Stúdentablaðið - 01.03.1993, Síða 11

Erlendur Jónsson heimspekingur
i kristinnar trúar
faðmi jarðar í allsherjar algleymi og
kyrrstöðu, heldur hefur hann vit og
vilja og þess vegna hefur hann
ekki alltaf ratað þá vegi sent hon-
um er ætlað. En takmarkið er fólgið
í sköpuninni, það er Guðs ríki. Guð
yfirgefur ekki sköpun sína, hann
vakir yfir henni og gleymir henni
ekki. Þetta er meginstef Biblíunn-
ar. Það er þetta sent hún sannar.
Afstaða Guðs er hin sama og föður-
ins til hins týnda sonar. Sonurinn
hættir ekki að vera sonur þó að
hann villist af veginum.
Guð sem föður ber ekki að skoða
sem kynhlutverk og afstaða manns-
ins til hans ber ekki beint að skoða
sem ljölskyldutengsl þó svo að lík-
ingarnar gætu gefið tilefni til þess.
Guð er einn og því hafinn yfir
skiptingu í hið karllega og kven-
lega þó svo að eiginleikar hans geti
birst í hvorutveggja. Jesús talar
stöðugt um Guð sem föður. A því
líkingamáli nær hann best að tjá af-
stöðu sína til hans og það að hann
og Guð eru eitt, einn vilji. Kristin-
dómurinn kennir að Guð er kærleik-
ur og hann birlist í Jesú Kristi. Unt
það ber Nýja testamentið vitni, guð-
spjöllin, postulasagan og bréfin.
Hér er Kristur Guðs sonur sem til
var í upphafi hjá Guði (Jóh 1).
Hann kom í heiminn til þess að
boða kærleikann sem felst í sköp-
unartrú Gamla testamenntisins. Þar
stendur t.d.:
„Hann veitir kraft hinum
þreytta og gnógan styrk hinum
þróttlausa“ (Jesaja 40,29). Kristur
segir sjálfur:„Komið til mín allir
þér sem erfiði hafið og þungar byrð-
ar og ég mun veita yður hvíld“(Mt.
11,28).
Á máli Biblíunnar felst lífs-
krafturinn í sköpuninni og vísar
hann ekki aðeins til upphafsins
heldur einnig til þess sem er og
verða mun. 1 Davíðssálmum eru
margar fagrar líkingar um sköpun-
artrúna með skírskotun í náttúruna
þar sem trúnaðartraustið til Guðs
birtist í lofgjörð mannsins. Maður-
inn verður fyrst meðvitaður um
sjálfan sig og ábyrgð sína, og fær
um að lifa og starfa í samfélaginu
öðrum til góðs, þegar hann fer að
dásama sköpun Guðs og lofa Guð
sem skapara.
Spekirit Biblíunnar boða það að
Guð niuni leiða manninn að lokum í
allan sannleikann; að staðreyndirnar
niuni birtast og öllunt spurningum
svarað. Þar er ekki gefið í skyn að
þessari speki verði náð með nútíma
mælitækjum í tilraunastofum. Ekki
heldur að hinir geysiöflugu geisla-
móttökuskermar og mælar stjarn-
fræðinganna sem beina ásjónu sinni
út í stjörnuhimininn komi að gagni.
1 Gamla testamentinu er beðið eftir
mannssyninum sem kallaður er
Messías eða frelsarinn og spekin
sem talað er um tók á sig hold og
birtist í því sem Kristur sagði og
gerði.
Kristur er vísbendingin og
raunveruleiki Guðsríkis fyrir okkur
mennina. 1 trúnni á hann öðlumst
við samfélag við hann og nýja sam-
sömun sem kemur okkur í rétta af-
stöðu til hins algóða skapara. Þess
vegna erum við ekki bundin því
vonda og rangláta, böli og vand-
ræðum þessa heims. Hið jákvæða
svar við spurningunum sem minnst
var á í upphafi bendir út fyrir
manninn, aðstæður hans og tak-
markanir. Alheimurinn er ekki Jok-
að kerfi og þar af leiðandi er ntaður-
inn ábyrgur gagnvart kærleiksrík-
um Guði föður.
Alheimurinn,
upphaf hans
og gerð
Fyrst verðum við að gera okkur
grein fyrir því, hvað átt er við þeg-
ar talað er um „alheiminrí1: Hver
er munurinn á „heiminum" og „al-
heiminum“? Með fyrra orðinu eig-
um við oft við jörðina og kannski
næsta umhverfi hennar, t.d. sól-
kerfið og nálægustu vetrarbrautir,
eða jafnvel allt það sem sjörnu-
fræðingar hafa hingað til orðið varir
við. En „alheimurinn" er væntan-
lega enn víðtækara hugtak. Hér
verður gert ráð fyrir því, að hann
nái yfir allan hinn efnislega heim,
alla efnishluti sem yfir höfuð eru
til.
Hér vaknar aftur spurningin,
hvort það hafi nokkra merkingu að
tala um alla hluti, sem eru til:
Hvers konar heild er átt við? Við
getum talað urn alla hluti á jörð-
inni, eða í sólkerfinu, eða í vetrar-
brautinni, o.s.frv. En hér er um af-
markaða hluti að ræða. Alheimur-
inn virðist hins vegar eðli sínu
samkvæmt ekki afinarkaður, vegna
þess að væri hann það, hefði hann
einhver ntörk og það felst í hug-
takinu „mörk“, að þau afmarka
eitthvað/ra einhverju sent liggur
utan þess, sem verið er að afmarka.
Og þá væri alheimurinn afmarkað-
ur frá einhverju utan hans, en það
er óhugsandi, vegna þess að ekkert
getur legið utan alheimsins (þá
væri það, sem afmarkað er, ekki
hinn sanni alheimur).
