Morgunblaðið - 26.11.2008, Qupperneq 28

28 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 26. NÓVEMBER 2008
Morgunblaðinu hefur borist mikill fjöldi greina og pistla frá lesendum um ástandið í efnahagsmálum landsins.
Margir höfundar lýsa áhyggjum sínum af þróun mála og margir gera tillögur um leiðir út úr efnahagsvanda þjóð-
arinnar. Morgunblaðið leggur áherslu á að gera þessum umræðum góð skil í blaðinu á næstunni.
Skoðanir fólksins
Með því að ráðast nú
þegar í framkvæmdir á
vegum ríkisins má draga
úr þessu atvinnuáfalli
sem við erum að upplifa núna. At-
vinnuleysi hefur stigmagnast og
það mun hafa slæmar afleiðingar í
för með sér. Almannatrygg-
ingakerfið verður fyrir auknu álagi í
formi atvinnuleysisbóta og fé-
lagslegum vandamálum mun
sömuleiðis fjölga.
’
MÁLEFNI
sparifjáreigenda
hafa verið í
brennidepli eftir
hrun íslenska
bankakerfisins.
Enda ekki nema
von þar sem
fjöldi ein-
staklinga og fyr-
irtækja hefur tapað stórfé. Í frétt-
um undanfana daga hefur eyjunni
Mön skotið upp á yfirborðið. Þar
búa 10.000 manns. Meðal annars
margir viðskiptavinir „gamla“
Kaupþings (nú er allt „nýtt“ á Ís-
landi, m.a. landið sjálft!).
Í fréttum þessum kom fram að
óánægðir viðskiptavinir Kaupþings
á Mön hefðu ráðið sér lögmann til
þess að fara með mál sitt. Ef ég
skil þetta rétt er um sk. „hóp-
lögsókn“ að ræða.
Undirritaður hefur verið að
hugsa þessi mál upp á síðkastið
vegna allra þessara peningasjóða.
Þannig er nefnilega að hér á landi
er (að mér skilst) ekki hægt að
fara í svokallaða hóplögsókn. Víða
á Norðurlöndunum er það hægt,
m.a. í Svíþjóð, þar sem undirrit-
aður bjó þar til í fyrrasumar.
Neytendur/viðskiptavinir geta því
myndað hóp gegn þeim aðila sem
þeir vilja stefna. Staða neytand-
ans/viðskiptavinanna er því mun
sterkari en ella. En ekki hér á
landi.
Þetta er aðeins ein sönnun þess
hve neytendalöggjöfin og neyt-
endamál eiga langt í land hér-
lendis. Hér verður hver og einn að
berjast í sínu máli. Oft gegn ofur-
efli. Leikurinn er ekki jafn. At-
burðir undanfarið sýna hins vegar
svo ekki verður um villst að end-
urbætur þarf að gera á þessum
málum. Réttarstöðu fólks verður
að bæta.
Um hóp-
lögsóknir
Gunnar Hólmsteinn Ársælsson,
stjórnmálafræðingur.
EFTIR að hafa skoðað
bankakreppu Svía sem stóð
frá 1992 til 1994 og merki-
lega grein um efnahags-
kreppu Finna um svipað
leyti eftir Sigurbjörgu
Árnadóttur í DV er mér
ljóst að það er nauðsynlegt
að endurreisa trúverð-
ugleikann í fjármálakerf-
inu. Svíar lögðu mikla áherslu á þessa end-
urreisn, þó að skuldir bankakerfisins væru
mun minni í þeirra tilfelli, eða 130% af lands-
framleiðslunni á móti 1200% hlutfalli á Ís-
landi.
Til að tryggja trúverðugleika og traust er-
lendra fjármálafyrirtækja er lykilatriði að
Seðlabankinn sé algerlega sjálfstæður og
byggi starf sitt á vinnu menntaðra sérfræð-
inga í hagfræði enda er sú stofnun horn-
steinninn í fjármálakerfi hvers þjóðríkis. Í
þessu alþjóðlega fjármálaumhverfi er líka
mikilvægt að erlendir fjárfestar fái gegnsæj-
ar og áreiðanlegar upplýsingar til að minnka
óvissu sína í langtímafjárfestingum.
Margt bendir til þess að við getum komist
út úr þessari kreppu örugglega því við erum
með mjög góða innviði (e. infrastructure).
