Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.2007, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 3. MARS 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Gunnar Guðbjörnsson
gudbjornsson@internet.is
M
orguninn eftir frumsýningu
er ánægjulegur þegar sýn-
ingin kvöldið áður hefur
gert stormandi lukku. En
þegar opnuð er Lesbók
blasir við grein um afla-
brest í Óperunni fer ánægjan fyrir lítið.
Árni Tómas Ragnarsson ber velferð ís-
lenskrar óperustarfsemi fyrir brjósti. Hann
vill sýna eina skemmtilega óperu í staðinn fyr-
ir tvær leiðinlegar á ári. Honum finnst Il
Trovatore skemmtileg en Brottnámið úr
Kvennabúrinu og Flagari í framsókn leið-
inlegar. Var mig að dreyma fagnaðarlætin sem
ég varð vitni af á báðum þessum sýningum Ís-
lensku Óperunnar?
Leiðinlegt eða skemmtilegt?
Ekki voru allir sáttir við nýklassískian tónlist-
arstíl Stravinskis og þótti hann höfða of mikið
til almennings. Stravinski var vottuð hluttekn-
ing í gagnrýninni eitt sinn og mun hann þá
hafa tekið upp ávísun, greiðslu fyrir óp-
eruflutninginn og sagt það einu "gagnrýnina"
sem hann tæki mark á. Áhorfendur fyrstu
tveggja sýninga ÍÓ hafa skemmt sér kon-
unglega og komið niður í búningsherbergi til
okkar listamannanaí tugavís til að lýsa ánægju
sinni. Verkið hittir í mark hjá þeim sem vilja
njóta góðrar tónlistar og leiklistar 57 árum eft-
ir frumflutning. Heldur það uppi nafni tón-
skáldsins. Nöfn neikvæðra gagnrýnisradda
gleymast sem betur fer hratt.
Árni Tómas mistúlkar grein mína í Lesbók-
inni 27.janúar sl. (musik.is). Hann telur tóninn
í henni lítilsvirðingu við afrek fyrri stjórnenda
ÍÓ. Ég hef sungið samtals í fimm uppfærslum
ÍÓ á 19 árum. Á þessum árum hef ég upplifað
róttækar þjóðfélagsbreytingar. Stórhugarnir
sem stofnuðu ÍÓ horfðu fram veginn og gættu
þess að staðna ekki. Þannig er óperunni best
borgið til framtíðar.
Virðing mín fyrir því fólki sem kom á fót ÍÓ
fyrir tæpum 30 árum er djúp. Hafi nokkur les-
ið annað úr skrifum mínum bið ég þá afsök-
unar. Eljan og fórnfýsin var takmarkalaus og
skilaði tugum frábærra uppfærslna. Sömu að-
ferðir verða þó ekki endalaust notaðar eftir
þjóðfélagsbreytingar síðsta áratugs. Það var
megininntak fyrri greinar minnar. Gjald-
gengar uppfærslur áttunda og níunda áratug-
ar síðustu aldar eru ekki vænlegar á 21.öld-
inni. Sigurður Demetz, lærifaðir minn í
söngnum, söng hlutverk Tom Rakewell í Flag-
aranum í Scalaóperunni þegar óperan var flutt
þar árið 1951. Sú uppfærsla hefur verið ólík
þeirri sem nú er í ÍÓ, eðli málsins samkvæmt.
Ópera á að vera skemmtun en hún má alls
ekki einskorðast við það. Núverandi og fyrri
stjórnendur ÍÓ hafa leitt listrænan óp-
erurekstur með glæsibrag. Nálgun þeirra hef-
ur forðast stöðnun og árangurinn vakið athygli
erlendra óperutímarita í árafjöld.
Væntanlega hafa breytingar á stjórn ÍÓ í
lok tíunda áratugarins haft sínar ástæður.
Tími breytinga var kominn. Sýningarlaun
listamanna voru lág og aðsókn farin að minnka
enda samkeppnin um áhorfendur orðin mikil
eins og ég tíundaði í fyrri grein minni.
Ævintýri í útreikningum
Árna Tómasi finnst ég hafa gert lítið úr kunn-
áttu sinni á sviði óperumála. Hann þekkir ekki
vel til raunveruleika dagsins í dag hvað sem
segja má um fyrri tíð. Kjaramál listamanna á
Íslandi eru lítið til umræðu. Vart verður lifað
af óperusöng á Íslandi í dag. Horfið var frá
fastráðningu óperusöngvara. Fastráðning er
aðeins hagkvæm fyrir hús með mikinn fjölda
sýninga og uppfærslna og er afar kostn-
aðarsöm því ekki er hægt að nýta fastráðna
söngvara í öll verkefni. Fáir söngvarar njóta
starfslauna listamanna hverju sinni og lítið um
önnur úrræði en kennslu og tækifærissöng.
Núverandi stjórn hefur fært laun listamanna
nær því sem eðlilegt má teljast og var það mik-
ið framfaraspor. Umbun okkar er rírari en
tékkinn hjá Stravinski en er bættur upp með
klappi og stappi áhorfenda í sýningarlok.
