Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.2007, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. MARS 2007 3
Eftir Atla Heimi Sveinsson
ahs@centrum.is
A
f þeim listamönnum sem ég hef
kynnst, og unnið með, á nokkuð
langri starfsævi, er Manuela
Wiesler kannski sá eftir-
minnilegasti. Hún var frábær
flautusnillingur og um leið flók-
inn og óráðinn persónuleiki.
Orðrómur barst mér til eyrna, um að nem-
andi minn fyrrverandi, Sigurður I. Snorrason,
upprennandi klarínettuleikari, hæfileikaríkur
og metnaðargjarn, hefði kvænst austurrískri
stúlku sem léki afburðavel á flautu.
Fundum okkar bar saman í fyrsta sinn á
göngunum í útvarpshúsinu gamla við Skúlagötu
haustið 1975. Manuela var klædd blárri dragt, á
háhæluðum skóm með pinnahælum. Hún var
beinvaxin og ljós yfirlitum. Frítt andlit hennar
minnti á ásjónu engils. Ég hugsaði: Svona var
engillinn sem Alban Berg samdi fiðlukonsert-
inn um.
Hún talaði þá þýsku við mig. Síðar lærði hún
íslensku til hlítar; talaði hana og ritaði lýtalaust,
með kórréttri stafsetningu.
Hún var mjög kurteis og óspör að yfirtitla
mig að hætti Vínarbúa. Hún sagði „Herr Dokt-
or“ við mig, og þegar ég sagðist ekki vera neinn
doktor, þá sagði hún bara „Jawohl, Herr Pro-
fessor“, eins og veluppalinni Vínarstúlku
sæmdi.
Hún kunni vel fágaðar umgengnisvenjur
gamla Habsborgarakeisaradæmisins, þar sem
kurteisi er smurolía á mannleg samskipti, með
léttleika og yfirborðskæruleysi í bland.
Þó var tilgerð henni víðs fjarri.
Manuela bar upp erindið: fá mig til að semja
verk sem hún ætlaði að frumflytja í samkeppni í
Finnlandi. Ég sagði samstundis já.
Ég hafði átt í erfiðleikum með sjálfan mig og
ekki getað samið neitt í eitt ár. Kannski var
þarna tækifæri til að komast af stað aftur?
Nokkrum dögum síðar heyrði ég Manuelu
spila í útvarpinu og ég gerði mér grein fyrir að
hér var á ferðinni einstakur flautuleikari.
Og verk, sem ég kallaði Xanties eða Næt-
urfiðrildi varð til, dulmálsskeyti til þeirra sem
mér stóðu þá næst. Ég skrifaði texta á þýsku.
Manuela og Snorri Sigfús Birgisson, sem var
meðleikari hennar, töluðu og spiluðu á víxl,
sögðu undarlega sögu sem var samofin tónlist-
inni. Söguna er að finna hjá Proust í Leit að
glötuðum tíma.
Þau fluttu verkið fyrst heima hjá Önnu og
Birgi, foreldrum Snorra.
Auðvitað hlaut Manuela fyrstu verðlaun í
samkeppninni í Helsinki, og skömmu síðar
flutti hún, ásamt Snorra, verkið í Ráðhúsi
Kaupmannahafnar þegar ég tók á móti Norð-
urlandaverðlaunum í tónlist.
Síðar samdi ég annað verk fyrir hana. Rík-
iskonsertar í Stokkhólmi pöntuðu hjá mér 21
tónamínútu, syrpu af smálögum til flutnings í
skólum þar í landi. Manuela talaði við krakkana
(á augabragði lærði hún sænsku!) um flautuna
og sýndi þá möguleika sem í hljóðpípunni
bjuggu.
Hvert lag er nákvæmlega ein mínúta, þá er
hætt og byrjað á næsta lagi. Þetta eru svip-
myndir, og má raða lögunum saman að vild,
leika þau öll eða bara nokkur þeirra. Þetta er
líkt því og þegar perlum er raðað á band: út-
koman alltaf hin sama en þó samt önnur.
