Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.2008, Blaðsíða 11

Eftir Björn Þór Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
L
aura Kipnis er prófessor í fjölmiðla-
fræði við Northwestern-háskólann
í Bandaríkjunum og nokkuð þekkt-
ur vídeólistamaður. Hún er þó enn
þekktari fyrir ritstörf sín og fræg-
ust er hún fyrir metsölubókina
Against Love: A Polemic (Á móti ástinni: Ádeilurit,
2003), þar sem höfundur tekur að sér að verja mál-
stað framhjáhalds í hjónabandi. Áður hafði Kipnis
gefið út fræðileg(ri) rit á borð við Ecstacy Unlimi-
ted: On Sex, Capital, Gender, and Aesthetics (Ótak-
markaður unaður: Um kynferði, kapítal, kyngervi
og fagurfræði, 1993) og Bound and Gagged: Por-
nography and the Politics of Fantasy in America
(Kefluð: Klám og draumórapólitík í Ameríku,
1999). Nýjasta bók Kipnis, The Female Thing
(Kvennafyrirbærið), er hins vegar steypt í mót
metsölubókarinnar frekar en fræðiritsins, sem er
þó enginn galli. Kipnis er eitursnjall penni, bæði
orðheppin og fyndin, og hefur ýmislegt athyglisvert
fram að færa um stöðu kvenna í samtímanum. Þó
má segja að Kipnis setji markið fullhátt þegar hún
segir í upphafi að verkið sem lesandi hafi undir
höndum kortleggi „hina kvenlegu sjálfsvitund við
upphaf 21. aldarinnar“. Bókin er ekki slíkt stórvirki
að þessi árangur náist, frekar mætti segja að hún
spyrji hressilegra spurninga um misgengið milli
kynjanna.
Svikin loforð
Ef leiðarstef er að finna í bókinni þá er það að
kvenréttindabaráttan hafi brugðist á einhvern hátt.
Þannig er bandarískur femínismi efni sem höf-
undur kemur ítrekað að í verkinu, á einum stað lýs-
ir hún efnislegri þungamiðju bókarinnar sem „bar-
áttunni milli kvenleika og femínisma“ (fyrrnefnda
hugtakið vísar bæði til menningarlegra þátta og líf-
fræðilegra hjá Kipnis), en um arfleifð hinna miklu
umbyltinga sjöunda og áttunda áratugarins er
fjallað á nokkuð gagnrýninn hátt. Ekki er dregið úr
mikilvægi kvenréttindabaráttunnar en Kipnis virð-
ist hafa á tilfinningunni að ákveðin feimni einkenni
umræðuna um þá þætti sem mistekist hefur að ná
fram, sem og þá þætti sem hafa ekki skilað þeim
umbótum sem vonast var til. Þannig einkennist
bókin af umfjöllun um það sem ekki hefur breyst,
enda þótt að nafninu til eigi allt að hafa breyst, og
hvernig það sem þó hafi breyst hafi ekki alltaf haft
jákvæða hluti í för með sér fyrir konur. Kvennafyr-
irbærið sem bókin fjallar um, og titillinn vísar til á
sinn óljósa hátt, er því allt að því óskilgreinanleg en
samt knýjandi tilfinning um að hlutskipti kvenna á
nýrri öld sé að mörgu leyti skítt. Og þó tekur höf-
undur fram að hún sé aðeins að fjalla um hlutskipti
hvítra kvenna á Vesturlöndum, og einkum mennt-
aðar milli- og efristéttarkonur, þ.e.a.s. þá þjóð-
félagshópa sem hafa það best og eru í fram-
varðasveit kvenréttinda í heiminum.
Áfellisdómur menningarinnar
Bókinni er skipt í fjóra hluta. Sá fyrsti ber yf-
irskriftina „Öfund“, næsti „Kynlíf“, þarnæst
„Óhreinindi“ og að síðustu „Varnarleysi“. Eitt af
því sem gerir lestur bókarinnar ánægjulegan er að
sjá hvernig höfundur notar kaflaheitin sem flokk-
unaraðferð, ákveðna stýringu um þematískt efn-
isval, en leyfir hugmyndakraftinum að skína í gegn
þar sem þessi sama flokkun reynist þegar á hólm-
inn er komið afskaplega víð og sveigjanleg.