Skemmtileg er tenging Árna Tómasar við
kvikmynd Mel Brooks The Producers en
reikniskúnstir hans eru ævintýralegar. Þetta
eru staðreyndir málsins:
-Sýningarkostnaður á óperum er hærri en
mögulegt er að fá í tekjur af miðasölu í Gamla
Bíói. Sýningar eru reknar með tapi.
-Fleiri sýningar auka tapið.
-Fámennari sýningar (minni hljósmsveit og
kór o.s.frv.) minnka tapið og eykur fjármagn
til að setja upp fleiri óperur.
-Ef sýndar eru 30 sýningar af "vinsælli" óp-
eru (með fjölda listamanna á sviði) eykst tapið
og afgangur til að mæta uppsetningarkostnaði
verður minni.
Árni Tómas vill því eina uppfærslu á ári og
að hún sé leikin oft. Hvað hefði það í för með
sér?
Stórann hluta starfsfólks yrði að ráða til
eins verkefnis í senn eða fastráða fólk til að
sinna einu verkefni á ári. Rír starfsemi hússins
hefði neikvæð áhrif á öflun áhugasams starfs-
fólks. Áhugi er sterkasti drifkraftur starfs-
manna í menningarstofnunum.
Uppsetning óperu er sérhæfð og starfsfólk
ekki á hverju strái. Ritjótt starfsemi hækkar
starfsmannaveltu með auknum kostnaði.
Skammtímalausráðningar sömuleiðis þ.s. laun
eru yfirleitt hærri.
Ef starfsemi óperunnar snýst um eitt verk-
efni verður fjölbreytni í tækifærum söngvara
færri. Þróun listgreinarinnar á Íslandi staðnar
og þar með listamennirnir (afsakið "fínu orð-
in"). Færri söngvarar kysu búsetu á Íslandi!
Markaðshæfni óperunnar minnkar með eina
vörutegund á boðstólnum. Úrval er líklegra til
að glæða áhuga áhorfenda.
Erfitt er að manna 30 sýningar með laus-
ráðnu listafólki. Ráða þyrfti 2-3 söngvara til að
skipta með sér hverju hlutverki. Því fylgir
kostnaður (gisting listamanna erlendis frá, æf-
ingarlaun, ferðir). Hugsanlega þyrfti að bæta
inn hljómsveitaræfingum eins og oft gerist er-
lendis ef skipta þarf fólki út. Aukinn kostn-
aður!
Áhugi fyrir fremur láglaunuðum hljóm-
sveitar og kórstörfum dvínar þegar sömu verk
eru leikin mánuðum saman og ALLTAF UM
HELGAR.
Margir söngvarar okkar syngja einvörð-
ungu "leiðinleg" óperuverk og kæmust því
aldrei á fjalirnar hér á landi.
Ólíklegt er að takist lengur að selja 30 sýn-
ingar (sjá fyrri grein) og mikilvægt að gera sér
grein fyrir takmarkaðri samkeppnishæfni
Gamla Bíós við erlend óperuhús sem áhuga-
fólk heimsækir. Útreikningar Árna Tómasar
hentuðu stjórnartíð hjá ÍÓ en eru lítið í
tengslum við árið 2007. Óperuhús fyrir eina
"vinsæla" óperu á ári er óspennandi kostur fyr-
ir óperuunnendur og þá sem í faginu starfa og
engin vissa fyrir góðu gengi ÍÓ.
Vinsælar og ekki vinsælar
Fáar óperur njóta sömu vinsælda allstaðar.
Il Trovatore var sýnd einu sinni í Berlín í
þau fjögur ár sem ég bjó þar (3 óperuhús).
Fidelio og Rosenkavalier (hafa aldrei verið
fluttar á Íslandi) voru sýndar 4 x í 2 óp-
eruhúsum.
Grímudansleikur og Lucia di Lammemor
sýndar tugum skipta á 9. áratugnum á Íslandi
(vinsæl óperuverk?) en eru sýndar sjaldan í
samanburði við La Boheme eða Carmen víðast
í veröldinni.
Tökin og Flagarinn voru sýnd á þeim fjórum
árum sem ég bjó í Lyon - Il Trovartore aldrei.
Fullyrðing um að óperuverk séu vinsæl af
því þau voru sýnd oft hér á landi fyrir 20 árum
er engin vísbending um hvaða stefna skuli tek-
in í rekstri óperuhúsa. Engin regla er til um
það hvað slær helst í gegn. Vinsældir eru hug-
lægar og breytilegar eftir tískustraumum og
tíðaranda.
Uppfærslur í óperuhúsum Evrópu eru oft 4-
10 á vetri.
Í Frakklandi er algengt að sýningar á hverri
uppfærslu séu allt niður í 3.
Á Ítalíu frá 2 og upp í 10.
