Morgunblaðið - 25.06.2006, Qupperneq 20

20 SUNNUDAGUR 25. JÚNÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Kr. Ben.
Suðurlandið í höfn í Grindavík. Skipið fórst á jólanótt 1986.
Þegar skipverjarnir fimm sem lifðu afþegar flutningaskipið Suðurlandfórst á jólanótt 1986 á hafsvæðinumilli Íslands og Noregs komu tilReykjavíkur tók fjölmenni á móti
þeim á flugvellinum. Skipbrotsmönnunum var
vel fagnað en tilfinningar fólks voru blendnar
því sex félagar þeirra höfðu orðið hafinu að bráð.
Meðal viðstaddra var ellefu ára gamall drengur,
Stefán Karl Stefánsson, ásamt föður sínum sem
lestað hafði Suðurlandið fyrir hina örlagaríku
ferð. Allar götur síðan hefur þetta hörmulega
slys og eftirmál þess ekki liðið Stefáni Karli úr
minni og nú, tæpum tuttugu árum síðar, er hann
að leggja drög að leikinni kvikmynd um málið
sem framleidd verður vestur í Hollywood og
frumsýnd á hvíta tjaldinu eftir hálft þriðja ár ef
allt gengur að óskum.
„Þegar faðir minn, Stefán Björgvinsson, fékk
tilkynningu um það á jóladag 1986 að Suður-
landið hefði sokkið var ekki vitað hvort allir
skipverjar hefðu farist. Við tók erfið bið enda
voru þetta allt samstarfsmenn föður míns. Eftir
að hafa farið með föður mínum að taka á móti
skipverjunum sem lifðu slysið af á flugvellinum
var þetta mál orðið partur af mínu lífi og hefur
verið það síðan,“ segir Stefán Karl aðspurður
um áhuga sinn á þessu hörmulega sjóslysi.
Það var þó ekki fyrr en bók Óttars Sveins-
sonar, Útkall í Atlantshafi á jólanótt, kom út á tí-
unda áratugnum að Stefán Karl fór að hugsa
aftur til slyssins og kynna sér málið betur. „Ég
fór að tala um slysið við pabba og komst þá að
því að rannsókn þess hjá rannsóknanefnd sjó-
slysa hafði verið ábótavant. Ég átti að vísu erfitt
með að trúa því í fyrstu en því betur sem ég
kynnti mér málið þeim mun vissari varð ég í
minni sök.“
Þrálátur orðrómur
Stefán Karl fór snemma að heyra orðróm
þess efnis að slysið hefði verið lestunarstjóran-
um að kenna. Trétunnurnar í lestinni hefðu
brotnað þegar skipið fékk á sig brotsjó og það
orðið til þess að skipið sökk. Hann segir þennan
þráláta orðróm eðli málsins samkvæmt hafa
fengið á föður sinn og raunar fjölskylduna alla.
„Fyrir um fimmtán árum var ég að vinna við
byggingu Blönduvirkjunar og þar sem ég stend
þarna uppi á fjalli með smiði nokkrum fer hann
að tala um lestunarstjóra Suðurlandsins. Hvað
það hafi verið skelfilegt að hann skyldi ekki hafa
lestað skipið almennilega og þar fram eftir göt-
unum. Hann var alveg grunlaus um mín tengsl
við málið. Ég horfði á hann og sagði: Þú ert að
tala um föður minn. Smiðnum brá verulega við
það og baðst afsökunar. Kvaðst ekki eiga neitt
með að tala svona um óstaðfesta hluti. Þetta er
ágætt dæmi um það hvernig fólk talar um svona
lagað.“
Það var þarna á fjallinu sem Stefán Karl fékk
hugmyndina sem hann er nú að hrinda í fram-
kvæmd. „Það er gaman að segja frá því núna en
það var einmitt á þessu augnabliki sem ég hugs-
aði fyrst með mér að það þyrfti að búa til kvik-
mynd um slysið.“
Stefán Karl segir föður sinn alla tíð hafa verið
sannfærðan um að mistök við lestun hafi ekki
valdið slysinu og skipverjarnir sem lifðu af full-
yrði allir að það hafi ekkert komið fyrir í lestinni.
