Fálkinn - 24.02.1939, Blaðsíða 9

Keldur á Rangárvöllum
annað; við skulum kveða um
ástina, um gleðina og hina ei-
lífu Venus.
Allir tóku undir þetla, nema
gamla skáklið, sem mótmælti
og var gramur. Hann sagði að
mótstöðumaður sinn svaraði
sjer ekki, af því að hann gæti
ekki kveðið um svona háfleygt
efni.
Að svo mællu fór Predu að
l<veða og' ávalt með sardínskum
hragarhætti:
Af jiví að [)jer krefjist þess,
svara jeg vður, efnið fellur mjer
ekki í geð, af því það er svo
dapurlegt; jeg vil ekki lmgsa
um dauðann á jæssari nóttu,
nóttu lífs og gleði, og mig skiftir
j)að engu máli, hvort likami
minn rotnar eða lielst óskadd-
aður. Hvað verðum við eftir
dauðann? Ekkert. Það eilt að
líkaminn megi vera heilbrigður
og sterkur, meðan við lifum,
svo að við getum unnið og not-
ið, eiriskis annars óska jeg mjer.
Bóndinn svaraði. Predu sló
altaf á strengi gleði og nautnar
í vísum sínum. Báðir gömlu
bræðurnir og hlindinginn tóku
undir með honum; hóndinn var
að vísu reiður, en i raun og veru
var hann mjög ánægður yfir þyi
að tengdasönur hans skyldi
vera svona gott skáld; hann
mundi áreiðanlega ekki spilla
hinni arfgengu frægð ættarinnar.
Meðan kveðskaparkepnin stóð
yfir hafði verið drukkið allfast
og þegar klukkan var þrjú um
uóttina voru allir orðnir ölvaðir,
aðeins hlindinginn, sem var ván-
ur drykkjumaður og Predu, sem
hafði drukkið í hófi, höfðu ó-
brjálaða skvnsemi.
()g þó var Predu lika ölvaður á
sinn hátt. María Franziska hafði
gefið lionum loforð, sem hafði
fylt hann mesta fögnuði.
Smám samari leið kveðskapur-
inn undir lok og einn á fætur
öðrum sofnaði.
Úti í garðinum galaði haninn.
Þá stóð Predu hljóðlega upp og
gekk út. María Franzíska læddist
niður tröp])iirnar og fleygði sjer
í fangið á honum.
Blindingirin hafði tekið eftir
])ví, að einhver gekk út og liugs-
aði strax með sjer, að jietta væri
Predu, en hann skifti sjer ekk-
ert af því og muldraði í harm
sinn:
Dýrð sje guði i upphæðihn
og friður á jörðu með þeim
n?önnum, sem hann hefir vel-
j)óknun á.
Máninn var hulinn mjúkum
smáskýjum og gegn ilm silfur-
hjarta nóttina kom þeyvindur
með þægilega sjávarlykt og
mollulegan andvara frá fjarlægu
eyðimörkinni.
Jeg skal segja yður frú, að
jeg vildi helst leigja skákmanni
þetta herbergi, sem jeg hefi aflögu.
Hversýegna einmitt skákmanni?
Vegna þess að þeir flytja svo
sjaldan og lmgsa sig altaf vel um
það áður.
Höfðingjar og bændur.
Keldur eru á miðjum Rangárvöll-
um austarlega, milli Eystri-Rangár
og Stokkalækjar nálægt 2(i km.
s. v. frá Heklu, og (i km. n. v. frá
Þríhyrningi. Eigi eru Keldur (K.)
taldar með landnámsjörðum, en hafa
þó bygst fljótt (eftir 900?) úr land-
námi Kols i Sandgili.
Nærtækari skógar lil eldiviðar
og betri lil kolabrenslu, hafa
sennilega laðiið Kol til að byggja
svo ofarlega, 4—5 km. n. a. frá K.
Sonur Kols var Egill i Sandgili, sem
með mörgiim öðrum sal fyrir og
barðist við Gunnar á Hliðarenda. \
dögum Egils, eftir miðja 10. öld er
búið að byggja jörðiha K., en eng-
inn ábúandi þekkist þar á undan
Ingjaliii Höskuldssyni. Þeir sem hafa
lesið Njálu, kannast við atburðina,
er þessi orð eiga við: „Allir komu
óvinir Njáls, nema Ingjaldur á Keld-
um“. Kannasl við bað, að Hróðný
systir Ingjalds (Móðir Höskuklar
Njálssonar, fekk liann til að skerast
úr liði brennu-Flosa, þar sem hann
með liði sínu brendi inni Njál og
syni hans á Bergþórshvoli. Vegna
lengda við Flosa hafði Ingjaldur
unnið honum trúnaðareið til herfar-
ar að Njáli. Eið þann rauf Ingjaldur
nú að hálfu leyti með því að
koma ekki, en þegja ])ó. ()g með því
stofnaði hann vitanlega í hættu lifi
sinu. Sýndi hann með þessu tals-
verða ófyrirleitni, en þó jafnframt
drenglyndi, hugrekki og sáttfýsi.