Í Þýskalandi er fjöldi sýninga mjög misjafn
og listamenn oft fastráðnir (laun söngvara
fastur kostnaður óperuhússins og breytist
ekki við sýningarfjölda) svo margar sýningar
eru ekki mikil fjárhagsleg byrði.
Í Kaupmannahöfn eru sýningar frá 3 og upp
í 14 á uppfærslu.
Sýningarfjöldi ÍÓ er eðlilegur en fjöldi upp-
færsla mjög fáar. Að fækka þeim enn er óeðli-
leg þróun. Niðurgreiðsla sæta á Íslandi er ekki
hærri en gerist í evrópskum óperuhúsum og
sætanýting í ÍÓ er almennt mjög góð.
Vinsælar óperur í Kópavogi
Margt í máli Árna Tómasar get ég tekið undir.
Carmen er eitt vinsælasta óperuverk allra
tíma og á fullan rétt á að vera sýnd. Hún er
einnig vænleg til að laða að nýja áhorfendur.
Gæta þarf þess að styggja ekki þá sem þegar
kunna að njóta óperu. Tilraunir hafa verið
stundaðar með Carmen, misvel heppnaðar.
Sinfóníuhljómsveit Íslands flutti óperurnar
Carmen og Aidu í uppfærslum í Laugardals-
höllinni í hálfuppfærslur (semi-staged). Árna
Tómasi hugnast að sú aðferð verði notuð í nýja
Tónlistarhúsinu. Enn hef ég ekki hitt þann
sem breyttist í brjálaðan óperuáhugamann eft-
ir framtak SÍ. Að setja upp verk sem henta
leikhúsinu er "listrænn metnaður". Það eru
ekki aðeins "fín orð". Að setja upp óperur sem
ekki komast fyrir í Gamla Bíói er tímaskekkja.
Ég vil einnig gjarnan sjá meistarastykkin á
sviði á Íslandi í framsæknum uppfærslum. Ég
bíð spenntur eftir að sjá Ólaf Kjartan syngja
Rigoletto í nýju óperuhúsi í Kópavogi og mér
þætti frábært að sjá Gissur Pál syngja Nemor-
ino jafnvel í Gamla Bíói, ópera sem sómir sér
þar vel. Kolbein Jón vil ég heyra með sinn
dökka raddlit í hlutverki Otello og Jóhann
Friðgeir sem Radames, Arndísi Höllu syngja
Næturdrottninguna...og svona gæti ég lengi
haldið áfram. En flest "vinsælu" verkin hans
Árna Tómasar kalla á betra leiksvið fyrir
söngvara og áhorfendur. Þar til þess nýtur við
eigum við að haga seglum eftir vindi í verk-
efnavalinu og miða að sókn til yngri kynslóða.
Vinsælar óperur á að flytja oft. Ísland þarf
samt ekki að slá heimsmet í sýningarfjölda.
Flagari í framsókn er ein vinsælasta ópera
20.aldar. ÍÓ er aðeins að hlýða kalli nútímans
og straumum í evrópsku óperulífi. Byggja brú
milli fólks með fordóma fyrir óperu með tónlist
sem liggur okkur aðeins nær í tíma.
Ofveiði orsakaði aflabrest á þorski. Nútím-
inn býður upp á ofveiði á áhorfendum. Teg-
undin "óperuáhugafólk", sem ÍÓ fékk fyrr á
tímum í trollið fer síminnkandi. Kænn skip-
stjóri fer yfir í ufsa eða ýsu þegar þorskinn
þrýtur í stað þess að koma með tómt skip í
land. Eigi menning aðeins rétt á sér þegar hún
er vinsæl getum við skorið ríkisstyrki til henn-
ar niður og lagt skipaflotanum. Ég held að við
Árni Tómas séum sammála um að við viljum
óperulistinni vel. Þræða á hinn gullna með-
alveg í stefnu: Fjölbreytta dagskrá þar sem
hvorki eru undanskilin þekkt eða minna þekkt
óperuverk.
Aflabrestur í ofveiði
Konungleg skemmtun „Áhorfendur fyrstu tveggja sýninga ÍÓ hafa skemmt sér konunglega og komið niður í búningsherbergi til okkar lista-
mannana í tugavís til að lýsa ánægju sinni.“ Greinarhöfundur í hlutverki sínu í Flagara í framsókn í Íslensku óperunni.
Ritdeilan um verkefnaval Íslensku óperunnar
heldur áfram. Árni Tómas Ragnarsson hefur
haldið fram gildi þess að sýna vinsæl og
þekkt óperuverk sem hann telur að geti glætt
aðsókn að Óperunni. Hér er þessu viðhorfi
mótmælt af söngvara sem upplifði mikil fagn-
aðarlæti eftir frumsýningu á Flagara í fram-
sókn í Íslensku óperunni en það er eitt af
þeim verkum sem Árni Tómas telur ekki lík-
leg til þess að auka aðsókn á óperu hérlendis.
Höfundur er óperusöngvari og meistaranemi á
Bifröst.