Menntakerfið og heilbrigðiskerfið eru al-
þjóðlega samkeppnishæf og Íslendingar vinna
mikið. Gengismálin á Íslandi eru nú eins og í
Taílandi árið 1997 en þeir komust út úr vand-
ræðunum fjórum árum síðar með aðstoð Al-
þjóðagjaldeyrissjóðsins. Taílendingar fengu
holskeflu af spákaupmannafé inn í hagkerfi
sitt eins og Ísland og þurftu að þola mikið
gengisfall á gjaldmiðli sínum þegar spákaup-
mennirnir drógu fé sitt út úr taílenska hag-
kerfinu.
Við getum lært töluvert af reynslu Finna í
kreppunni því aðstæður voru keimlíkar: háir
stýrivextir, veikur gjaldmiðill og nið-
þjóðagjaldeyrissjóðsins og verða menn að
bíða og sjá hvernig gengur að koma krón-
unni á flot. Hins vegar eru störf að tapast
daglega og gjaldþrotum fjölgar. Gífurleg
verðmæti fara þannig núna daglega til spillis
og auka á almenna reiði sem fyrir er í sam-
félaginu. Það er einkum út af þessu graf-
alvarlegu vandamáli sem grein þessi er skrif-
uð.
Það er mikilvægt að íslensku björgunar-
aðgerðirnar séu hnitmiðaðar og að hlustað sé
vel á ráðgjöf sérfræðinga til að kreppan
dragist ekki á langinn. Til að svo geti orðið
væri ákjósanlegast að við hefðum stjórn sem
hefði eingöngu þjóðarhagsmuni að leiðarljósi
og hefði lítil og helst engin innbyrðis eða
innri átök til að trufla sig við að leysa efna-
hagsvandann. Með því að ráðast nú þegar í
framkvæmdir á vegum ríkisins má draga úr
þessu atvinnuáfalli sem við erum að upplifa
núna. Atvinnuleysi hefur stigmagnast og það
mun hafa slæmar afleiðingar í för með sér.
Almannatryggingakerfið verður fyrir auknu
álagi í formi atvinnuleysisbóta og fé-
lagslegum vandamálum mun sömuleiðis
fjölga. Þetta varð að veruleika í Finnlandi út
af óvirkri ríkisfjármálastefnu.
Einn frægasti hagfræðingur síðustu aldar,
John Maynard Keynes, mælti eindregið með
auknum ríkisútgjöldum til að sporna við at-
vinnuleysi í kjölfar fjármálakreppu. Roose-
velt Bandaríkjaforseti var sannfærður um
ágæti þessarar stefnu þegar hann kom á fót
bandaríska almannatryggingakerfinu í kjöl-
far kreppunnar miklu á síðustu öld. Aðgerða-
leysi í ríkisfjármálum mun leiða til mikilla
viðbótarvandræða, og er því mikilvægt að
nota tækifærið nú þegar til að minnka áfallið
sem dynur yfir samfélagið.
urskurður í fjármálum hins opinbera. Ég vildi
ræða um síðasta þáttinn í þessari grein. Í nú-
verandi efnahagsumhverfi hefur heildareft-
irspurn dregist saman. Innflutningur á eftir
að dragast verulega saman á næstunni og við
það mun myndast viðskiptaafgangur við út-
lönd sem mun styðja við gengi krónunnar. Á
meðan utanríkisviðskipti eru í lægð er nauð-
synlegt að halda uppi heildareftirspurn með
því að auka innlenda eftirspurn. Það er lykill-
inn að því að halda atvinnustiginu uppi.
Mikilvægt er að endurtaka ekki mistök
Finna sem fólust í aðgerðaleysi finnsku
stjórnarinnar í ríkisfjármálum. Háir stýri-
vextir leiddu til gjaldþrota og samdráttar í
hagkerfinu og atvinnuleysi rauk upp í 20 til
30%. Þess vegna er mikilvægt að fjár-
málaráðuneytið smíði aðgerðaáætlun í sam-
ráði við sveitarfélögin til að halda uppi at-
vinnu í landinu meðan verið er að koma
krónunni á flot aftur. Nauðsynlegt er að rík-
isstjórnin og borgin taki frumkvæði. Jöfn-
unarsjóður sveitarfélaga getur gegnt fjár-
mögnunarhlutverki fyrir verkefni á
landsbyggðinni. Niðurskurðurinn þyrfti auk
þess að vera minni gagnvart heilbrigðisgeir-
anum og menntageiranum vegna þess að
þetta eru mikilvægustu útgjöldin í ríkisfjár-
málunum.
Finnar og Svíar leystu atvinnuleysisvand-
ann að miklu leyti með aðstoð menntageirans.
Mikilvægt er að fjárfesta í góðri heilsu þjóð-
arinnar, en þar mætti engu að síður spara,
t.d. í lyfjakostnaði. Það eru miklar upphæðir
bundnar í ónotuðum lyfjum landsmanna og
væri hægt að spara mikið og hlífa verðmæt-
um störfum í heilbrigðisgeiranum í leiðinni.
