Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.2008, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. MAÍ 2008 15
Eftir Önnu Jóa
annajoa@simnet.is
Oft hefur verið vikið að skorti á al-mennri og samfelldri umræðu ummyndlist á opinberum vettvangi hérá landi og undanfarið virðist hún
sjaldan ná út fyrir umfjöllun Morgunblaðsins.
Umræðuskorturinn hefur m.a. verið rakinn til
vankanta í skólakerfinu hvað varðar myndlist-
arlegt uppeldi þjóðarinnar og talið að þetta hafi
leitt til áhugaleysis á myndlist. Skýra birting-
armynd þekkingarleysisins má stundum sjá í
spurningakeppninni Gettu betur? þar sem hin
fjölfróðu ungmenni stranda á einföldum spurn-
ingum um grunnatriði listasögunnar.
Sú var tíðin að almenningur fylgdist af mikl-
um áhuga með þróun íslenskrar myndlistar og
umræðu um hana og nýverið mátti fá nasasjón
af slíkri umræðu, eins og hún tíðkaðist, á sýn-
ingunni „Klessulistarhreiðrið“ sem lauk um síð-
ustu helgi í Listasafni ASÍ við Freyjugötu þar
sem starfsemi Listvinasalarins á árunum 1951-
1954 voru gerð skil. Opinber umræða um mynd-
list einkenndist á árum áður gjarnan af svipt-
ingasömum skoðanaskiptum og má þar nefna
„listamannadeiluna“ svonefndu í byrjun 5. ára-
tugar síðustu aldar (og það eimdi eftir af henni í
byrjun 6. áratugarins þegar Listvinasalurinn
hóf starfsemi sína) og síðar átök milli fé-
lagsmanna í FÍM (Félags íslenskra myndlist-
armanna) og nýrrar kynslóðar myndlist-
armanna, SÚM-hópsins, á þeim sjöunda. Slík
uppgjör, sem lýsa má sem átökum um „menn-
ingarforræði“, einkenna mótunarár í íslenskri
menningarsögu þegar sjálfstæðisbarátta í ýms-
um skilningi var á fullu skriði og fátt var talið
sjálfgefið.
Um samtímann hefur verið sagt að tímar
hinna stóru „leiðarsagna“ séu á enda, og kalda
stríðið sömuleiðis. Við lifum á tímum fjölhyggju
þar sem allt er afstætt, allt er leyfilegt – og
markaðsöflin hafa náð öflugu taki á flestum
þáttum mannlífsins. Í kjölfar sýningarinnar um
klessulistarhreiðrið er ekki úr vegi að rifja upp
þá tíma þegar almenningur lét sér ekki alltaf
standa á sama um myndlist.
Listvinasalurinn á sér merkilega sögu en
hann var stofnaður árið 1951 af Gunnari Sig-
urðssyni, kenndum við Geysi, og Birni Th.
Björnssyni listfræðingi í húsnæði Ásmundar
Sveinssonar myndhöggvara við Freyjugötu 41
(þar sem Listasafn ASÍ er nú til húsa). Raunar
var þar um að ræða fyrsta eiginlega myndlist-
argalleríið á Íslandi eins og segir í upplýsandi
texta Kristínar Guðnadóttur, forstöðumanns
Listasafns ASÍ, í sýningarskrá „Klessulist-
arhreiðursins“. Listvinasalurinn var mik-
ilvægur sýningarvettvangur fyrir framsækna
módernista og samfara metnaðarfullu sýning-
arhaldi var reglulega efnt til fjölsóttra kynn-
ingar- og umræðukvölda um nútímalist. Má
ætla að starfsemi salarins hafi átt talsverðan
þátt í að festa í sessi nýja strauma í myndlist
hér á landi – ekki síst afstraktmálverkið.
Sýningin var ekki síst athyglisverð fyrir hið
menningarsögulega samhengi sem hún varpaði
ljósi á: þar voru ekki einungis til sýnis úrvals-
verk eftir íslenska afstraktmálara á borð við
Þorvald Skúlason, Karl Kvaran, Valtý Pét-
ursson, Nínu Tryggvadóttur, Svavar Guðnason
og fleiri, heldur voru jafnframt rifjaðar upp að-
stæður listamannanna eða „andrúmsloftið“ við
sköpun, sýningu og viðtökur verkanna. Í þeim
tilgangi voru útdrættir úr dagblaðaskrifum frá
þessum tíma um sýningarhald og starfsemi
Listvinasalarins stækkaðir og límdir á veggi
sýningarrýmisins og voru þeir áberandi þáttur
á sýningunni – sem innsýn í samfélagslega orð-
ræðu um Listvinasalinn og myndlist í víðu sam-
hengi.