Það var mjög gott að semja fyrir Manuelu, en
erfitt um leið. Hún var einstaklega hreinskilin
og sagði skoðun sína skýrt og skorinort.
Hún var mjög gagnrýnin, en aldrei neikvæð.
Gagnrýni getur verið jákvæð og uppbyggileg.
Og ekki má rugla saman gagnrýni og illkvittn-
islegum athugasemdum.
Ef henni líkaði ekki það sem ég kom með,
sagði hún mér að endurbæta það, vinna það
betur, eða koma með eitthvað nýtt. Hún var
mjög fagmannleg og spurði margra spurninga,
og rökræddi fagurfræði.
Hún var strangur dómari, en mér fannst hún
oftast réttlát. Ég var alltaf dálítið feiminn við að
sýna henni það sem ég var að skrifa.
Manuela fæddist einhvers staðar í frum-skógum Brasilíu. Faðir hennar varkvikmyndagerðarmaður og vann
mikið fyrir sjónvarp, en móðir hennar var dans-
ari og síðar leikstjóri. Hún ólst upp í Vínarborg.
Hún var ekkert undrabarn í venjulegum skiln-
ingi þess orðs, og þó: hún hóf nám í flautuleik
við Konservatoríið í Vín 12 ára gömul og út-
skrifaðist þaðan 4 árum síðar. Svo stundaði hún
framhaldsnám í París í eitt ár. 18 ára að aldri
var hún orðinn fullþroska listamaður og flautu-
virtúós.
Síðar sótti hún námskeið hjá helstu flaut-
umeisturum heims eins og Nicolet og Galway.
Hún bjó hér í 12 ár, frá 1973 til 1985. Þá flutt-
ist hún til Svíþjóðar og nokkru síðar til Vínar.
Hún var mjög athafnasöm í tónlistarlífinu,
kenndi bæði og spilaði. Hún var frumkvöðull að
Sumartónleikum í Skálholti ásamt Helgu Ing-
ólfsdóttur. Hún hélt fjölda einleikstónleika sem
sumir eru mér ógleymanlegir.
Ég man sérstaklega eftir tónleikum í Iðnó á
Listahátíð, þar sem meðleikari hennar var Juli-
an Dawson-Lyell, enskur píanósnillingur.
Þar flutti hún m.a. Xanties, Kalais eftir Þor-
kel Sigurbjörnsson, Sónatínu eftir Pierre Bou-
lez, eitthvað eftir Andre Jolivet, og annað fleira
gott.
Þetta var á þeim árum að margir héldu að ís-
lenskir tónlistarmenn ættu að vera í algjöru
aukahlutverki á Listahátíð, því þeir stæðust
ekki samanburð við erlenda snillinga og
trekktu ekki að áheyrendur. Þetta afsannaði
Manuela allt saman.
Margir segja mér að hún hafi verið frábær
kennari. Hún var 18 ára þegar hún kenndi Guð-
rúnu Birgisdóttur, sem var henni jafnaldra! Í
efnisskrá minningartónleika um Manuelu, sem
haldnir voru nýlega, segir Kolbeinn Bjarnason:
„Á þeim árum sem Manuela bjó á Íslandi fyllt-
ust tónlistarskólarnir af ungum flautunem-
endum sem vildu spila á flautu eins og hún.
Mörg okkar sóttu námskeið Manuelu eða komu
til hennar í einkatíma. Áhrif hennar á íslenska
flautuleikara verða aldrei ofmetin … Hún var
og er hin stóra fyrirmynd en hún var líka kenn-
ari af guðs náð.“
Manuela lék alltaf utanað. Hún sagði mér að
nótur trufluðu sig, og fyrst væri hægt að byrja
að túlka tónlistina þegar maður kynni hana.
(Þetta sagði líka djassarinn okkar góði, píanist-
inn Guðmundur Ingólfsson!) Hún var eldfljót að
læra. Ég held að hún hafi líka spilað kamm-
ermúsík utanað.