Kaflinn um öfund er eins konar nútímaleg end-
urritun á hugmynd Freuds um reðuröfund. Kipnis
er að vísu ekki fyrsti höfundurinn til að færa merk-
ingu hugtaksins frá líkamspörtum til þess að tákna
ákveðna sýn á samfélagslegan veruleika, en hún
gerir það á sannfærandi hátt. Öfundin sem um ræð-
ir er því öfund eftir þeim félagslegu forréttindum
sem fylgja reðrinum – hærri launum, aðgengi í
samfélagslegar valdastöður o.s.frv. Þessar vanga-
veltur verða tilefni höfundar til að fjalla um það
hvernig auglýsingar í markaðssamfélagi ýta á
markvissan hátt undir óánægju kvenna með eigin
sjálfsímynd. Auglýsingar segja í sífellu að eitthvað
skorti, maður geti orðið fallegri, fullkomnari, betri
ef aðeins þetta eða hitt er keypt. Þær benda á galla
og bjóða upp á lausnir sem vitanlega eru aldrei end-
anlegar. Þannig enda konur á að öfunda sjálfar sig,
eða óskamyndina sína sem verður til í auglýsingum.
Í kaflanum um óhreinindi framsetur Kipnis það
sem að hennar mati er óumdeilanlegur fasti í lífinu,
það að karlar hafa síður auga fyrir óhreinindum en
konur. Hvers vegna taka karlmenn ekki eftir því að
leirtau hefur safnast saman í vaskinum, eða að kló-
settið er orðið að sýklanýlendu, meðan konur geta
bókstaflega ekki látið þessa hluti framhjá sér fara?
Svar Kipnis byggist á rússibanaferð í gegnum
mannkynssöguna þar sem fjallað er um ólíkar skil-
greiningar á óhreinindum í ólíkum menningar-
samfélögum. Í ljós kemur að þótt fátt hafi haldist
óbreytt í gegnum aldirnar eiga mörg samfélög það
sameiginlegt að skilgreina tíðahringinn sem af-
skaplega óhreinan og ógnandi. Þrifaáráttan tengist
því skilgreiningu menningarinnar á konum sem
óhreinum í „eðli“ sínu, viðbrögðin við slíkum áfell-
isdómi eru frávarp á umhverfið og allt að því þrá-
hyggjukennd áhersla á þrifnað. Ekki vegnar kon-
um betur í kynlífskaflanum en niðurstaðan þar er
að „hefðbundið“ kynlíf henti konum illa og leiði
sjaldan til fullnægingar.
Í varnarleysiskaflanum lýsir höfundur þeirri
skoðun sinni að veikleiki kvenna sé orðinn að blæt-
iskenndu fyrirbæri í menningunni, hugmynd sem
er viðhaldið að mati Kipnis til að undirbyggja klass-
íska sýn á konur sem ósjálfbjarga. Þarna tekur
Kipnis upp frægt mál í Bandaríkjunum frá því fyrir
nokkrum árum þegar rithöfundurinn og feminist-
inn Naomi Wolf sakaði bókmenntafræðinginn Ha-
rold Bloom um kynferðislega áreitni. Atburðurinn
mun hafa átt sér stað fyrir rúmum tveimur áratug-
um þegar Wolf var nemandi við Yale-háskóla þar
sem Bloom kennir, en Wolf skýrði uppljóstrun sína
í greininni á þeim forsendum að háskólinn hefði
ekki viljað bregðast við kvörtunum hennar. Kipnis
túlkar frásögn Wolf á gagnrýninn hátt og segir
framsetningu hennar á atburðinum dæmigerðan
fyrir menningu þar sem konur skilgreina sig næst-
um sjálfkrafa sem fórnarlömb. Umfjöllun Kipnis
um mál þetta er dæmi um þversagnakennda hlið
bókarinnar þar sem höfundur setur sig í aft-
urhaldssamar stellingar. Í þessu sambandi er at-
hyglisverðari sá punktur að karlar séu nú algengari
fórnarlömb nauðgana en konur, en þessi óvænta
staðreynd tengist gríðarlegum fjölda fanga í
Bandaríkjunum og kynferðisofbeldi í fangelsum.
Hægt er að skoða The Female Thing sem eins
konar útleggingu á þanka sem birtist í neðanmáls-
grein í Against Love þar sem Kipnis sagði að „enn
væri ekki útséð með hvort helsta afrek femínism-
ans eigi eftir að teljast frelsun kvenna eða það að
hafa dreift kvenlegri auðsveipni á jafnari hátt milli
kynjanna“. Hér má reyndar spyrja hvort femínism-
inn eða kvenréttindabaráttan sem slík eigi sökina.
Öfund og óhreinindi
Nýjustu bók Lauru Kipnis, The Female Thing
(Kvennafyrirbærið), er ætlað að kortleggja
„hina kvenlegu sjálfsvitund við upphaf 21. ald-
arinnar“. Bókin er ekki slíkt stórvirki að þessi
árangur náist, frekar mætti segja að hún spyrji
hressilegra spurninga um misgengið milli
kynjanna.