Alheimsfræði eða „kosmó-
lógía“ er fræðigrein, sem notfærir
sér mjög tæknileg hugtök og að-
ferðir nútímaeðlisfræði, en liggur á
mörkum stærðfræði, eðlisfræði,
stjörnufræði og heimspeki. Heim-
spekingar nú á dögum viðurkenna
flestir í grundvallaratriðum hug-
myndir „alheimsfræðinga“, þ.e.
eðlisfræðinga eða sjörnufræðinga,
sem sérhæfa sig í alheimsfræði um
uppruna og eðli alheimsins.
Það sem heimspekin sem slík
getur lagt af mörkum til alheims-
fræði varðar bæði hugtökin sem
notuð eru og þekkingarferlið, þ.e.
hvemig við getum fullyrt eitthvað
eða vitað um alheiminn. Urn þetta
hefur eðlisfræðin eða stærðfræðin
fremur lítið að segja (nema um
þau sérhugtök, sem þessar greinar
notfæra sér í þessu samhengi).
Segjurn t.d. að ég sé að skoða
rauða bók. Eðlisfræðin getur sagt
mér, að hún er rauð vegna þess að
hún endurvarpar ljósi af ákveðinni
bylgjulengd og kannski jafnvel af
hverju hún gerir það (efnið í káp-
unni hefur ákveðna eiginleika) og
hvernig ljósgeislarnir fara frá ljós-
gjafanum að yfirborði bókarinnar
og svo aftur að sjónhimnu augans,
sem sendir frá sér boð til sjón-
stöðva heilans o.s.frv. En hvað
merkir það, að bókin sé rauð? Er
eiginleikinn rauðitr eiginleiki sem
hluturinn sjálfur hefur eða er hann
hluti af þekkingarbúnaði okkar,
þ.e. að hve miklu leyti er bókin
rauð vegna innri eiginleika hennar
sjálfrar og að hve miklu leyti er
hún það vegna þess, sem við
„leggjum til“ er við sjáum hana?
Slíkar spurningar falla undir
verkssvið heimspekinnar.
Spurningin hvort alheimurinn
eigi sér uppruna og/eða endi er
hliðstæð spurningunni hvort hann
sé endanlegur eða óendanlegur. Sú
fyrri er um mörk í tíma, en sú
seinni unt mörk í rúmi. Upphaf al-
heimsins er mjög heillandi við-
fangsefni frá sjónarhóli eðlisfræð-
innar vegna þess að hún tengist
hugmyndum um upphaf mannsins
og tilgang lífsins. En það er
nokkrum vafa undirorpið hvort
þessi spurning hefur merkingu
eins og nú skal lýst í grófum drátt-
um.
Þýski heimspekingurinn
Immanúel Kant (1724-1804) hélt
því fram að um sé að ræða mis-
notkun hugtakanna rúm og tími,
þegar þeim er beitt á svið eins og
heiminn í heild sinni sem gengur
út yfir alla hugsanlega reynslu.
Það hefur einfaldlega enga merk-
ingu að beita þeim á slíkum svið-
um. Skoðum fullyrðingarnar
„heimurinn á sér upphaf' annars
vegar, og „heimurinn hefur alltaf
verið til, og á sér ekkert upphaf‘,
hins vegar. Þessar fullyrðingar
virðast andmæla hvor annarri, en
Kant áleit, að unnt sé að „sanna“
hvora um sig og að því séunt við
komin út fyrir mörk skynseminnar
þegar annarri hvorri þessara full-
yrðinga er haldið frarn.
Hin raunverulegu rök Kants
eru af flestum fræðimönnum talin
fremur veik. En skoðuni, hvernig
færa mætti rök fyrir skoðun Kants,
sem mér finnst raunar fremur
skynsamleg.
Segjum að alheimurinn eigi sér
uppruna í tíma; þ.e. að hann hafi
orðið til á ákveðnu andartaki. Get-
um við ímyndað okkur fæðingu al-
heimsins? Hún getur ekki litið út
eins og tilurð einhvers afmarkaðs
hlutar í heiminum, eins og t.d. hús
verður til, vegna þess að húsið
verður til úr öðrum hlutum, t.d.
Við virðumst því knú-
in til að álykta að það
hafi hvorki merkingu
að segja að alheimur-
inn eigi sér upphaf né
að hann eigi sér ekki
upphaf: Þegar talað
er um alheiminn sem
heild, erum við að
fara út fyrir þau
mörk, sem okkar
venjulega tímahugtak
setur okkur
sementi og sandi, og við getum af-
markað upphaf þess frá öðrum at-
burðum, þ.e. við getum sagt,
hvernig heimurinn var áður en
húsið varð til: Það að verða til er
einmitt að hafa ákveðna afmörkun
í tíma. En hvað merkir það að
segja, að alheimurinn, þ.e. bók-
staílega allt, verði til? Við getum
ekki afmarkað tilurð hans frá öðr-
urn atburðum vegna þess að við
erum einmitt að gera ráð fyrir því
að ekkert hafi gerst áður en hann
varð til. Því virðist það einfaldlega
ekki hafa merkingu að segja að al-
heimurinn verði til eða hafi orðið til
á ákveðnu andartaki.
En hefur hann þá ekki alltaf
verið til, þ.e. ekki átt sér neitt upp-
haf? Hvað felst í þeirri hugmynd,
að alheimurinn eigi sér ekkert
upphaf? Það hlýtur að merkja að
það er alveg sama hversu langt aft-
ur í tímann við „förum“; það er
alltaf einhver atburður í alheimin-
um á undan því. Nú getum við
rnyndað okkur hugntynd um
talnarunu, sem gengur óendanlega
Framh. á næstu síðu.
STUDENTABLAÐIÐ