Samvinnan - 01.09.1954, Blaðsíða 8

5. Hv borið fram kv. Þetta er norð-
lenzkt mállýti, sem ekki nær enn um
allt land og má eflaust útrýma.
6. Rangar beygingar, svo sem þágu-
fallssýki, fara sem eldur í sinu um
landið og heyrast jafnvel lijá mennta-
mönnum í útvarpinu.
6. Misnotkun orða er algeng. Varla
getur kaupstaðabarn, sem ekki segir:
„Hann er oní kjallara", í stað niðrí. í
gærkvöldi var þrílesið í útvarpið:
„Lægð milli Skotlands", þar sem senni-
lega átti að segja „við Skotland“. Þetta
er tínt af handahófi, en af þessu og
öðru líku úir og grúir í daglegu tali og
útvarpi.
Mörg fleiri málspjöll eru í uppsigl-
ingu og flest sprottin af leti fólks að
tala og lmgsa skýrt og greinilega. Síðar
mun að vikið, hversu þessu má verjast.
IV.
íslenzkan hlýtur nú að taka upp
fjölda nýrra orða yfir hluti og hugtök,
senr flytjast inn í þjóðlífið. Þessum
t'anda hefur norrænt mál vel kunnað
að mæta á öllum öldum. Á víkingaöld,
fyrir og eftir landnámsöld, víkkaði
heimur norrænna manna og ný menn-
ing barst úr suðri, austri og vestri.
Fjölmörg nýyrði liafa þá komið. Gam-
an er nú að athuga, hvernig nöfn á
löndum, borgum og öðrum staðhátt-
um fengu fullkomlega norrænan
hreim. Með kristnitöku kom nýyrða-
flóð inn í málið og æ síðan, á öld hverri
allmargt nýyrða, þótt hægar fari.
Ávallt hafa verið farnar tvær leiðir,
næstum jöfnum höndum:
1. Málsnjallir menn hafa skapað orð,
af norrænni rót, yfir hina nýju hluti
eða liugtök. oftast svo skýr og auð-
skilin, í samræmi við eðli hlutanna
eða hugtaksins, að skjótt gleymist, að
hér var nýyrði.
2. Erlendur stofn, sem kominn er í
notkun, er beygður, telgdur til, fágað-
ur og slípaður eftir íslenzkum málvenj-
unt svo vel, að enginn finnur, að hér
sé gestur á ferð. Margar þúsundir er-
lendra stofna hafa fengið svo góðan,
íslenzkan búning, að þeir eru nú full-
gildir í heimamálinu.
Ég liygg, að það skipti ekki megin-
máli, hvor þessara fornu leiða er farin
í einstökum tilfellum, þar sem þörf er
á nýju orði. Hins verður ávallt að gæta,
að mynda ekki nýyrði af íslenzkum
stofni, nema rökrétt hugsun liggi á
Flest virðist nú í flýti ritað. BliiOin eru. allra lök-
ust, en litlu betri eru nýtizku skáldsagnahöf-
undarnir.
bak við, að orð af erlendum stofni hafa
lullkomlega íslenzkan hreim, þar séu
ekki stafasamstæður, sem áður eru ó-
þekktar í málinu, að endingar, við-
skeyti og beyging sé að fullu sam-
kvæmt lögum málsins, svo að enginn
finni, að nýyrði beri annan hreim en
nágrannar þess í setningunni.
Fyrir nokkrum árum varaði Helgi
Hjörvar við þeim nýyrðaflaum, sem
stafar af því, að gömul orð, góð og
gegn, eru að glatast. Þar var vel farið
með þarft mál. Oftast eru nýju.orðin
þannig til komin, að liugsað er á er-
lendu máli, eða úr því þýtt, og hefur
þýðandi ekki á hraðbergi íslenzkt orð,
sem við á, og klúðrar síðan hugsuninni
fram, með ambögulegum „nýyrðum"
eða orðasamböndum. Sem dæmi slíks
er samtengingin „sumpart", oftast tví-
tekin, algeng í blaðamáli, en alveg
óþörf, orðum má jafnan Itaga á annan
hátt, styttra og ljósara.
Á ýmsum sviðum er unnið vel að
sköpun nýyrða. Sjómenn og iðnaðar-
menn virðast vera þar allvel á verði og
hafa aðstoð fræðimanna. Eftir auglýs-
ingum útvarpsins að dænia eru kaup-
sýslumenn þarna manna liirðulaus-
astir. Jafnvel alinnlendar vörur, sem
eiga sér góð oggömul, íslenzk nöfn, eru
skírðar erlendum skrípanöfnum.
Kaupsýslumenn skreyta oft búðir sín-
ar eða „sjoppur“ með verstu erlendum
ónefnum.
Vel veit ég, að örðugt er að finna
góð, glögg og auðskilin nöfn á öllum
þeim fjölda erlendra vara, sem sækja
liér á markað. Sumt nær hér ekki
þeirri fótfestu, að nafn þurfi því að
gefa. En þó veit enginn, að hverju
barni gagn verður. Heppilegast mundi
að liafa nokkrar fastar reglur eftir að
fara. T. d. tengja íslenzkar endingar
við stofn erlends orðs, eins og hann
verður bezt þjálfaður til framburðar á
íslenzku.
Mér sýnist t. d., að endingin „an“
mundi ekki fara illa við stofna er-
lendra efnivara. Dæmi: Nylon —
Nælan, Grillon — Grilan, Gaberdin —
Gabran, Kreólín — Krelan, Alúminí-
um — Alman o. s. frv. Fleiri endingar
mætti nota og breytilegar eftir flokk-
un vara, og mundtt málfræðingar geta
varið þarna lijálplegir að skipuleggja
reglurnar.
Oft falla úr gildi gömul orð eða
breyta tun merkingu. Nýja tækið eða
nýja athöfnin erfir oft nafn. Sláttuvél.
prjónavél, saumavél eru góð, íslenzk
nöfn. Verknaður með vélunum er all-
ur annar en með handtækjum, og held-
ur þó sínu nafni. Ekki er heldur
lineykslanlegt að tala um að fara í
„róður“ á vélbátum. Mikið hefur ver-
ið rætt um ,,landróðrarbáta“. Mér
finnst nafnið fara illa. Betra væri
„heimróðrarbátar", andstætt „útilegu-
bátum“. Þannig munu ennþá jöfnum
höndum verða notaðar báðar hinar
fornu leiðir, orðmyndun viðalla ný-
sköpun starfslífsins.
V.
Rætt er hér að framan um nauðsyn
þess, að hljóðin, sem mynda orðin,
haldi sínum forna hljóm, og hitt, að
þau nýyrði, sem verður að taka, séu
að fullu með íslenzkum málblæ.
En ekki skiptir minna, hvernigskip-
að er orðum saman, svo að hugsun
verði skýr og ljós, málið þróttmikið,
myndauðugt og gagnort. Sagt er, að
um þrjú hundruð kálfskinn hafi farið
til að gera hinar stærstu handritabæk-
ur okkar. Ógnarvinna og miklir fjár-
munir hafa farið til þess að gera allt
þetta bókfell rithæft. Það hentaði ekki
staðlausum stöfum né ónytju mælgi.
Þar varð að hafa hverja frásögn Ijósa
og skýra, rita þau orð ein, sem máli
skiptu.
Nú er öldin önnur. Pappírinn okk-
ar er ódýr, tækni öll til að festa hugs-
un í riti og fleyta hugsunum til ann-
arra er margföld. Minni er þörfin að
stytta mál til fjársparnaðar.
Efalaust átti dýrleiki kálfskinnsins
8