Kipnis Kvenréttindabaráttan hefur brugðist.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. MAÍ 2008 11
lesbók
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
Nýlega kom út á norsku inn-gangsrit um listspeki og
heimspekilega fagurfræði sem ber
heitið Kunstfilosofi. En kritisk inn-
føring (Listspeki. Gagnrýninn inn-
gangur). Höf-
undur er Stefán
Snævarr en hann
er prófessor í
heimspeki við
Lillehammerhá-
skóla. Bókin
skiptist í þrjá
meginhluta, í
þeim fyrsta er
rakin saga list-
spekinnar frá
Platoni til Nietzsches. Í öðrum
hluta beinir höfundur sjónum að
listspeki tuttugustu aldarinnar, ekki
síst hjaðningavígum rökgreining-
arspeki og meginlandsspeki. Í lokin
er rætt um verkhyggju (pragmat-
isma) en sú speki fer millileiðina
milli rökgreiningarspeki og meg-
inlandsspeki. Í þriðja hlutanum eru
rædd ýmis svör við fjórum af meg-
inspurningum listspekinnar: Hvað
er list? Er hægt að túlka listaverk
með hlutlægum hætti? Eru dómar
um listaverk smekksatriði? Er listin
sjálfstæð, þ.e. óháð stjórnmálum,
siðferði o.s.frv?
  
Frá kenningum til athafna nefn-ist bók eftir Ívar Jónsson sem
komin er út hjá Háskólaútgáfunni.
Nýsköpunar- og frumkvöðlafræði
er ný fræðigrein
sem hefur skapað
sér fastan sess
við háskóla á
Vesturlöndum.
Hér er fjallað
um helstu við-
fangsefni þess-
arar fræðigreinar
og tengsl hennar
við aðrar fræði-
greinar. Gerð er
grein fyrir hvers vegna skólaspeki
viðtekinnar hagfræði og hagrænnar
frjálshyggju er gagnslítil til skýr-
ingar á hreyfiöflum nýsköp-
unarstarfsemi. Jafnframt er fjallað
um snertifleti hennar við sálfræði,
félagsfræði og stjórnmálafræði.
Í lok bókarinnar setur höfundur
fram kenningu um samræna ný-
sköpunarstarfsemi sem leggur
áherslu á að nýsköpun er fyrst og
fremst samstarfsferli.
  
Út er komin hjá Máli og menn-ingu bókin The Hidden
People of Iceland eftir Terry Gunn-
ell og Brian Pilk-
ington. Þar segir
frá íslenska
huldufólkinu,
ólíkum sögum
um tilurð þess og
eðli, hátíðum
þess og háttum
og samskiptum
við mennska
menn, til forna
og nú til dags.
Huldufólkið er sveipað sömu dul-
úð nú og þegar land byggðist á Ís-
landi og ótal sögur, gamlar og nýj-
ar, eru til af því. Höfundarnir vinna
út frá þessum sögum og lýsa huldu-
fólkinu í máli og myndum, jafnt fyr-
ir lesendur sem þekkja til þess og
þeirra sem aldrei hafa heyrt um
það áður.
  
Í grein um bókina Bjöguð enskaLúdmílu eftir DBC Pierre í Les-
bók 3. maí sl. er hún sögð bera tit-
ilinn Brotin enska Lúdmílu. Þessi
titill er ekki frá þýðandanum Árna
Óskarssyni kominn, heldur varð til
vegna mistaka við útgáfu bók-
arinnar. Mistökin uppgötvuðust
ekki fyrr en bókin hafði verið
prentuð og brá útgáfan þá á það
ráð að prenta lausa kápu með hin-
um rétta titli og þannig var bókinni
dreift í verslanir. Greinarhöfundur
hefur hins vegar fengið eintak með
röngum titli í hendur og því er
þetta áréttað hér.
BÓKMENNTIR
Stefán Snævarr
Terry Gunnel
Ívar Jónsson
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
Hann er illt og heimskt kvikindi, segirLucie Ceccaldi um son sinn, franskarithöfundinn Michel Houellebecq, ogbætir við: „Þessi einstaklingur, sem
ég því miður fæddi, er lygari, svikari, sníkjudýr
og umfram allt – umfram allt – nýríkur smáborg-
ari sem er tilbúinn til að gera hvað sem er fyrir
peninga og frægð.“
Í Erindispistli fyrir viku var sagt frá deilum
þeirra mæðgina en ævisaga Ceccaldi, L’Inno-
cente eða Hin saklausa, kom út síðastliðinn mið-
vikudag. Í henni andmælir hún harðlega þeirri
mynd sem dregin er af henni í frægustu skáld-
sögu sonarins, Öreindunum (1998; ísl. þýð. 2000).
