Náttúrufræðingurinn - 1953, Side 17

ÚR SÖGU HELLISKVÍSLAR
11
er leki úr Helliskvísl og án hennar væri gilið vatnslaust nema í vor-
leysingum.
Frá þessu gili sveigir Helliskvísl norður fyrir Tagl og rennur síðan
vestur með því og Valafelli að norðan. Á þeirri leið fylgir hún fyrst
í stað suðurbrún Hekluhraunsins gamla, en rennur síðan út í það
og loks undan ríflegum halla fram af þeirri tungu þess, sem lengst
nær vestur norðan við Valafell. Þar tekur enn við flatlendi, hin fornu
Þjórsárhraun. Allan þenna spöl (frá Tagli) fylgir Helliskvísl gömlum
farvegi, þar sem vatn hefur bersýnilega runnið stundum, áður en
hún kom til, þó sennilega aðeins í vorleysingum, meðan klaki í jörðu
varnaði því að síga niður. 1 þetta eina skipti, sem ég hef gengið með
þessum kafla Helliskvíslar (9. júlí 1952), minnkaði hún stöðugt, er
neðar dró, og síðasta seytlan hvarf í sand rétt utan við jaðar Heklu-
hraunsins. — Áður hafði ég þó staðið hana að þvi að komast miklu
lengra, sem nú mun frá sagt.
Hinn 22. júlí 1949 fór ég niður með Tungnaá frá Bjallavaði út að
Haldi. Ég var ýmist gangandi eða hjólandi og fór krókaleiðir. Er-
indið var m. a. að forvitnast um takmörk Hekluhrauna og Þjórsár-
lirauna á svæðinu norðaustur af Valafelli til Tungnaár. Þá skoðaði
ég kafla af hinum forna farvegi Helliskvíslar (fyrir 1913) með aust-
urjaðri Hekluhraunsins og furðaði, að hann skyldi vera vatnslaus,
því að þá vissi ég ekki, að áin hafði lent vestur af hrauninu.
Um kvöldið og nóttina hélt ég sem leið liggur frá Haldinu fram í
Landsveit. Sú leið liggur öll ofan eftir Þjórsárhraunum, sem hafa
breiðzt yfir eða — réttar sagt — myndað allt flatlendið milli Vala-
fells og Sauðafells annars vegar og fjallanna á Gnúpverjaafrétti
(Sandafells, Stangarfjalls, Skeljafells og Búrfells) hins vegar. Þjórsá
rennur fram hraunin nálægt vesturjaðri þeirra, en austan til við miðju
liggur breið og grunn dæld í sömu stefnu um 10 km veg og heitir
Leirdalir. Vera má, að þeir séu á mótum tveggja hraunstrauma, því
að þarna hafa a. m. k. þrjú misgömul Þjórsárhraun runnið fram.
En hitt þykir mér líkara, að dældin hafi myndazt við sig í hálf-
storknu hrauninu, það hafi verið botnstorkið beggja vegna við renn-
andi kvikuál, sem aðeins var storknaður á yfirborði, þá hafi kvikan
hlaupið undan storkuþakinu, og það svignað við af þunga sínum.
(Á sama hátt hef ég skýrt myndun Merkurlautar í Flóa. Hún er
einnig í Þjórsárhraunit.) Leirdalir eru nú hálffylltir sandi og leir,
1) Árnesinga saga, 1. h. bls. 223.