Náttúrufræðingurinn - 1961, Blaðsíða 20

168
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
nefnist Eldborgarhraun eða Innbruni. Þaðan rann hraun, Fram-
bruni, niður um skarðið milli Krossfjalla og Lönguhlíðar. Hraun
þetta breiddist síðan yfir Hraunsheiði (Leitahraun). Einn hraun-
taumurinn rann meðfram Hjallafjalli í átt til Hjalla, en annar
milli bæjanna Grímslækjar og Hrauns og nefnist þar Hraun
(samkv. korti Grímslækjarhraun) til aðgreiningar frá Heiði (Leita-
hraun). Nær þetta hraun hvergi fram af brún Leitahrauns. Hraun-
ið er 9 km að lengd.
Eins og að framan getur, er líklegt, að nyrðri hluti sprungunn-
ar hafi gosið fyrst og syðsti hlutinn seinast. Slíkt er algengt í
sprungugosum. í Skaftáreldunum 1783 gaus sprungan sunnan
Laka frá 8. júní, en norðan fellsins hófst gosið ekki fyrr en í lok
júlí sama sumar. Líkt var og farið Mývatnseldum 1724—29 og gosi
Sveinagjár 1875.
Nokkuð liefur það verið á reiki, hvaða hraun það var, sem náði
láglendi í Ölfusi í gosinu árið 1000. Þorvaldur Thoroddsen telur
ýmist, að Þurárhraun eða Eldborgarhraun hafi runnið þá. Guð-
mundur ICjartansson (1943) bendir réttilega á, að bæði hraunin
séu komin úr sömu gossprungu og því líklega jafngömul. Athug-
anir þær, sem ég hef gert, benda eindregið til þess, að bæði hraun-
in séu komin upp í sama gosi. Þó er Þurárhraun líklega nokkrum
dögum eða vikum eldra en Eldborgarliraun. Bergfræðilega er blá-
grýti beggja hraunanna líkt, stakdílótt (feldspat) blágrýti. Gróður-
far hraunanna og allt útlit ber merki ungs aldurs. Afstaða hraun-
anna til annarra hrauna á Hellisheiðarsvæðinu bendir og til hins
sama. Segulmælingar, sem Ari Brynjólfsson gerði á hraunum þess-
um árið 1955, benda einnig til þess, að hraunin séu lík að aldri.
Öskulagsrannsóknir sýna með nokkurri vissu, að Kristnitöku-
hraunið hafi runnið eftir landnámstíð. í jarðvegssniðum í hraun-
inu hef ég ekki getað fundið öskulagið G, en það liggur undir rúst-
um í Þjósárdal (Sigurður Þórarinsson 1944), og í mýrarsniðum,
sem frjógreind hafa verið, liggur það rétt neðan hinnar greinilegu
gróðurfarsbreytingar, sem varð við landnámið. Öskulag þetta er
komið af Torfajökulssvæðinu og er líklega 1100—1200 ára gamalt.
Það finnst annars í nær öllum jarðvegssniðum hér sunnan lands,
t. d. á næstyngsta Hellisheiðarhrauninu. Þunnt öskulag, sem mynd-
aðist við Kristnitökugosið, er að finna í jarðvegssniðum vestan
eystri gossprungunnar á Hellisheiði, rétt ofan öskulagsins G.