Atvinnan hefur mun meira vægi í núverandi
ástandi heldur en baráttan við verðbólgu, að-
stæður eru gjörbreyttar og því er virk rík-
isfjármálastefna nauðsynleg.
Peningamálastefnan er nú í höndum Al-
Keynesísk leið úr kreppunni
Matthías Kjeld, hagfræðingur
við Háskólann í Freiburg í Sviss.
ÞÆR undarlegu raddir heyrast í þjóð-
félaginu að Íslendingar beri sameiginlega
ábyrgð á Icesave-reikningunum og eigi að
taka á sig og afkomendur sína ómældar fjár-
hagslegar byrðar um ófyrirséða framtíð.
Allt í einu erum við horfin aftur í réttar-
farshugsun Gamla testamentisins, þar sem
Drottinn refsar saklausum fyrir syndir feðr-
anna í þriðja og fjórða ættlið. En hvar liggur
raunveruleg ábyrgð og er hún öllum Íslend-
ingum sameiginleg?
Í sjálfu sér má greina einfalt stigveldi
ábyrgðar hér. Augljóslega bera bankastjórn-
endur gríðarmikla ábyrgð, því að þeir settu
af stað vítisvél sem þeir réðu ekki við. Ámát-
legt er að sjá þá tjá sig opinberlega til að
barma sér eða réttlæta gjörðir sínar; þeir
komu landinu á kaldan klaka og er aldrei að
vita hvað þeir gerðu, ef þeir kæmust aftur í
aðstöðu til þess.
Að sjálfsögðu var það hlutverk stjórnvalda
og eftirlitsstofnana í hlutaðeigandi ríkjum
að sjá til þess að mál færu ekki úr böndum.
Bresk stjórnvöld bera þannig vissa ábyrgð –
þau gátu jú gripið inn í málin á hvaða stigi
sem var, jafnvel með þeirri ógeðfelldu að-
ferð, sem þau beittu um síðir. En íslensk
stjórnvöld og eftirlitsstofnanir bera þó að
sjálfsögðu mesta ábyrgð gagnvart Íslend-
minn vissi ekki einu sinni af tilvist Icesave
fyrr en honum var sagt einn góðan veð-
urdag að hann og afkomendur hans ættu að
borga stjarnfræðilegar upphæðir til útlend-
inga. Samræmist það grundvallarmannrétt-
indum að gera menn seka um ófarir, sem
þeir hafa ekki hugmynd um, geta ekki á
neinn hátt haft áhrif á eða borið ábyrgð á?
Fróðlegt væri að heyra álit siðfræðinga á
því hversu mikil ábyrgð liggi hjá venjuleg-
um íslenskum borgurum og hvort hún sé sú
sama hjá þeim öllum. Ég hef ekkert á móti
því – og tel reyndar rétt – að þeir, sem eru
ábyrgir eða álíta sig ábyrga, borgi fyrir Ice-
save. Ef til eru eignir umfram skuldir, þá er
það gott og blessað, og hefur málið allt þá
verið ys og þys út af engu. En ef ekki er
hægt að borga, þá á enginn neitt með að
senda mér reikninginn. Ástæða þessa bréfs
er sú að ég vil að það liggi fyrir að ég hef
engan hug á að taka á mig ábyrgð eða
gjalda fyrir eitthvað sem er mér gjör-
samlega óviðkomandi, hvort sem upphæðin
er há eða lág. Að sjálfsögðu áskil ég mér
rétt til að sækja skaðabætur til þartilbærra
stjórnvalda, ef öðruvísi fer.
Ber íslenskur almenningur ábyrgð á Ice-
save? Mögulega má réttlæta að kjósendur
stjórnmálaflokka, sem skópu þetta hryllilega
ástand, beri einhverja ábyrgð. Kjósendur
Sjálfstæðisflokks komu flokknum á valda-
stóla og hann réði um árabil lykilembættum,
þ.e. forsætisráðherra og fjármálaráðherra,
sem snúa að þessum vondu málum. Kjós-
endur meðreiðarflokkanna, Framsóknar
meðan hún sat við völd og núverandi kjós-
endur Samfylkingar, bera líka sína ábyrgð.
En ég sé ekki að það séu fleiri.
