Náttúrufræðingurinn - 1945, Page 6

116
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
sveit og Laugardal tekur við annað þurrt svæði allt inn til Lang-
jökuls. Öll Hekluhraun að meðtöldum fjöllum, sem upp úr þeim
standa, eru þurr svæði. Og loks eru geysistór þurr svæði á öræfunum
norður af Vatnajökli milli Skjálfandafljóts og Jökulsár á Fjöllum.
Mörg þurr svæði mætti nefna til viðbótar liæði á hálendi og láglendi,
hér er aðeins getið liinna stærstu.
Vitaskuld er ekki úrkomuleysi um vatnsskort þessara svæða að
kenna, iieldur hinu, að berggrunnur þeirra heldur ekki vatni. Regn-
vatn og leysingarvatn sígur mjög auðveldlega niður í bergið, hefur
litla sem enga viðdvöl á yfirborði jarðar, en verður óðar að jarð-
vatni. Jarðvatnsflötur liggur yfirleitt mjög djúpt og hlýtur að vera
sléttari og hallaminni (líkari vatnsfleti undir berum himni) en í
þéttum bergtegundum með tregu jarðvatnsrennsli. Hér og livar á
þurru svæðunum ná þó djúpar dældir niður í jarðvatnið. Stendur
Jrá í þeim tjörn eða stöðuvatn, afrennslislaust á yfirborði jarðar (t. d.
Kleifarvatn, Öskjuvatn og Kerið í Grímsnesi). Eftir vorleysingar,
þegar jarðvatnsflötur liggur grynnst í jörðu, nær liann víðar yfir-
borðinu, og getur J)á svo farið, að |)ar myndist lækir og tjarnir í l)ili,
en þau hverfa aftur, er kemur fram á sumar. (Svo er t. d. í Fóerlu-
vötnum og á Sandskeiði á leiðinni úr Rvík austur yfir ljall.) Þar
sem þurr svæði ná að sjó, rennur jarðvatnið neðanjarðar alla leið
|)angað. Svo er þessu háttað t. d. á Suðurkjálkanum: A allri strand-
lengjunni frá Selvogi til Hafnarfjarðar rennur hvergi lækur til sjáv-
ar. Annars kemur jarðvatnið fram aftur þar, sem jaðrar þurru svæð-
anna eru lægst yfir sjó, og verða J)ar venjulega mjög vatnsmiklar
uppsprettur með stuttu millibili. Úr J)eim lindum geta myndazt
stórar ár á litlu svæði. Slíkar ár hef ég nefnt lindár. Meðal stærstu og
eindregnustu lindáa hér á landi eru Brúará í Árnessýslu og Ytri-
Rangá í Rangárvallasýslu, og lítil, en fullkomin lindá nálægt Rvík
er Kaldá fyrir sunnan Hafnarfjörð. Áður en ég nefni f'leiri lindár,
skulum við athuga einkenni þessarar ártegundar.
Eins og þegar er gefið í skyn, geta lindár náð fullri stærð örskammt
fyrir neðan efstu upptök, og svo má heita um allar þær þrjár, sem
nefndar voru. Vatnsmagn þeirra er mjög jafnt og stöðugt allt árið
og hverju sem viðrar, þvi að jafnvel í lirhelli og leysingum hafa þær
einungis aðrennsli neðanjarðar, og á þeirri seinfæru leið dreifist
J)að og jafnast. Lindavatnið er kaldavermsl, hefur sama hitastig
vetur og sumar. Hitasveiflur ársins ná ekki til jarðvatnsins á þurru
svæðunum, vegna þess hve djúpt er á því. I uppsprettmn margra
lindáa er hitinn þrjú til fjögur stig. Undan (a. m. k. sumum) svæð-