Enginn þeirra kannist heldur við brotsjó á skip-
ið. „Málið er því allt ákaflega loðið. Þegar maður
nefnir þetta slys í dag er eins og verið sé að
hreyfa við heilmiklu leyndarmáli. Vatnið er
gruggugt.“
Það var eftir að Stefán Karl fluttist ásamt eig-
inkonu sinni, Steinunni Ólínu Þorsteinsdóttur,
til Los Angeles að hugmyndin um að gera leikna
kvikmynd um slysið komst á rekspöl. „Þetta var
fyrir einu og hálfu ári og við ákváðum strax að
kýla á þetta verkefni af fullum krafti. Slá hvergi
slöku við og láta ekkert stöðva okkur. Við vorum
hins vegar bara lítil peð í Hollywood og höfðum
ekki hugmynd um hvert fyrsta skrefið ætti að
vera. Ég leit samt á það sem skyldu mína að tala
fyrst við Óttar Sveinsson. Ég hafði lesið bókina
hans um slysið margoft og var staðráðinn í að
hafa Óttar með mér í þessu. Hann tók mér vel
og við gerðum með okkur samning þar sem
hann veitti mér réttinn til að kvikmynda söguna.
Upp frá því hófst ég sjálfur handa við að skrifa
söguna niður í handritsform. Hvernig gat ég séð
hana fyrir mér? Fór að skoða alla mögulega
vinkla og rannsaka málið betur. Tíndi til alls-
konar gögn, talaði við Óttar, talaði við föður
minn og fékk skýrslurnar sendar út.“
Aðhyllist kafbátakenninguna
Þegar Stefán Karl fór að máta allar upplýs-
ingar saman kom á daginn að málið gekk ein-
faldlega ekki upp. „Þetta passaði engan veginn,
það er ekkert samræmi milli frásagnar skipverj-
anna og skýrslu rannsóknarnefndar. Satt best
að segja stendur ekki steinn yfir steini í þessari
skýrslu. Hún er uppfull af staðhæfulausum full-
yrðingum. Það er býsna merkilegt. Skipverjarn-
ir kannast ekkert við að það hafi komið brotsjór
á skipið. Þeir kannast hins vegar allir við að það
hafi komið högg undir skipið að aftanverðu bak-
borðsmegin. Jón Snæbjörnsson, sem var annar
stýrimaður í þessari ferð, fékk lóðningu á
hundrað metra dýpi, þar sem dýpið er um tvö
þúsund metrar, klukkutíma fyrir slysið. Það
bendir til þess að eitthvað hafi verið undir skip-
inu. Var það hvalur? Varla. Kafbátur er mun lík-
legri skýring. Klukkutíma eftir að skipverjarnir
voru komnir í björgunarbátinn sáu þeir tvo ljós-
kastara á haffletinum um tvö hundruð metra frá
björgunarbátnum. Það er varla ofskynjun því
það er útilokað að fimm menn fái sömu ofskynj-
unina á sama tíma og séu með hana í tæpa tvo
klukkutíma.“
Kenning Stefáns Karls er sú að rússneskur
kafbátur hafi falið sig undir Suðurlandinu á ferð.
„Þetta er gamalkunnugt ráð þegar kafbátar
þurfa að fela sig fyrir öðrum kafbátum. Undir
Rússanum var svo breskur kafbátur og aftan úr
honum gekk njósnakapall upp á 1,8 km. Þetta er
mjög næmur búnaður en náði ekki til rússneska
kafbátsins þar sem hann faldi sig undir Suður-
landinu. Við svona aðstæður þarf kafbátur að
halda hundrað metra fjarlægð við skip eins og
Suðurlandið enda gengur það upp og niður.
Eitthvað hefur hins vegar farið úrskeiðis hjá
rússneska kafbátnum því hann rakst upp undir
Suðurlandið. Samkvæmt frétt breska blaðsins
The Mail on Sunday í febrúar 1987 flúði rúss-
neski kafbáturinn í hánorður við þetta og Suður-
landið fór á hvolf. Það kom leki að skipinu og það
sökk ofan á kapal breska njósnakafbátsins.