Eins og yfirskrift sýningarinnar bar með sér
mótaðist orðræðan af sterkum mótþróa við þau
framúrstefnulegu menningaráhrif sem lista-
menn Listvinasalarins höfðu orðið fyrir við nám
í evrópskum stórborgum, ekki síst í París. Þeir
voru boðberar nýrra strauma á borð við af-
straksjón, kúbisma, súrrealisma og expressjón-
isma í íslenskri myndlist og voru af sumum kall-
aðir „klessumálarar“, jafnvel sagðir tengjast
bolsévisma og taldir „óþjóðlegir“ eins og lesa
mátti í vel völdum textabrotum á veggjunum.
Aðrir tóku nýjum, erlendum menningar-
straumum fagnandi og víst er að umræðan
leiddi ýmis framandi hugtök inn í íslenskt
menningarlíf.
Orðræðan um „þjóðlega“ eða „óþjóðlega“
myndlist var ekki ný af nálinni á þessum tíma
og segja má að hún hafi náð ákveðnu hámarki í
„listamannadeilunni“ í byrjun 5. áratugarins
þegar hópur framsækinna myndlistarmanna
kærði menntamálaráð (sem Jónas Jónsson frá
Hriflu var í forsvari fyrir) en það hafði umsjón
með listaverkakaupum ríkisins fyrir hönd Al-
þingis. Skrá yfir listaverkakaup ráðsins frá
stofnun þess 1928 hafði nýlega verið birt op-
inberlega í fyrsta sinn. Myndlistarmönnunum
þótti innkaupastefna ráðsins einkennast af við-
vaningshætti og afturhaldssemi og sögðu verk
eftir framsækna listamenn sniðgengin að
stórum hluta. Þeir lögðu fram ýmsar kröfur er
tengdust hagsmuna- og réttindamálum mynd-
listarmanna. Margar þeirra náðu fram að
ganga og enn er staðinn vörður um þessi mál nú
á dögum.
Sagt er frá listamannadeilunni í tímaritunum
TMM (Tímariti Máls og menningar) og Helga-
felli á þessum árum og þar er „ofsóknum“ Jón-
asar frá Hriflu á hendur myndlistarmönnum
líkt við gyðingaofsóknir en sem kunnugt er setti
hann árið 1942 upp sýningar á „úrkynjaðri list“
(óþjóðlegri) og „fyrirmyndarlist“ (þjóðlegri) líkt
og gert hafði verið í Þýskalandi nasismans 1937.
Þjóðleg list taldist af hinu góða og tók til hlut-
bundinna verka í natúralískum stíl þar sem
unnt var að tengja myndefnið við þekkjanlegan,
íslenskan veruleika, ekki síst landslag. Fylg-
ismönnum sveitarómantíkurinnar yfirsást að
einnig hún var tilkomin vegna erlendra menn-
ingaráhrifa. Í ritstjórnarpistlum og öðrum föst-
um pistlum TMM og Helgafells er m.a. lögð
áhersla á að verja þurfi tjáningarfrelsið og
sporna gegn andlegri kúgun.
Myndlistarumræða tímaritanna beinist einn-
ig gegn þekkingarskorti almennings á nútíma-
myndlist og má þar lesa ýmsar fræðslugreinar
um hana. Stundum er tekist á, enda mikið talið í
húfi – má þar nefna harðorð skoðanaskipti
Steins Steinars og Jóhanns Briem (Helgafell, 7.
og 8.-10. hefti, 1942).
Afstraktkynslóðin svonefnda barðist af
hörku fyrir tilverurétti sínum og þegar leið á 6.
áratuginn var svo komið að hún hafði náð undir-
tökunum í íslenskum listheimi. Adam var þó
ekki lengi í Paradís – strax á 7. áratugnum kom
fram ný kynslóð sem erlendis hafði kynnst ný-
framúrstefnu, eins og hún hefur verið kölluð, og
gróf undan forræði afstraktmálaranna. Stefnur
á borð við konsept, flúxus og naumhyggju bár-
ust hingað með SÚM-listamönnunum en eins
og bent hefur verið á í seinni tíð urðu einnig þeir
og aðrir róttækir, framsæknir listamenn (hér
sem erlendis), sem áttu þátt í að endurskil-
greina listina á þessum tíma, stofnanavæðing-
unni að bráð: listasöfnunum, endurnýjuðu lista-
forræði og markaðsöflunum sem þeir gerðu
uppreisn gegn.
Hér á landi eimir þó enn eftir af orðræðunni,
sem skapaðist á 7. áratugnum, um „konsept“
andstætt „málverkinu“, en sú umræða getur
auðveldlega orðið afturhaldssöm (ekki síst með-
al þeirra sem hampa annarri hefðinni og vísa
hinni á bug). Þetta tvennt getur vel farið saman
og í fjölhyggju samtímans gefur unga kynslóðin
eflaust lítið fyrir slíka flokkadrætti. Deilur á op-
inberum vettvangi geta og hafa vissulega vakið
athygli á myndlist. Á hinn bóginn má spyrja
hvort hatrömm átök í opinberri orðræðu og sú
niðurrifshefð, sem hér myndaðist í myndlist-
arumfjöllun, hafi ekki haft fráfælandi áhrif á al-
menning og ýtt undir afskiptaleysi og frekara
skilningsleysi. Í ljósi þess hlýtur öflugri, al-
mennri umræðu um myndlist – faglegri, vand-
aðri og fræðilega ígrundaðri – að vera tekið
fagnandi.