Tónlistarmenn sem með henni spiluðu, lögðu
sig alla fram, því þeir vissu að Manuela kom
frábærlega vel undirbúin á allar æfingar og var
kröfuhörð á sinn elskulega hátt. Mestar kröfur
gerði hún til sjálfrar sín.
Þetta varð til þess, að allt fór að hljóma bet-
ur, og þá var gaman. Og þá vildu menn gera
ennþá betur. Þegar Manuela var nálæg hækk-
aði standardinn, og tilveran skrýddist æv-
intýraljóma.
Mörg tónskáld sömdu fyrir Manuelu, enda
virtist sem henni væri lífsnauðsyn að frumflytja
verk.
Margir hljóðfæraleikarar spila vel þaðsem þeim hefur verið kennt, kannskiaf góðum kennurum. Spila vel upp úr
þaulhugsuðum, en misjafnlega merkilegum, út-
gáfum á verkum „gömlu meistaranna“. Eft-
irapa svo „heimsfræga snillinga“ af geisla-
diskum. En eru svo algjörlega hjálparlausir
þegar þeir eiga að spila eitthvað, sem er nýsam-
ið og kannski hefur aldrei heyrst áður. Ég hef
séð góða spilara, sem kunnu sinn Mozart,
spiluðu vel og rétt, en vissu ekki hvernig þeir
áttu að fara að, þegar þeir fengu í hendur nýjar
nótur, sem aldrei höfðu verið spilaðar áður.
Við pappírs- og skrifborðstónlistarmenn,
sem köllumst tónskáld, vitum mæta vel að nót-
ur á pappírsblaði eru ekki tónlist. Það þarf lista-
mann á hljóðfæri að umbreyta nótum í tóna, í
tón-list, og það kunni Manuela öðrum betur.
Hún hafði bæði sjálfstæða dómgreind og
skapandi hugmyndaflug. Hún hafði frábæra
tækni, skarpan skilning, menntun og háþróað
innsæi umfram flesta sem ég hef þekkt.
Það var vandamál að fá verk sín vel flutt í
gamla daga. Spilarana skorti hvorki fingrafimi
né tækni, en tónmálið var þeim framandi.
Nútildags er þessu öfugt farið; flutningurinn
er oft betri en verkið.
Það er líkt því að maður ætti að lesa texta á
rússnesku. Unnt væri að ráða í framandi bók-
stafi, læra mætti hljóðin svo að textinn væri
borinn „rétt“ fram. En hætt er við að fram-
sögnin yrði undarleg, ef maður vissi ekki hvort
textinn væri snilldarljóð eftir Pasternak eða
leynilögregluskýrsla frá KGB.
Tónskáld, hér og erlendis, kepptust við aðsemja fyrir hana, stórfrægir tónlist-arjöfrar jafnt sem byrjendur. Hún tók
öllum vel, sem eitthvað frumlegt og gott höfðu
fram að færa.
Kolbeinn Bjarnason segir svo: „Það virtist
sem tónskáld væru blátt áfram knúin til að
skrifa fyrir Manuelu.
Þeir vissu að hún gat spilað allt og þeir vissu
að túlkun hennar yrði alltaf djúp og sönn. Þeir
gátu ekki annað en gert sitt besta.“
Í mínum huga ber einna hæst þau verk sem
Leifur Þórarinsson samdi fyrir Manuelu, eins
og Sonata per Manuela frá árinu 1978. Þetta
mikla, átakafulla og átakanlega verk lék Kol-
beinn Bjarnason af mikilli snilld, á minning-
artónleikunum um Manuelu. Þá minnist ég
einnig hins fagra flautukonserts Evridísar sem
Þorkell Sigurbjörnsson samdi fyrir hana.
Magnús Blöndal Jóhannsson samdi eitt áhrifa-
mesta verk íslenskra tónbókmennta, Solitude
(1983) fyrir hana. Kjartan Ólafsson, með sína
nýju aðferðafæði, lét tölvuforrit sitt CalMus
hjálpa sér við að semja handa henni.