Samkvæmt The Mail on Sunday var breski kaf-
báturinn fastur á hafsbotni í ellefu daga eftir
slysið. Þá komu breskar freigátur á vettvang og
sprengdu flak Suðurlandsins á hafsbotni og los-
uðu þar með kafbátinn. En eyddu um leið sönn-
unargögnum.“
190 manna áhöfn var í rússneska kafbátnum
og 97 í þeim breska. Enginn kom skipbrots-
mönnunum til bjargar. „Þessu hafa ættingjar
þeirra sem fórust þurft að lifa með og einnig þeir
sem lifðu slysið af. Þrír mannanna drukknuðu
Morgunblaðið/Eyþór
„Ég er ekki að gera þessa mynd af reiði, heldur vegna þess að mér finnst mikilvægt að leiða sann-
leikann í ljós – leiðrétta söguna. Mín vegna, föður míns vegna, vegna skipverjanna sem lifðu af og
vegna aðstandenda þeirra sem létust,“ segir Stefán Karl Stefánsson.
með skipinu en þrír til viðbótar létust úr kulda
og vosbúð í gúmbáti. Allt vegna þess að ein-
hverjar kaldastríðsreglur bönnuðu kafbátunum
að bjarga skipverjunum. Þeir voru því bara látn-
ir drukkna. Það er ömurleg staðreynd.“
Stefán Karl hefur ýmis gögn undir höndum
sem styðja þessa kenningu, m.a. upptöku af
símaviðtali sem Óttar Sveinsson átti við blaða-
fulltrúa breska varnarmálaráðuneytisins á sín-
um tíma. „Þar staðfestir blaðafulltrúinn að at-
burðurinn hafi verið eins og The Mail on Sunday
lýsir honum. Þegar Óttar fer svo að spyrja hann
nánar út í tímasetningar og annað þá þagnar
þessi maður og kannast allt í einu ekki við neitt.
Það fær á hann þegar hann áttar sig á því hver
Óttar er og hvað hann veit. Hann spyr Óttar
hvaðan hann hafi þessar upplýsingar. Blaða-
fulltrúinn segir að hann megi ekki tala um ferðir
kafbáta en viðurkennir þó að íslenskt farmskip
hafi sokkið og það hafi tengst því að einn af kaf-
bátum Breta hafi misst njósnakapal sinn. Þetta
eru mjög óhrein svör. Óttar fór með þetta mál í
fjölmiðla hér á sínum tíma en það var kæft í fæð-
ingu. Ég hef undir höndum bréfasamskipti ís-
lenska utanríkisráðuneytisins við Breta og fleiri
og þau eru meira en lítið athyglisverð, t.a.m. ým-
ist játa þeir eða neita aðild að málinu. Það segir
manni að verið er að kasta ryki í augu íslensku
þjóðarinnar. Ég þurfti að beita klókindum til að
komast yfir þessi bréf og ýmislegt annað er
varðar þetta mál. Og mér eru enn að berast
gögn. Ég hef verið í sambandi við bandaríska
kafbátaherforingja og menn í Bretlandi sem
þekkja þennan tíma og látið þá fara yfir mínar
kenningar. Þeir fullyrða að þetta sé mjög líklega
rétt og þeir séu ekki að heyra svona kenningar í
fyrsta sinn.“
Saga um örlög og hetjuskap
Enda þótt kvikmynd sé byggð á sannsögu-
legum atburðum er hún sjálfstætt skáldverk og
Stefán Karl segir enga opinbera rannsókn hér á
ferðinni enda hafi hann ekkert umboð til þess.
„Við erum bara að fjalla um þessa atburði í
myndinni. Nöfnum verður breytt og markmiðið
er hvorki að fegra menn né sverta. Þetta snýst
ekki um það. Ég er ekki að gera þessa mynd af
reiði, heldur vegna þess að mér finnst mikilvægt
að leiða sannleikann í ljós – leiðrétta söguna.
