, semja
saman, kveðast á, halda sköpunarferlinu
áfram sem áður varðveittist í munnlegri
geymd.
Heimurinn hefur breyst, Doddi er sofnaður
svefninum langa eftir farsæla ævi, en fær hér
einstakt tækifæri til upprisu. Það er á færi
okkar allra að gæða hann lífi á nýjan leik.
Kvæðagott
Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræð-
um og útgáfufyrirtækið Smekkleysa hafa
gefið út einstakt safn laga á bók og geisla-
diskum. Safnið heitir Einu sinni átti ég gott,
og í því er að finna íslenskan kveðskap ætl-
aðan börnum, hljóðritaðan á 7. áratug síðustu
aldar af vörum fólks sem fæddist um þarsíð-
ustu aldamót. Rósa Þorsteinsdóttir á Árna-
stofnun er umsjónarmaður útgáfunnar.
Grýla „Hún hefur farið norður og fundið hann séra Gvönd. Upp bar hún fyrir honum efni sín
vönd,“ segir í Leppalúðakvæði. Myndskreytingar í bókinni eru eftir Halldór Baldursson.
ÞAÐ er hæpið að kalla þær sjö bækur sem nú
eru út komnar um Kvenspæjarastofuna eftir
Alexander McCall Smith venjulegar glæpa-/
spennusögur eins og þær virðast við fyrstu
sýn. Þær eru ekki dæmigerðar formúlusögur
með ofbeldi, morði eða stórglæp, tæknilegri
rannsókn og spennandi eltingarleik heldur
segir sagan frá tveimur konum sem fást við að
leysa ráðgátur sem oftar en ekki eru hvers-
dagslegar og leysast jafnvel af sjálfum sér. En
það sem einkennir Kvenspæjarastofubækurn-
ar eru litríkar persónulýsingar, skemmtileg
samfélagsgreining og kynni af sérstæðum
menningarheimi Afríku. Bæk-
urnar um Fandorín eftir Boris
Akúnín sem gerast í Rússlandi á
síðari hluta nítjándu aldar eru á
svipuðum nótum að mörgu leyti.
Bækur af þessu tagi gerast í
framandi umhverfi eða tíma,
hafa á sér ævintýralegan blæ og
hafa öðlast miklar vinsældir les-
enda á síðustu árum. Þær slá á
aðra strengi en glæpasögur sem
taka á nútímasamfélagsvanda í
anda norrænnar sakamála-
bókmenntahefðar og fjalla um
innflytjendur í blokk í Breiðholti,
morð á Kárahnjúkum, eiturlyf
eða fjármálamisferli. Það er ekki
þar með sagt að þessar
ævintýraglæpaspennusögur forðist að taka á
vandamálum eða flýi raunveruleikann, þær
snúast einmitt um mannúð, sam-
kennd og vandann að lifa í sam-
félagi við aðra.
Mikill húmor og hlýja ein-
kenna bækurnar um Kven-
spæjarastofuna. Það er ekki
hægt annað en láta sér þykja
vænt um Mma Ramotswe, sem
er „hefðbundin í vexti“ og
strangheiðarleg, samstarfskonu
hennar, Mma Makutsi, sem nú
hefur efni á að kaupa sér annað
par af skóm og státar af frábærri
vélritunarkunnáttu, og hinn við-
kunnanlega Hr. J.L.B. Mate-
koni, sem er nýbakaður eigin-
maður Mma Ramotswe og
stöndugur eigandi bílaverk-
stæðis. Í bókinni ber til ýmissa tíðinda, t.d.
skellir Mma Makutsi sér í danskennslu með af-
drifaríkum afleiðingum og góðkunningi Mma
Ramotswe úr fortíðinni skýtur upp kollinum
og ógnar tilveru hennar. Hvíta sendiferða-
bílnum hennar er stolið og upp kemst um
leynivínsölu í bænum. En þrátt fyrir ýmsar
uppákomur heldur lífið heldur áfram sinn
vanagang á sólbökuðum götum Gaborone í
Botsvana og viðskiptin blómstra hjá Kven-
spæjarastofunni.
Það jafnast næstum á við að svamla í Bláa
lóninu eða fá gott nudd að glugga í bækurnar
um Kvenspæjarastofu númer eitt. Hægur og
friðsamur stíll, yfirveguð speki um gömul gildi
og rólegur lífstaktur síast inn með rauðrunna-
teinu sem aðalpersónan, Mma Ramotswe,
sötrar þegar hún þarf að hvíla sig á dular-
fullum málum. Virkilega notaleg lesning í
skammdeginu.
Rauðrunnate í ró og spekt
Steinunn Inga Óttarsdóttir
BÆKUR
Þýdd skáldsaga
Eftir Alexander McCall Smith. Helga Soffía Einars-
dóttir þýddi. Mál og menning, 2006.
Félagsskapur kátra kvenna
Alexander McCall Smith