Þá má nefna Pál Pampichler Pálsson (en
hann og Manuela eru systkinabörn, og upp-
götvuðu það fyrst á Íslandi!), svo og Áskel Más-
son, Jón Þórarinsson og fleiri.
Hvernig var túlkun hennar, hvernig lék hún?
Ég veit ekki hvort ég get lýst því, en nokkrar
þær stundir sem ég hlýddi á leik hennar eru
mér ógleymanlegar.
Tækni hennar var svo fullkomin, að hún virt-
ist algjört aukaatriði. Tækni er ekki takmark í
sjálfu sér heldur leið eða forsenda til að miðla
tónlistinni.
Hún hafði gullfallegan tón, breiðan og höf-
ugan. Það er ekki nóg ef listamaðurinn kann
ekki að beita honum rétt. Hún spilaði alltaf fal-
lega, skýrt og greinilega, af fullkominni ein-
lægni; var laus við sérvisku og belging.
Gömul verk spilaði hún eins og um frumflutn-
ing væri að ræða og þegar hún frumflutti verk
þá var eins og þau hefðu verið leikin öldum
saman.
Svo bættist við þetta óútskýranlega: það sem
við köllum útgeislun. Það hafa allar menneskjur
einhverja útgeislun, og dýrin líka. Ég veit ekki
hvað þetta er. Sumir flytjendur hafa þetta, leik-
arar, dansarar, söngvarar og hljóðfæraleikarar.
Manuela hafði ótrúlega útgeislun, bæði á svið-
inu og utan þess. Þegar hún hóf að spila
gleymdust stund og staður.
Sambandið við Manuelu rofnaði með ár-
unum. Ekki út af neinu sérstöku tilefni að ég
held. Ég talaði nokkrum sinnum við hana í
síma, en hún sýndi engan áhuga á því að hitta
mig. En þannig mun það hafa verið með fleiri
gamla vini. Ef til vill vildi hún bara vera ein. Ég
skil það vel.
Ég hlustaði einu sinni á fimmtán íslenska
flautuleikara spila eitthvað út 21 tónamínútu.
Allir spiluðu vel, voru góðir og flinkir flautarar,
með eigin einkenni. Þetta var að miklu leyti
henni að þakka. Og þannig lifir list hennar
áfram meðal okkar. Margar hljóðritanir eru til
með leik hennar sem gefa nokkra hugmynd um
mikinn flautuleikara og einstæðan listamann.
Minningabrot um Manuelu Wiesler
Manuela „Hún var frábær flautusnillingur og um leið flókinn og óráðinn persónuleiki.“
Manuela Wiesler fæddist í Brasilíu árið 1955
en ólst upp í Vínarborg, þar sem hún lauk
flautuprófi árið 1971. Síðar stundaði hún nám
í París og víðar. Hún fluttist til Íslands árið
1973 og bjó hér í um áratug. Ásamt Helgu
Ingólfsdóttur semballeikara hleypti hún af
stokkunum Sumartónleikum í Skálholts-
kirkju árið 1975 og kom þar iðulega fram,
einkum í samleik með Helgu. Manuela tók
virkan þátt í íslensku tónlistarlífi og áhrif
hannar liggja víða; bæði í nemendum hennar
og í þeim fjölda tónverka sem íslensk tón-
skáld sömdu henni. Manuela bjó og starfaði
um tíma í Svíþjóð, en árið 1985 fluttist hún til
Vínarborgar þar sem hún bjó að mestu til
æviloka. Manuela lést í lok síðasta árs.
Höfundur er tónskáld.
» Við pappírs- og skrifborðstónlistarmenn, sem köllumst tón-
skáld, vitum mæta vel að nótur á pappírsblaði eru ekki tónlist.
Það þarf listamann á hljóðfæri að umbreyta nótum í tóna, í tón-
list, og það kunni Manuela öðrum betur.
Hún hafði bæði sjálfstæða dómgreind og skapandi hugmynda-
flug. Hún hafði frábæra tækni, skarpan skilning, menntun, og
háþróað innsæi umfram flesta sem ég hef þekkt.