Keldur hafa verið mikil jörð og
góð, sjerstakiega til beitar, all fram
á vora daga. Búsæld hefir löngum
fylgt jörðinni, og þar hafa búið
margir ágætir höfðingjar og gildir
bændur. Flestir þeirra í sjálfsábúð,
því „bændaeign" hafa K. altaf ver-
ið. Ingjaldur hefir orðið fyrirmynd
allra þektustu bændanna þar, með
þrennu móti:
1. Haft stórbú og fjölmenni, þar
sem liann hafði á að skipa 15 karl-
mönnum . vígfærum.
2. Verið friðsamur, leitt hjá sjer
mannvíg að mestu leyti og hluttöku
í bardögum. Vafalaust fyrirlitið
innibrennu aðfarirnar, og ekki vak-
ið ofrið að fyrra bragði.
3. Sýnt andstæðingum drenglynui,
en ekki látið hlut sinn að óreyndu
ef á liann var léitað, við hvern sem
í hlut átti.
Allir þessir góðu kostir og margir
fleiri, komu að vonuin ríkulegast
fram hjá stærsta Keldnabóndanum
og mesta bændahöfðingja íslands fyr
og síðan: Jóni Loftssyni frá Odda.
Hann var (f. 1124, d. 1197) sonar-
sonur Sæmundar fróða og dóttur-
sonur Magnúsar berfætta, kon. (1093
—1103 í Noregi. Jón var þvi að
jöfnu vaxinn upp úr konungablóði
um marga ættliði, og hinna ágætustu
klerka um 3 ættliði. Konungablóðið
varð þó ríkara í æðum hans og skap
lyndi, alt til æviloka. Og réttilega
hefir liann verið nefndur „Ókrýndi
konungur íslands“. Hann einn sætti
þau mál og ákvarðaði þá úrskurði,
sem tylftir lögrjettumanna og dóm-
ara gátu ekki, eða treystu sjer ekki
til að ráða við. Og hann var hemill,
sem stöðvaði „Staðamálin" langl
fram yfir sina daga. Framar öllum
öðrum íslendingum orkaði hann, að
standa gegn ásælnis ofurvaldi bisk-
upa katólsku kirkjunnar*).
Þegar .1. L. var kominn á sjötugs
aldur, ljet liann af hendi höfuðból
sitl og ættaróðal Oddastað, við Sæ-
mund son sinn. En flutti sjálfur að
Keldum, á eitt af mörgum höfuðbýl-
um sínum, litlu eftir 1190. Þá er
larið að örvast prestablóðið i æðum
Jóns, og klausturhugur. Bærinn á K.
stóð þá fyrir sunnan lækinn á slétt-
unni, en .1. L. ljet byggja kirkju og
klausturhiys mikiff (skála) „fyrir
norðan lækinn“, uppi í brekkubrún-
inni. Og á þeini stað hefir nú bæði
lcirkja og skáli staðið hátt upp i
hálft 8. liundrað ár‘). Er það eini
skálinn sem nú er til á íslandi. Einu
sýnileffu leifarnar af skálabyggingar-
lagi og uppgerð feðra vorra frá fyrri
öldum. En þó vitanlegá aðeins svip
ur hjá sjón, þar sem um aldaraðirn-
ar mun vera búið að minka skálann,
bæði á vídd og hæð, fella úr þiljur
og rúmstæði, og bæta í viðum ljós-
um fyrir rauða, fegurri og þolnari.
Enn er þó eftir talsvert af rauðavið,
með hefluðum fríhendis strykum. Tel
jeg eigi ólíklegt, að þar sjáist enn
,.handaverk“ Jóns Loftssönar. Ef
svo væri, eru slíkir viðir helgidóm-
ur, sem bæði væri synd og skömm
að færa úr stað, því með góðri um-
hirðu geta þeir ennþá enst um marg-
ar aldaraðir. Skálinn er nú með lágu
ioftrisi, tvíarmaður með bæjardyr-
um (3,4x2,3 m.) fram af miðju, alls
um 13 m. á lengd og 3,5 á vídd. En
talið víst að hann hafi verið helm-
*j Um afrek .1. L. má lesa víða í
Sturl., svo og i yngri sögu Þorláks
bisk. helga (Bisk. s. I„ 282—4, 289
—93) og ýmsum fl. stöðum. Einnig
samandregið vlirlit i Sögu Oddast.,
hls. 11—21.
