Náttúrufræðingurinn - 1953, Blaðsíða 7

Guðmundur Kjartansson:
Úr sögu Helliskvíslar
Helliskvísl er árspræna á Landmannaafrétti upp af Rangárvalla-
sýslu. Til skamms tíma var hún fáum kunn nema Landmönnum,
sem smöluðu afréttinn, og Skaftfellingum, sem ráku sláturfé sitt suður
um Fjallabaksveg nyrðra, öðru nafni Landmannaleið. En hin síðustu
sumur hafa hópar skemmtiferðafólks ekið bílum um bakka hennar.
Flestum mun þó annað minnisstæðara úr þeim ferðum en þessi smáá,
sem sjaldan er farartálmi nema af sandbleytu, fosslaus að kalla nema
langt frá bílleiðinni og veiðilaus með öllu. En saga Helliskvíslar, þó
að ekki sé nema næstliðin 40 ár, sýnir, að áin er ekki öll þar, sem
hún er séð. Á þessu tímabili hefur hún átt í harðri baráttu fyrir
tilveru sinni og sjálfstæði og orðið svo mikið ágengt, að það hlýtur
að vekja athygli og jafnvel samúð óvirks áhorfanda.
Helliskvísl kemur upp á þeim hluta Landmannaafréttar, sem nefn-
ist Kringla (það nafn stendur ekki á neinu landabréfi). Kringlan er
ekki fjarri því að vera kringlótt að lögun og er lukin háum fjöllum
á alla vegu. 1 norðurhelmingi fjallahringsins eru í röð frá vestri til
eusturs: Sauðleysur, Herbjamarfell, Löðmundur, Lifrafjöll og Dóma-
dalsháls, öll úr móbergi. En sveiginn að sunnanverðu mynda: Kxóka-
giljabrún (næst Sauðleysum), Rauðfossafjöll og Mógilshöfðar (Litl-
höfði og Stórhöfði), öll úr líparíti nema Krókagiljabrún. Miðbik Kringl-
unnar er að mestu marflöt slétta, en upp úr henni standa nokkur
smáfell úr móbergi: Sáta, Langsáta og Sátubarn. Hæð sléttunnar er
um 590 m y. s., en fjallahringsins víða meira en 1000 m, mest 1230
í Rauðfossafjöllum.
f fjallahringinn er aðeins eitt skarð svo djúpt, að afrennsli sé um.
Það er að vestanverðu, milli Krókagiljabrúnar og Sauðleysna, og er
nú kallað Svalaskarð. Þar rennur Helliskvísl út af Kringlunni. Vatna-
svið hennar fyrir ofan skarðið er því Kringlan, hvorki meira né minna.
Stærð þessa vatnasviðs er nálægt 90 km2 og meðalhæð ekki minna
en 700 m y. s. Af svo stóm og háu svæði mætti búast við, að rynni