Myndlist: umræða og átök
Morgunblaðið/Golli
Klessulistarhreiðrið Frá sýningunni „Klessulistarhreiðrið“ í Listasafni ASÍ. Á myndinni sjást
afstraktverk eftir Jóhannes Jóhannesson, Valtý Pétursson, Karl Kvaran og Þorvald Skúlason.
Höfundur er myndlistagagnrýnandi
við Morgunblaðið.
Hannes Mælir með kvikmyndinni Gouttes d’eau sur pierres brûlantes sem er grátbroslegt sál-
fræðidrama sem byggir á handriti Fassbinder í meðförum franska leikstjórans Francois Ozon.
Gláparinn
Kvikmyndin Gouttes d’eau sur pierres brûl-antes (Vatnsdropar á brennandi steinum,
2000) er grátbroslegt sálfræðidrama byggt á
handriti Rainers Werners Fassbinders í með-
förum franska leikstjórans Francois Ozons (f.
1967) og leyna hvorki viðfangsefnið né efn-
istökin því hvaðan verkið er sprottið. Andleg og
líkamleg kúgun á mörkum vonsku og vorkunn-
ar, lífs og listar, tröllríður myndinni frá upphafi
til enda þannig að þegar upp er staðið virðast
ástir samlyndra hjóna bara vera nokkuð bæri-
legt sambúðarfyrirkomulag. Líkt og Fass-
binder hefur Ozon fengið á sig stimpil fyrir að
vera „enfant terrible“ franskrar kvikmynda-
gerðar og hefur hann síðan gert nokkrar eft-
irtektarverðar kvikmyndir eins og til dæmis 8
Women (2002) og Swimmingpool (2003). Öll
kvikmyndin gerist í sömu íbúðinni í þrúgandi
og tímalausu andrúmslofti, enda þótt fatnaður
og húsmunir bendi til áttunda áratugarins. Sá
sem fer inn kemst aðeins tilfinningalega bækl-
aður eða andvana aftur út. Þessi tragikómíska
ádeila á drottnunartilburði í kynlífi hefst á sam-
tali hins fimmtuga Leopolds, sem Bernard Gi-
raudeau leikur listilega vel, og tvítuga Franz.
Hinn miðaldra kaupsýslumaður tælir unga
manninn með sér í rúmið og hefst þá ástarsam-
band þeirra þar sem Leopold undirokar dreng-
inn og inn í tvinnast bæði ný og gömul ástamál
með tilheyrandi krísum. Leikurinn breiðist út í
einhvers konar trekant milli hins samkyn-
hneigða, gagnkynhneigða og tvíkynhneigða þar
sem skeytingarlaus dauðinn, frelsari trúleys-
ingjanna, setur amen eftir efninu. Að lokum
yppir maður bara öxlum, glottir og stynur:
Þetta líf, þetta líf.
Hannes Sigurðsson, forstöðumaður
Listasafnsins á Akureyri.
Lesarinn
Ég hef verið að lesa Yfir Ebrofljótið eftirÁlfrúnu Gunnlaugsdóttur, bók sem kom
út 2001, en ég las ekki almennilega í fyrr en
núna og skammast ég mín fyrir vanræksluna,
því þetta er magnað verk um Spánarstríðið og
þátttöku Íslendings í því og þeim hug-
sjónapotti ofstækis og réttlætis sem Evrópa
millistríðsáranna var. Það er hægt að lesa
hana sem stríðsbók eins og maður gerði sem
strákur, það er hægt að lesa hana sem þroska-
sögu ungs manns, það er hægt að lesa hana
sem heimspekilega minningu um hvað menn
töldu vera rétt og rangt, það er hægt að lesa
hana sem pólitískt uppgjör, það er hægt að
lesa hana sem heimspekilega pælingu um
minnið og afl minninganna, og það er hægt að
lesa hana sem orrustuna við Elli kerlingu í
spegli styrjaldar þar sem einn maður og
margir aðrir glötuðu sakleysi sem aldrei hefur
fengist endurheimt, ekki heldur með hverri
nýrri kynslóð. Um það vitnar Guernica Picas-
sos sífellt.
Gauti Kristmannsson, lektor í
þýðingafræði við Háskóla Íslands.
Morgunblaðið/Frikki
Gauti Mælir með Yfir Ebrofljótið eftir Álfrúnu Gunnlaugsdóttur.