Ceccaldi, sem býr á frönsku eyjunni La Réu-
nion í Indlandshafi, er nú stödd í París til að
fylgja eftir útkomu bókar sinnar. Hún er í við-
tölum í öllum hugsanlegum fjölmiðlum og svo
virðist sem hún ætli að ganga frá syni sínum. Í
bókinni segir hún: „Ef hann slysast til þess að
nota nafnið mitt í annarri bók þá slæ ég tenn-
urnar úr honum með stafnum mínum. Og útgef-
endur hans munu ekki stöðva mig.“ Hún rifjar
upp að hún flaug til Parísar eftir að hafa lesið
Öreindirnar 1998 með það í huga að berja útgef-
endur hennar og son sinn.
Á miðvikudaginn birtist viðtal við Ceccaldi í
Guardian. Hún segist vera orðin leið á öllu tali
um son sinn og vilji einungis ræða um sjálfa sig.
Eins og kom fram í Erindispistlinum fyrir viku
varaði Houellebecq einmitt við því að móðir sín
væri „of upptekin af sjálfri sér til þess að geta
lýst nokkrum öðrum en sjálfri sér“.
Í viðtalinu kemur fram að Ceccaldi þykir hún
ekki fá næga athygli í þessum deilum. „Ég er
ekki búin að skrifa bók um hann, ég er að skrifa
um sjálfa mig! Nei! Fjandinn! Ég segi nei!“
Hún kallar blaðamanninn, sem tekur viðtalið,
brjálæðing sem sé með Houellebecq á heilanum.
„Ef ég væri ekki móðir Houellebecqs hefði ég
skrifað alveg eins bók. Það eina sem þú getur
álasað mér fyrir er að hafa ekki lagt nægilega
mikla áherslu á son minn, en þannig átti það allt-
af að vera.“
Ceccaldi fæddist í Alsír árið 1926 en foreldr-
arnir voru franskir. Hún er læknir að mennt og
gerðist kommúnisti og barðist gegn nýlenduveldi
Frakka. Hún fluttist til La Réunion ásamt eig-
inmanni sínum sem er franskur fjallaleið-
sögumaður. Þar fæddist sonurinn, Michel Thom-
as, þegar Ceccaldi var þrítug. Áður en hún varð
ófrísk höfðu hjónin ákveðið að fara í ferð um Afr-
íku. Þau sendu barnið með flugvél til ömmu sinn-
ar og afa í móðurætt. Hjá þeim var Houellebecq
til fimm ára aldurs er hann var sendur til Frakk-
lands þar sem hann ólst upp hjá föðurömmu
sinni. Foreldrar hans skildu en Ceccaldi bjó
áfram á La Réunion.
Hún neitar því alfarið að hafa yfirgefið son
sinn. „Fjandinn hafi það, þú skilur ekki neitt,“
segir hún æf við blaðamanninn, „ég yfirgaf aldrei
neinn. Sonur minn er sonur minn. Það var frekar
hann sem yfirgaf mig. Ég var í sambandi við
hann þangað til hann ákvað að hann hefði verið
yfirgefinn. Ég hitti hann á hverju ári. Hann var
hjá tengdamóður minni.“
Ceccaldi segist síðast hafa hitt Houellebecq ár-
ið 1991 á kaffihúsi í París. Þau hafi rætt um
Persaflóastríðið sem þá var í hámæli. Hou-
ellebecq hafi lýst þeirri skoðun sinni að stríðið
væri íslam að kenna enda trúarbrögð heimskra
fífla. „Ég sagði honum að hann væri sjálfur
heimskt fífl!“ Ceccaldi segir að þetta hafi ekki
verið raunverulegar skoðanir Houellebecqs held-
ur hafi hann sagt þetta til þess að ergja móður
sína. Nokkrum árum síðar var Houellebecq hins
vegar dreginn fyrir rétt eftir að hafa lýst þessum
skoðunum sínum í dagblaðsviðtali.
Ceccaldi gefur ekki mikið fyrir rithöfund-
arhæfileika Houellebecqs. Hún segir að ef hann
væri ekki sonur hennar hefði hún aldrei lesið
Öreindirnar. „Ég fyrirlít ekkert meira en klám.
Þessi bók er bara klám, hún er andstyggileg,
sori. Ég skil ekki velgengni bókarinnar. Vel-
gengni hennar segir sitt um úrkynjun Frakk-
lands.“ Í bók sinni veltir Ceccaldi því fyrir sér
hvort sonur hennar skrifi svona mikið um kynlíf
vegna þess að hann stundi það ekki nægilega oft
sjálfur.
Illt og heimskt kvikindi
» „Ef hann slysast til þess að
nota nafnið mitt í annarri
bók þá slæ ég tennurnar úr
honum með stafnum mínum.
Og útgefendur hans munu
ekki stöðva mig.“
ERINDI