Lesbók Morgunblaðsins - 16.06.2007, Page 8

Eftir Milan Kundera
Skáldsagan
og barneignir
Hundrað ára einsemd eftir Gabriel Garcia
Marquez er nokkurs konar stórsigur skáldsög-
unnar. Þrátt fyrir það markar sagan á ein-
hvern þverstæðukenndan hátt endalok ákveð-
ins tímaskeiðs: það sem gerði einstaklinginn
að „grundvelli alls“.
Þ
egar ég las Hundrað ára einsemd
enn og aftur fékk ég undarlega
hugmynd: aðalpersónurnar í
miklum skáldsögum eru barn-
lausar. Innan við eitt prósent
fólks er barnlaust, en í það
minnsta fimmtíu prósent mikilla skáldsagna-
persóna fara út úr skáldsögunum án þess að
hafa fjölgað sér. Hvorki Pantagrúll, Panúrg né
Don Kíkóti áttu afkomendur. Hvorki Valmont
né markgreifynjan af Merteuil, né siðprúða
frúin í Háskalegum kynnum. Né heldur Tom
Jones, frægasta skáldsagnapersóna Fieldings.
Né Werther. Flestar sögupersónur Stendhals
eru barnlausar (eða hafa aldrei séð börnin
sín); sama er að segja um margar af persónum
Balzacs; og Dostojevskís; og á nýliðinni öld,
aðalpersónan í Í leit að glötuðum tíma, og að
sjálfsögðu allar stóru persónur Musils, Ulrich,
systir hans Agata, Walter, konan hans, Clar-
isse, og Diotime; og Sveijk; og allar persónur
Kafka fyrir utan hinn kornunga Karl Ross-
mann sem barnaði vinnukonu, en það er ein-
mitt þess vegna, til að þurrka barnið út úr líf-
in sínu, sem hann flýr til Ameríku og
skáldsagan hefst. Þessi ófrjósemi er ekki
sprottin af vitund og vilja skáldsagnahöfund-
anna; það er andi listar skáldsögunnar (eða
undirvitund þessarar listar) sem hefur megn-
ustu andúð á barneignum.
Skáldsagan varð til við upphaf nútímans
sem gerði einstaklinginn, svo ég vitni til Hei-
deggers, að „grundvelli alls“. Það er list skáld-
sögunnar að þakka að maðurinn verður til í
Evrópu sem einstaklingur. Í raunverulegu lífi
okkar vitum við ekki ýkja mikið um það
hvernig foreldrar okkar voru áður en við
fæddumst; við höfum aðeins brotakennda
þekkingu á nánustu aðstandendum okkar;
sjáum þá bara koma og fara; þeir eru varla
farnir þegar aðrir eru komnir í þeirra stað:
þeir mynda langa röð af manneskjum sem
koma hver í annarrar stað. Skáldsagan ein
einangrar einstaklinginn, varpar birtu á alla
ævi hans, hugmyndir hans, tilfinningar hans,
gerir það að verkum að enginn getur komið í
hans stað: hún setur hann í miðju alls.
Don Kíkóti deyr og skáldsögunni lýkur;
þessi lok eru algerlega endanleg vegna þess að
Don Kíkóti er barnlaus; ef hann hefði átt börn
hefði líf hans verið framlengt, fetað í fótspor
hans eða líf hans gagnrýnt, það varið eða svik-
ið; dauði föður skilur eftir opnar dyr; raunar
er þetta nokkuð sem við heyrum allt frá
blautu barnsbeini: líf þitt heldur áfram í gegn-
um börnin; börnin eru ódauðleiki þinn. En ef
saga mín getur haldið áfram eftir að ég sjálfur
er dauður þýðir það að líf mitt er ekki sjálf-
stæð eining, að því er ólokið, hefur enga merk-
ingu sem slíkt; það þýðir að einstaklingurinn
rennur saman við eitthvað algerlega áþreif-
anlegt og jarðneskt, samþykkir að renna sam-
an við það, samþykkir að gleymast: fjölskyldu,
afkvæmi, ættbálk, þjóð. Það þýðir að ein-
staklingurinn sem „grundvöllur alls“ er blekk-
ing ein, veðmál, nokkurra árhundraða draum-
ur í Evrópu.
Með Hundrað ára einsemd eftir Garcia Mar-
quez virðist list skáldsögunnar komast út úr
þessum draumi; miðja athyglinnar er ekki
lengur á einum einstaklingi, heldur fjölda ein-
staklinga; þeir eru allir frumlegir, óviðjafn-
anlegir, en samt er hver og einn þeirra aðeins
hverfull glampi sólargeisla í straumiðu ár;
hver og einn þeirra ber með sér þá gleymsku
sem koma skal og hver og einn þeirra gerir
sér grein fyrir því; enginn þeirra er á sviði
skáldsögunnar frá upphafi til enda; móðir
þessa ættbálks, Úrsúla gamla er hundrað og
tuttugu ára þegar hún deyr, og það gerist
löngu áður en skáldsögunni lýkur; og öll heita
þau svipuðum nöfnum, Arcadio José Buendia,
José Arcadio, José Arcadio annar, Aureliano
Buendia, Aureliano annar, til þess að útlínur
þeirra verði óskýrar og lesandinn rugli þeim
saman. Svo virðist sem hinn evrópski tími ein-
staklingshyggjunnar sé ekki lengur þeirra
tími. En hver er þá þeirra tími? Tími sem nær
aftur til tíma indíánanna í Ameríku? Eða
framtíð þar sem hinn mannlegi einstaklingur
rennur saman við mannkynið? Ég hef á tilfinn-
ingunni að þessi skáldsaga, sem er hápunktur
listar skáldsögunnar, sé um leið mikil loka-
kveðja sem send er til tímaskeiðs skáldsög-
unnar.