Mín vegna, föður míns vegna, vegna skipverj-
anna sem lifðu af og vegna aðstandenda þeirra
sem létust. Kannski verður þetta líka fyrsta al-
vöru kaldastríðsmyndin, The Hunt for Red
October náði því aldrei. Samt verður þetta fyrst
og fremst mannleg saga. Saga um örlög og
hetjuskap manna sem verða leiksoppar stríðs-
átaka.“
Öðrum þræði mun myndin líka fjalla um vask-
lega framgöngu danska varðskipsins Vædderen
sem bjargaði skipverjunum fimm úr lekum
björgunarbátnum nær hálfum sólarhring eftir
slysið. „Sem oftar var björgunaráætlun Norður-
atlantshafslandanna gjörsamlega lömuð á jóla-
nótt. Það var enginn á vakt. Landhelgisgæslan
var snögg að bregðast við en hafði engin tæki til
ráðstöfunar. Varnarliðið gat heldur ekkert gert
vegna þess að eldsneytisflugvélar voru ekki til-
tækar. Vædderen var fyrir tilviljun statt í Fær-
Sagan leiðrétt
Leikin kvikmynd um skipbrot Suðurlandsins á jólanótt 1986 er á leið í fram-
leiðslu í Hollywood. Maðurinn á bak við myndina er aðalframleiðandinn
Stefán Karl Stefánsson en gert er ráð fyrir að tvær til þrjár stórstjörnur fari
með hlutverk í henni. Í samtali við Orra Pál Ormarsson gerir Stefán Karl grein
fyrir aðdraganda myndarinnar og hvers vegna hann er að „leiðrétta söguna“.
Eitt af hliðarverkefnum kvikmyndarinnar umSuðurlandsslysið eru áform um að finna flak-
ið og kafa niður að því með myndavélar. Undirbún-
ingur er þegar hafinn og hefur Stefán Karl þegar
rætt við sömu aðila og köfuðu niður að Titanic og
Bismarck og rannsökuðu höfnina í Pearl Harbour.
„Þetta fyrirtæki heitir Deep Sea System Int-
ernational Inc. og vinnur að jafnaði fyrir National
Geographic. Ég talaði við eiganda þess um þetta
mál og fannst honum það mjög áhugavert. Hann
sagði það jafnvel geta verið fordæmisgefandi fyrir
kaldastríðstímann því hann hefur heyrt fleiri
„draugasögur“ af þessu tagi gegnum tíðina. Þeir
vilja fara þarna niður, mynda flakið og kanna hvort
það var sprengt. Ef það var aldrei sprengt er þá
hola á botninum? Ef ekkert er óeðlilegt, hvers
vegna viðurkenndu Bretar þá að hafa sprengt flak-
ið?“
Alls staðar tekið vel
Talið er að flak Suðurlandsins liggi á tæplega
tveggja km dýpi en Deep Sea System Int-
ernational Inc. er með tækjabúnað sem gerir þeim
kleift að fara niður á allt að þriggja km dýpi. „Þann-
ig að þetta er ekkert mál fyrir þá,“ segir Stefán
Karl.
Þessi vinna er á byrjunarstigi en Stefán Karl
segir alla hafa tekið þessari málaleitun sinni vel.
„Ég talaði við Landhelgisgæsluna og hún vill gjarn-
an aðstoða okkur við þetta. Ég ræddi þetta líka við
forseta Íslands sem styður þetta verkefni heils-
hugar og hefur fylgst vel með því. Ég ætla einnig
að koma á viðræðum við Hafrannsóknastofnun og
fleiri aðila til að hjálpa okkur við að finna flakið.
Þetta eru heldur ekki bara hagsmunir okkar sem
að kvikmyndinni stöndum heldur getur þetta líka
leitt til þess að nýjar upplýsingar komi fram í mál-
inu og það verði tekið til rannsóknar að nýju.“
Eigi að síður er Stefán Karl undir það búinn að
hið sanna komi aldrei fram í þessu máli. „Þetta eru
herir sem við eigum við að etja og maður ræðst
ekki á heri með klaufhamar að vopni. Maður verð-
ur að hafa sannanir. Rússar hafa ekki sagt orð og
Bretar hafa ýmist játað eða neitað sök. Ef tilgáta
mín reynist rétt gæti það haft vissar afleiðingar.
Það eru fjölmörg dæmi um dularfull skipshvörf á
Norður-Atlantshafinu á tímum kalda stríðsins,
þannig að þetta gæti leitt eitt og annað í ljós. Það
sakar a.m.k. ekki að reyna.“
Kafað niður að flakinu