Sjálfur hef ég ekki kosið neinn þessara
stjórnmálaflokka síðustu 20 árin. Ég hef
ekki verið í neinni aðstöðu til að hafa áhrif á
framvindu mála eða ákvarðanatöku í nokkru
sem varðar Icesave eða þetta klúður allt. Ég
álít það gróft mannréttindabrot, ef ég verð
kallaður til ábyrgðar og lendi ásamt mínum
niðjum í skuldaánauð, vegna ófara, sem ég
gat aldrei haft áhrif á. Alveg eins væri hægt
að kenna mér um seinni heimsstyrjöldina; ég
kom nefnilega ekki heldur nærri þar. Meira
að segja eigendur Icesave-reikninga, sem ég
hef dýpstu samúð með, bera meiri ábyrgð á
ástandinu en ég, vegna þess að þeir tóku
þátt í ákvörðunarferlinu – þeir ákváðu að
leggja fé sitt þar inn og tóku þar með ein-
hverja áhættu – en ekki ég. Einn kunningi
ingum. Þau brugðust
þjóðinni á ögurstundu
með andvaraleysi. Og hér
dugir ekki fyrir ráðherra
að benda á embættismenn,
vegna þess að ráðherrarn-
ir eru yfirmenn þeirra og
bera hina endanlegu
ábyrgð. Nú er komið á
daginn að leiðtogarnir
Geir og Ingibjörg vissu snemma árs hvert
stefndi, en reyndu að telja fólki trú um að
allt væri í himnalagi og tóku engin raunhæf
skref þjóðinni til bjargar. Jafnvel í eft-
irmálum bankahrunsins er getuleysi þeirra
grátlegt. Rætt hefur verið um að láta við-
skiptaráðherra og fjármálaráðherra víkja,
þ.e. að fórna riddurum og biskupum til að
verja kóng og drottningu. Nafn Sjálfstæð-
isflokksins er orðið öfugmæli og hinn stjórn-
arflokkurinn er uppnefndur Samtryggingin.
Nú á að láta íslensku þjóðina borga brúsann
vegna vanhæfni leiðtoga við að verja hags-
muni hennar. Þau sitjandi stjórnvöld, sem
þegar hafa unnið óbætanlegt tjón, ganga til
nauðasamninga, en þeir samningar geta
augljóslega ekki talist bindandi fyrir næstu
ríkisstjórn, þegar þjóðin hefur fengið tæki-
færi til að segja hug sinn í málinu.
Berð þú ábyrgð á Icesave?
Helgi Ingólfsson,
framhaldsskólakennari.
ÍSLENSKA krónan er
ónýtur gjaldmiðill sem
skipta á út eins fljótt og auð-
ið er.
Þegar við lítum til baka
þann örstutta tíma sem Ís-
lendingar hafa verið sjálf-
stæð þjóð er ljóst að íslensk-
ur fjármálamarkaður er of
lítill fyrir sjálfstæða mynt.
Það hefur reynst afar dýrt að reyna að verja
verðgildi krónunnar gagnvart erlendum gjald-
miðlum. Enn dýrara hefur reynst að halda
verðgildi hennar innanlands.
Seðlabankinn hefur reynt að stýra gengi
að við dönsku krónuna á því gengi sem er nú
skráð hjá Seðlabankanum (23,36 þann
18.11.2008) er sú íslenska innan við einn tvö-
þúsundasti af því sem hún var á miðjum fjórða
áratugnum. Þá var íslenska krónan jafn mikils
virði og sú danska.Við megum ekki gleyma að
1. janúar 1981 voru tvö núll tekin aftan af krón-
unni. Ein dönsk króna er því 2.336 gamlar ís-
lenskar krónur í dag!
Er ekki öllum ljóst að örgjaldmiðill eins og
íslenska krónan stendur ekki undir opnum
frjálsum fjármagnsmarkaði?
krónunnar með handafli. Þegar það dugði ekki
til var genginu stýrt innan ákveðinna vikmarka
sem árið 2000 voru +/- 9%. Þessari stefnu var
hætt snemma árs 2001 þegar Seðlabankinn hóf
baráttu sína gegn verðbólgunni í stað þess að
reyna að halda genginu stöðugu. Í kjölfarið
lækkaði gengi krónunnar en hóf síðan að
styrkjast á ný. Verðbólga á Íslandi hefur síðast-
liðin sjötíu ár nær ávallt verið hærri hér á landi
en í nágrannalöndunum. Þrátt fyrir verðbólg-
umarkið og háa stýrivexti Seðlabanka Íslands
hefur það ekki breyst.
Þessi verðbólgumunur, þ.e. hærri verðbólga
hér en annars staðar, hefur leitt til þess að
verðgildi íslensku krónunnar hefur hrunið. Mið-
Íslenska krónan er einn tvöþúsundasti af dönsku krónunni
Jóhann Ágúst Hansen,
listmunasali.