Heimsendir
á tímum offjölgunar
Í Hinsta andvarpi márans teflir Salman Rus-
hdieískaldri mannmergð alræðiskerfanna gegn
annarri og ekki síður skelfilegri mannmergð.
O
ffjölgunin greinir heim okkar frá
heimi foreldra okkar; allar töl-
fræðilegar rannsóknir sanna
það, en fólk þykist bara sjá í
þessu einhverja tölu sem engu
breyti varðandi líf mannsins.
Fólk vill ekki viðurkenna að sá maður sem
stöðugt er umkringdur mannfjölda líkist ekki
lengur Fabrice del Dongo og ekki heldur per-
sónum í skáldsögum Prousts. Né heldur for-
eldrum mínum sem hér áður fyrr gátu ráfað
um gangstéttarnar hönd í hönd. Núna kemur
maður út úr íbúðinni sinni og er strax hrifinn
með straumi fólks sem rennur eftir götunum, í
öllum götunum, á vegum og hraðbrautum
„maður lifir kraminn í brjálæðislegri mann-
mergð“ og „þín eigin saga verður að ryðja sér
braut í mannmergðinni“ (Rushdie: Hinsta and-
varp márans)
En hvað er mannmergð? Í mínum huga
tengist hann hugmyndaheimi sósíalista, fyrst í
jákvæðri merkingu, mannmergð sem mótmæl-
ir, gerir byltingu, fagnar sigri, síðan í nei-
kvæðri merkingu, mannmergð í herbúðum, ög-
uð mannmergð, knésett mannmergð, og loks
mannmergð í gúlaginu. Sá maður sem er hluti
af þessari mannmergð hefur fáa epíska mögu-
leika; fá tækifæri til að láta til sín taka; það
litla sem hann getur gert er allt undir eftirliti
og hann á enga möguleika á því að rjúfa at-
burðarás sem myndar ævintýri. Heimur án
ævintýra, and-epískur heimur þar sem mað-
urinn hættir að vera einstaklingur og hefur
ekkert athafnafrelsi, hefur lengi verið eina
mynd mín af endalokum mannsins, heimsendi.
Mannmergðin í skáldsögum Rushdies er
annars, jafnvel öndverðs eðlis; þetta er stjórn-
laus mannfjöldi, frjáls, hryllilega frjáls, virkur,
mafíukenndur, sífellt að gera samsæri, upp-
finningasamur; í skáldsögu Rushdie er allt
óvænt, skrautlegt eða brjálæðislegt; maður er
stöðugt staddur í epískum ýkjum sem frá sjón-
arhóli fagurfræði Flauberts og Prousts virðast
fara yfir öll mörk þess sem er eðlilegt og
smekklegt. En þessar miklu ýkjur eru ekki
bara eitthvert stílbragð, heldur endurspegla
það að breyting hefur orðið á lífinu. Við vit-
firringu offjölgunarinnar bætir höfundurinn
ölvun eigin ímyndunarafls sem hefur aðeins
hrifist af sjálfum raunveruleikanum.
Í mannfjöldanum hjá Rushdie passar hver
og einn upp á eigið frelsi og meira að segja
löggurnar hlýða ekki yfirmönnum sínum, held-
ur peningum mafíósanna sem stjórna þeim af
glaðbeittu kæruleysi. Og í því er hneykslið
fólgið: persónur Rushdies eru sprellifandi,
frumlegar, skrautlegar, heillandi; á bak við
hverja og eina þeirra er auðugur og við-
burðaríkur æviferill; þær geisla af stórkost-
legri epískri fegurð; – maður áttar sig því ekki
á því að þessi mikli epíski goshver er goshver
hins illa.
Við verðum að sætta okkur við hið óásætt-
anlega: blóm hins illa eru blóm frelsisins. Þeg-
ar Maure Zogoiby fer í flugvél áleiðis til Spán-
ar í lok skáldsögunnar sýður uppúr í
heiminum sem einkennist af offjölgun; í reyk
og eldi er Bombay fyrir neðan hann að byrja
að upplifa eigin endalok; og það eru ekki öfgar
sem takast á; né þungur skuggi gúlagsins sem
Milan Kundera og lífs
ÞRJÚ meistaraverk: Fávitinn eftir Dostojevskí, Hundrað ára einsemd eftir Gabriel Garcia Mar-
quez og Hinsta andvarp márans eftir Salman Rushdie. Þrjú viðfangsefni, barneignir, hlátur og
mannmergð. Með vísan í þessar þrjár skáldsögur sýnir Milan Kundera í þessum þremur gömlu
og áður óbirtu textum fram á það sem hann kallar „lífsspeki“ skáldsögunnar.
List skáldsögunnar .Í ritgerðasafninu List skáldsögunnar gerir skáldsagnahöfundurinn Milan Kun
sem honum eru einkar kærir, Hermanns Broch og Franz Kafka, auk þess sem hann útskýrir í tveimu
ingu í þýðingu Friðriks Rafnssonar. Hér er með góðfúslegu leyfi höfundarins birt upphaf annars hlu
8 LAUGARDAGUR 16. JÚNÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók