Sjómannablaðið Víkingur - 01.12.1958, Side 27

er sannað, að söngfuglarnir geta
áttað sig á sólinni á ferðum sín-
um, en þeir ferðast aðallega á
nóttunni. Hvernig fara þeir að
því að móta rétta stefnu á næt-
urferðum sínum, næstum því
hálfa leið í kringum jörðina. Fyr-
ir nokkrum árum voru teknar
upp kerfisbundnar rannsóknir á
þessu í fuglabúrum í Freiburg.
Þegar höfðu fengizt sannanir
fyrir því að smáfuglarnir í búr-
unum fóru að ókyrrast á viss-
um tíma árs og voru þá gripnir
ferðalöngun og farfuglaeðli. Við
höfðum ungað út og alið upp
söngfugla í lokuðum klefum og
létum þar vera sumar árið um
kring. Þrátt fyrir það að engin
merki sáust neins staðar um árs-
tíðaskipti, fóru fuglarnir að
ókyrrast á haustin. Þeir fluttu sig
til í sífellu eirðarleysislega og
böðuðu vængjunum, þar sem þeir
sátu á prikum og urðu andvaka
nótt eftir nótt. Þannig var
ástandið álíka lengi og þeir
myndu hafa verið að fljúga til
Afríku. Þá loksins fóru þeir að
geta sofið á nóttunni. Á vorin
þegar söngfuglarnir koma aftur
til Evrópu, urðu fuglarnir í búr-
inu aftur hvíldarlausir og nutu
ekki svefns. Engu var líkara en
að innan í þeim væri klukka, sem
léti þá vita þegar hinn rétti tími
væri kominn til langferða.
1 rannsóknarskyni settum við
söngfugla í búr með glermæni,
það var þannig útbúið, að fugl-
arnir gátu aðeins séð svæði af
stjörnuhimninum en annað um-
hverfi ekki. Þegar fartíminn kom
fóru þeir að ókyrrast, en tóku
sér síðan stöðu og horfðu í
ákveðna átt, rétt eins og um
kompásnál væri að ræða. Við
reyndum að breita stefnu þeirra
með því að snúa fuglaprikunum
og færa þau, en þeir tóku bara
aftur upp sína fyrri, ákveðnu
stefnu. Stefnan, sem þeir tóku
fór eftir því, um hvaða tegund
fugla var að ræða. Garðsöngvar-
inn, stóri-hvítbarki og svarthöfði
stefndu í suðvestur, en litli-hvít-
barki horfðu í suðaustur. Þannig
var þetta á haustin, en á vorin
sneru fuglarnir sér í gagnstæð-
VlKINGUR
Flugleiðir farfuglanna eru sýndar með
brotnu línunum. Örvamar sýna stefn-
ur þær er fuglamir tóku í tilrauna-
búrinu.
ar áttir. Þetta eru nákvæmlega
þær áttir sem ofangreindir fugl-
ar fara í frá Mið-Evrópu til Af-
ríku og til baka aftur. Litli-hvít-
barki stefnir fyrst í suðaustur
um Balkanskagann, en þaðan
heldur hann í suður til Nílar-
dalsins. Hinar tegundirnar halda
í suðvestur og fljúga til Afríku
um Spán og Gíbraltar.
Hvort sem í hlut áttu reyndir
farfuglar eða algerlega reynslu-
lausir fuglar, þá tóku þeir upp
rétta stefnu í búrinu. Hið eina
sem þeir virtust hafa til að átta
sig á var hinn stirndi nætur-
himinn, sem sást upp um mæni
búrsins. Til þess að rannsaka
þetta betur, gerðum við nokkrar
fleiri tilraunir. Við urðum þess
vísari að þegar stjörnurnar voru
huldar skýjaþykkni, urðu fugl-
arnir áttavilltir. Þeir urðu líka
ruglaðir þegar dreifð birta kom
inn um mæninn. Til þess að geta
tekið upp rétta, stöðuga stefnu,
þurftu fuglarnir að geta séð
stirndan himinn. Þeir gáfu svo
nákvæmar gætur að himninum, að
ef stjörnuhröp urðu, þá breittu
þeir snöggvast um stefnu. Við
settum fuglana í búr undir gerfi-
himin, en það er hvelfing með
eftirlíkingu af stjörnum. Þegar
hvelfingin var látin vera upp-
ljómuð en stjörnulaus, gátu fugl-
arnir ekki tekið ákveðna stefnu.
En þegar gerfihimininn var lát-
inn vera eins og stjörnuhimin-
inn er í Þýzkalandi, völdu fugl-
arnir hina réttu stefnu, alveg
eins og þeir myndu hafa gert,
hefðu þeir séð hinn raunveru-
lega stirnda himinn.
Á gerfihimninum gátum við
breytt stöðu stjarnanna. Með því
að breyta miðbaugsfirð (declina-
tion) þeirra fékkst út önnur
breidd en sú sem við vorum
staddir á. Þetta kom fuglunum
til að halda að þeir væru stadd-
ir norðar eða sunnar en þeir
voru. Með því að færa stjörn-
urnar í austur eða vestur, gæt-
um við ef til vill ruglað fuglana
í lengdinni, en hvað myndu þeir
þá gera? Litli-hvítbarki heldur
venjulega fyrst í suðaustur og
yfir Balkanskaga, en þar breytir
hann stefnu og flýgur beint í
suður til Nílardalsins og þaðan
áfram í suður til vetrarheim-
kynna sinna. Tilraunir okkar
voru búnar að sýna að svo lengi
sem gerfihimininn var látinn
sýna rétta stjörnumynd frá
Þýzkalandi séð á 40° til 50° n.
brd., tók tilraunafugl af litla-
hvítbarka-tegund, sem við köll-
uðum Nonna, þá stefnu sem bú-
izt var við, nefnilega í suðaustur.
En þegar við snerum gerfihimn-
inum, þannig að stjömurnar gáfu
til kynna suðlægari breidd en þá
réttu, tók fuglinn upp samsvar-
andi breytta stefnu meira til suð-
urs, þegar gerfihimininn gaf til
kynna 15° breidd, þá stefndi
fuglinn beint í suður.
Nonni var upp alinn í búri,
hann hafði aldrei flogið úti und-
ir beru lofti og þá heldur ekki
farið til Afríku, samt gat hann
notað stjörnurnar fyrir leiðar-
ljós og valið þá leið, sem fuglar
af hans tegund voru vanir að
235