Náttúrufræðingurinn - 2007, Qupperneq 11

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
skattar verið goldnir í línbrúðum
bæði í Noregi, Svíþjóð og víðar,
enda er nafnið þekkt í seinni tíma
máli þessara þjóða.
I brúðunni var lengsta og besta
línið, en við úregninguna og kemb-
inguna skildust úr styttri þræðir og
oft grófar línslitrur með áföstum
viðarögnum. Þetta eru kallaðar blar
á sænsku (fornsænsku bla, forn-
dönsku blaa) og heita ef til vill blár á
íslensku þótt það komi ekki fyrir í
ritmáli. Kunnur er samt bláþráður,
og mun það hafa þótt fremur hald-
lítið garn, samanber merkinguna
veikur þráður. Úr þessum bláþræði
hafa samt vafalaust verið unnin og
brugðin bönd og einnig voru net
riðin úr honum.20 Þetta blágarn, sem
er lélegur þráður, mun einnig hafa
verið kallað strý, en úr strýi var
spunninn þráður til vefnaðar.
Strýið var grófasti hluti línsins og
hinn grófi vefnaður sem úr því var
unninn hét strigi. Þótti strigi fremur
ódýr línvefnaður, fengust 10 stikur
striga fyrir 20 álnir.21 Strýið mun
hafa verið barið eða troðið, til þess
að ná betur ögnunum úr því, þar
sem ekki voru tök á að úregna það
með trésaxi sökum þess hve flæktir
og stuttir þræðirnir voru orðnir. Til
þessarar hreinsunar á strýinu
bendir framburðarþrautin:
Stebbi stóð d ströndu
og var að troða strý.
Strý var ekki troðið
nema Stebbi træði strý.
Þrítreður Stebbi strý.
Að hér sé um alíslenskan tungu-
brjót að ræða benda orðasamböndin
træði strý og prítreður Stebbi strý,
sem ekki væru hugsanleg í hlið-
stæðum framsetningum annarra
Norðurlandamála. Þessi orðasam-
bönd hafa hins vegar verið notuð í
daglegu tali hér á landi fyrr á öld-
um og þótt tyrfin í framburði. Hefur
leikurinn því myndast utan um
þessi orð. Þrautin er því nokkur
vitnisburður um að þessi verknað-
ur, að troða strý, hafi verið unninn á
Islandi og er hún þannig enn ein
heimild um að línrækt hafi verið
stunduð hér fyrr á öldum.
Um lín í tó
Hinir löngu trefjaþræðir úr brúð-
unni munu hafa reynst betri og
sterkari en strýið til spuna, og hafa
þeir verið notaðir í allskonar
saumaþráð og til vefnaðar. Úr lín-
þræði var ofinn dúkur eða lérept (á
fornnorsku lciript eða Idroft), sem
sumir fræðimenn hafa talið mynd-
að af orðinu lín ript.'5
Þetta efni var mun sléttara og
fíngerðara en striginn og hefur
þótt gott til fatagerðar. Til forna er
þess víða getið í skráðum heimild-
um og öldnum kvæðum. í Völund-
arkviðu eru þrjár valkyrjur að
spinna lín: „drósir suðrænar, dýrt
lín spunnu".22 í Rígsþulu var hin
mjófingraða mær með línhettu,
„gekk hon und líni" og þar segir:23
„Þú tók móðir
merktan dúk
hvítan afhörfi
huldi bjóð."
Auk þess er víða getið um lín-
klæði í fornritum okkar, svo sem
Njálu og fleiri sögum. Fatnaður gat
þá verið gerður úr línklæðalérefti,
sbr. Konungsskuggsjá: línklæði þín
þá skaltu láta gera af góðu lérepti.24
Þesskonar efni gekk kaupum og
sölum sem gilt lérept, vörulérept,
línklæðalérept eða lérept klæðhæft
og var dýrara en vaðmál. Þannig
var getið um breitt lérept (þ.e. tví-
breitt lérept, tveggja álna breitt eða
breitt lérept tvíelnt) sbr. Jónsbók,25
sem virðist hafa verið almennt sölu-
léreft og var tvisvar sinnum dýrara
en vaðmál samkvæmt Grágás og
einnig kostaði enskt lérept sömu
breiddar eftir Grágás þrisvar sinn-
um meira en vaðmál.26
Þegar kemur fram á 15. öld fer
verslun með lín sem fleira að færast
frá Englandi yfir til Þýskalands. í
Búalögum er talað um tvíbreitt
lérept það er vestfari nefnist27 og
telja sumir fræðimenn þetta benda
til að á þeim tíma hafi allt tvíbreitt
lérept verið orðið útlent og línvefn-
aði hafi þá verið hætt á íslandi.15 Á
markaðinn sé þá komið vestfarar
lérept, sem sé lérept ofið í Westfalen
í Þýskalandi. Þýska léreptið var
venjulega mjórra og dýrara en hið
enska. Var það þá kallað stokkbreitt
lérept og þá talað um að hægt sé að
fá 4 stikur með stokkbreitt lérept
fyrir 10 álnir, en samt er enn getið
um tvíbreitt lérept frá Þýskalandi
og Hollandi.15-21
ÖNNURNOT LÍNS
EN TIL SPUNA
Auk þess sem trefjaþráður líns var
notaður til spuna hefur fræ plönt-
unnar einnig verið nýtt. Til þeirrar
ræktunar var notuð sérstök tegund
líns. Fræið reynist mjög olíuríkt og
er í því um 36% fita. Úr því er unn-
in línolía en einnig gerðar fóður-
kökur fyrir kýr og kálfa og annan
búpening. Er hörfræ jafnframt
notað til matar og haft í grauta eða
blandað sumu morgunkorni. Þess
má að lokum geta að fræ línsins
hefur verið notað til lækninga fyrr
og síðar. Er jafnvel álitið að hörfræ
sé hið mesta töframeðal.
Lýkur hér upplýsingum þeim
sem ég skrifaði hjá mér um lín og
línrækt fyrir um fimmtíu árum. Enn
er sú staðreynd gild að hér á landi
má með góðu móti rækta hör og vex
hörplantan ágætlega vel í íslenskri
jörð. Fræ hefur einnig náð að
þroskast hér á landi og þarf að láta
nokkrar plöntur standa fram á
haust til að framleiða útsæði fyrir
næsta árs ræktun á vefjarlíni. Við
okkar vindasama veðurfar er trefja-
þráður plöntunnar jafnvel styrkari
en í suðlægari löndum.
11