*) Um klaustrið á K„ sjá Árbók
Fornl.fjel. 1909, bls. 32.
ingi lengri að upphafi. (Nánar i S.
Odda, bls. 19).
Jón Loftsson átti með konu sinni
(Halldóru Skeggbrandsd.) son og
dóttur, Sæmund í Odda og Solveigu,
konu Guðmundar gríss á Þingvölí-
um, sem margir geta nú rakið tii
ættir sínar. Utan við hjónabandið
átti Jón líka tvo ágæta syni, Orm á
Breiðabólstað og Pál biskup (1195-
1211) i Skálholti. Móðir þeirra var
Ragnlieiður, systir Þorláks biskups
helga. Fæðing þessara ágætismann .
orsakaði mikln umvöndun Þ. bisk.
og ósamlyndi milli hans og .1. L.
Hann átti líka börn með fleiri kon-
um.
Sæmundur Jónsson í Odda var
mikill höfðingi, en frekur til fjár,
ósæmilega við norska kaupmenn.
Kost átti hann á gjaforði jarlsdóttur
í Orkneyjum, en vildi ekki vinna
það til þess, að sækja og sitja brúð-
kaup sitt út i Orkneyjum. Giftist
hann aldrei, en átti þó með 4 kon-
um 10 börn, sem urðu göfug og öll
voru „fríð og vel ment“.
Sæmundur tók við Keldnabúinu
eftir föður sinn, og setti fyrir það
eina hjákonu sína, Keldna-Valgerði.
Þau voru þremenningar að frænd-
semi, frá Sæm. fróða. Dóttir þeirra
var Solveig, er Sturla Sighvatsson á
Sauðafelli átti. Hann fjell ásamt föð-
ur sínum í Örlygstaðabardaga 1238,
þar sem Gissur, síðar jarl, nídd-
ist á honum helsærðum og önduðum.
Hálfdán Sæmundsson (og „rang-
æskrar konu“) frá Odda, tók við búi
eftir Valgerði, og bjó á K. hátt á 4.
tug ára (d. 1265). Hann var mesti
spektar og friðsemdarmaður. í Sturl-
ungu (11. 80. kap.) er honum lýsl
þannig: „Vildu allir Áverjar hann
helst til höfðingja, en Hálfdán var
óhlutdeilinn ok hélt sér lítt fram um
flesta hluti“. Kona hans var Steihvör
Sighvatsdóttir Sturlusonar (bróður
Snorra og systir fyrnefnds Sturla).
Hún var kvenskörungur svo mikill
og atkvæðarík, að eftir langt þref og
ósamlyndi milli bróður hennar,
Þórðar kakala og aðila í morði
Snorra Sturlusonar m. fl. var hún
ein — með samþykki margra bænda-
höfðingja tekin i gerðardóm með
Sigvarði biskupi. „En þat er þau
yrði eigi ásátl, þat skyldi gera Stein-
vör ein“. Sturl. III. 171. kap.
Þetta eina dæmi um gerðárdóm
eða sáttaúrskurð konu hjer á landi.
fór vel úr hendi, og var stofnað eft-
ir kröfu Þ. kakala. Vildi hann í
tyrstu hafa Hálfdán líka með konu
sinni, en eigi er hans getið við gerð-
ina. Þö litið bæri þarna á Hálfdáni
og hann hverfi í skugga konu sinnar,
má enginn ætla, að liann hafi verið
smámenni éða svo sem í pilsvösum
hennar. Hitt er sönnu nær, að hann
hafi þá og oftar verið ráðgjafi lienn-
ar. Steinvör var stórlynd, ör og orð-
hvöss, en „drengur góður" — eins
og Bergþóra. En Hálfdán hæglátur,
orðfár og vitur eins og Njáll.
Sjest þetta m. a. af því, að litlu áður
i sömu ferð, vildi Þórður kakali fá
liðstyrk hjá þeim hjónum á K„ og
fara svo með litið lið (rúm tvö
hundr.) gegn ofurefli liðs, (nær sex
hundr.), vel vígbúnu heima í Skál-
holti. Þegar Þ. kakali kom þá að
K. „var Hálfdán riðinn ofan i Odda,
en Steinvör var heima“. Hún stefndi
þegar „sáman bóndum öllum á einn
stað, bað þá búna vera að ríða þann
veg sem þeir Þórður og Hálfdan".
En Hálfdán kvað jjetta óráð, vildi
sætt;i flokkana, Þórði til sóma, fór
ekki sjálfur og sendi „bóndum“ orð:
„ok bað þá fara lieim". Og sá úr-
skurður gilti,, þó Þórði og Steinvöru
ljelli stórum illa. Enda fór svo að
sættirnar tókust.
Framhald.
Allt með Islenskum skrpom1 *fi

Keldur á Rangóirvöilum.