Samvinnan - 01.08.1949, Blaðsíða 23

Verzlun á Borðeyri
!; Erindi, er séra Jón Guðnason ||
j! skjalavörður, flutti á 50 ára af-
j! mælishátíð Kaupfélags Hrútfirð- j!
!; inga í Reykjaskóla 26. júní 1949. j!
AÐ eru sennilega nokkuð margir
meðal hinna eldri manna, sem
muna og fimia enn í brjósti sér þá
hrifningu, sem þeir urðu snortnir af,
þegar þeir í æsku heyrðu og lærðu
þessar ljóðlínur í kvæði Jónasar Hall-
grímssonar, „ísland, farsældafrón":
Þá riðu lietjur um héruð,
og skrautbúin skip fyrir landi
flutu með fríðasta lið,
færandi varninginn heim.
Þannig var það á hinum fyrstu ár-
um íslands byggðar, að landsmenn
áttu skipastól, sem sigla mátti út yfir
liið breiða haf, er skilur land vort frá
öðrum löndum. Þeir gátu sótt og verzl-
að sjálfir með hinar margvíslegu vör-
ur, sem land vort, vegna sinnar fá-
breyttu framleiðslu, þarfnast einatt
svo mjög. Þetta tímabil, meðan ís-
lendingar gátu að miklu leyti haft
verzlun sína í eigin höndum og sjálfir
haft umsjón með réttu verðlagi, var,
eins og kunnugt er, blómatímabil í
sögu þeirra. I skjóli þessa verzlunar-
fyrirkomulags þróaðist hér á landi sú
menning, sem fræg hefur orðið víða
um Iieim og náði hámarki sínu í hin-
um sígildu bókmenntum vorum á 12.
og 13. öld.
En eins og eðlilegt var, þá reyndust
íslendingar þess ekki umkomnir að
endurnýja skipastól sinn, þegar aldir
liðu, og urðu því annað tveggja: að
eiga aðflutninga til landsins æ meir
undir útlendingum eða þá að hafa
viðskiptaleysið og vöruskortinn vof-
andi yfir höfði sér. Það er sennilegt, að
þessi ótti við siglingaleysið hafi átt
sinn þátt í því, ásamt öðrum þjóðfé-
lagsástæðum, að Islendingar gengu á
hönd Noregskonungi, enda settu þeir
það sem skilyrði í Gamla sáttmála, að
ákveðnum siglingum til landsins yrði
lialdið uppi árlega. Upp frá þessu urðu
íslendingar síðan að lilíta erlendri
lorsjá um verzlun og siglingar um alda-
raðir, með þeim afleiðingum, sem
sagan geymir átakanlegar og minnis-
verðar frásagnir um.
SEGJA má, að hinar verstu afleið-
ingar erlendrar verzlunar hafi látið
sín nokkuð bíða. Á síðari hluta 14.
aldar og á 15. öld kom jafnvel mikill
fjörkippur í verzlun hér á landi, eins
og annars staðar í álfunni, og verzlun
var þá um skeið stórunr hagstæðari en
lengi fyrr og síðar. Þetta var á þeim
tímum, er hinir svonefndu Hansa-
kaupmenn og fleiri þjóðir kepptu um
verzlun hér. En slíkir fjörkippir í
verzlun hafa, svo ágætir sem þeir eru
þó í sjálfu sér, sínar varasömu hliðar.
Þeir leiða af sér röskun og breytingar
í atvinnuháttum, sem geta valdið ó-
farnaði, þegar frá líður, ef þess er ekki
gætt, eða ef ekki tekst, að beina allri
þróun þjóðarbúskaparins í rétta átt,
með forsjá og framsýni, í samræmi við
nýjar aðstæður hvers tíma. Þetta tókst
íslendingum ekki þá, og var reyndar
engin von til þess. Hin snögga blómg-
un verzlunarinnar og hin mikla eftir-
spurn eftir sjávarafurðum landsmanna
var eins og utanaðkomandi flóðalda,
sem skall á landið og sogaði fólkið frá
sveit að sjó. En þegar flóðaldan ljaraði
út aftur, var ekki liægt um vik að
kippa atvinnulífinu í liið fyrra liorf.
Og landsmenn höfðu heldur ekki mátt
til þess að knýja sjálfir á aðrar þjóðir
um hagkvæm viðskipti. Þeir urðu að
sæta hverjum þeim kostum, er þeim
voru settir at' valdhöfum eða hand-
bendum þeirra, hvort sem sæmilegir
voru eða illir. í siglinga- og verzlunar-
málum var þjóðin líkt stödd og fley,
sem hrekst fyrir þeim stormum og
straumum, sem um höfin geisa. Og
íoks kom þar, að konungsvaklið taldi
það nauðsynja- og jafnvel miskunnar-
mál mest gagnvart Islendingum, að
koma hér á einokunarverzlun árið
1602, — en með þeim afleiðingum fyrir
þjóðina um næstu tvær aldir og leng-
ur, sem alkunnar eru.
Séra Jón Guðnason.
Er G ætla ekki að rekja hér sögu ein-
okunarverzlunarinnar. En þegar
eg hugsa annars vegar Lil fornaldar-
innar, þegar hér riðu hetjur um héruð
og skrautbúin skip fyrir landi flutu
með fríðasta lið, færandi varninginn
heim, — og hins vegar um niðurlœg-
ingartimabilið, sem byrjaði með ein-
okuninni um 1600, þá sé eg fyrir mér
tvenns konar skýrar myndir, aðra
bjarta og fyrirheitisríka, hina dimma
og geigvænlega, sem sagan hefur
geymt á spjöldum sínum, myndir,
sem einmitt varða þetta byggðarlag.
Þegar hinn gölugasti allra land-
námsmanna, Ingimundur gamli, var á
leið þangað, sem örlögin ætluðu hon-
um ævidvöl, þá kom hann, segir sagan,
í óbyggðan ljörð og nefndi liann
Hrútafjörð. Og þó að úr leið væri
fyrir hann, fór hann út með firðinum
að vestan og kom á eyri, sem liann
nefndi Borðeyri. Það er vert að muna,
að það var hinn göfugasti meðal land-
námsmanna, sem helgaði þann stað
með kornu sinni og gaf honum það
nafn, sem liann hefur borið æ síðan.
Siglingar til Borðeyrar í fornöld
hafa sennilega verið langtum meiri en
sögur hafa geymzt um. Um hinn ágæta
farmann, Þorkel Eyjólfsson, þriðja
mann Guðrúnar Osvífursdóttur, og
langafa sagnaritarans fyrsta, Aia fróða,
er þess getið, að eitt sinn komu tvö
skip hans út samtímis, annað til
Breiðafjarðar, þar sem hann átti
heima, en hitt á Borðeyri. Þá hefur
verið líf í landi, er íslenzk skip komu,
„færandi varninginn heim“ og gró-
23