Fálkinn - 05.10.1945, Blaðsíða 5

FÁLKINN
5

Einu sinni stóð hér þorpið Lidice. —
Þegar Heydrich, Gestapoi„verndari“ Tékkóslóvakíu var skotinn til
bana af mönnum úr leynistarfseminni, skipaði Hitler svo fyrir, að i
hefndarskyni skyldi þorpið Lidice þurrkað út af yfirborði jarðar. —
Skipuninni var rækilega framfylgt, allar konur þorpsins og börn voru
send í hinar ýmsu fangabúðir; allir karlmenn vor'u skotnir. Þorpið
samanstóð af 100 liúsum og ibúar þess voru nálægt þúsund. Myndin
sýnir, hvernig nú er umhorfs, þar sem þorpið stóð. Hópur erlendra
fregnritara skoðar minnisvarða, sem liefir verið gerður til ævarandi
minningar um þá, sem urðu að þola skelfingarnar í Lidice.
til þess að þurfa ekki að berj-
ast með Austurríkisniönnum,
kúgurum sHnum. Fyrst í stað
var honum tekið með opnum
örmum, en þess varð ekki langt
að bíða að ráðandi menn sæju,
að þessi ungi Kkróati gæti orðið
hættulegur keisaradæminu rúss-
neska. Hann var sendur til Sí-
beríu og var herfangi þar í tvö
ár.
Svo kom bolsjevikabyltingin
og Tito befir síðar sagt frá, bve
undursamlegt augnablik það
bafi verið er byltingamennirnir
opnuðu hlið fangelsisins og
buðu föngunum að koma og
berjast með rauða hernum. Síð-
an barðist Tito í þeim her næst-
um því á öllum þeim vígstöðv-
um, sem barist var gegn zar-
stjórninni og þeim fjórtán er-
lendu þjóðum, sem reyndu að
hnekkja kommúnismanum í
samvinnu við gagnbyltinga-
flokkana rússnesku. í þessari
baráttu fékk Tito þá reynslu
og varð innblásinn þeim frelsis-
anda, sem hann beitti 25 árum
síðar í baráttu þjóðar sinnar
gegn þýsku kúgurunum.
Leynistarfsemin.
Meðán Tito var í Rússlandi
gerðust þau tíðindi heima fyrir,
að Króatía varð hluti af hinu
nýja júgóslavneska ríki. Gekk
Tito í kommúnistaflokkinn. Sá
flokkur liafði verið bannaður i
landinu eftir að hann liafði
unnið glæsilegan sigur við kosn-
ingarnar 1919, er þeir fengu 58
þingsæti af 308. Júgóslavía var
að vísu orðin sjálfstætt ríki, en
hin stór-serbneska klíka kring-
uin Alexander lconung, er náð
bafði völdum, var lítið betri en
gamla stjórnin hafði verið. —
Tito byrjaði þegar að berjast
leynilegri baráttu gegn fascis-
manum og sú barátta lieldur í
rauninni áfram enn. Lögreglan
var alltaf á hælunum á lionum,
og haustið 1928 náði hún í hann.
Hann var handtekinn á verka-
mannaknæpu í Belgrad. En lög-
reglan gat ekki sannað, að hann
befði verið frumkvöðull að ó-
eirðum þeim, sem þá liöfðu ný-
lega verið í borginni, og sem
kommúnistar voru sakaðir um
að liafa valdið, og þessvegna
var aðeins liægt að dæma liann
fyrir það eitt að hann væri
kommúnisti, en það fékk liann
fimm ára tukthús fyrir. 1 fang-
elsinu hélt hann áfram allskon-
ar námi og rannsóknum á þjóð-
félagsmálum af miklu kappi.
Félagar hans smygluðu allskon-
ar bókum og ritlingum til lians.
Þegar Tito slapp aftur úr
fangelsinu árið 1932 var allt
orðið með öðrum svip í Júgó-
slaviu en áður. Versta kreppan
var afstaðin. Tito tók þegar til
óspilltra málanna að koma
skipulagi á „neðanjarðarbreyf-
inguna“ og reyndi jafnframt að
koma á samvinnu meðal allra
andstöðuflokka stjórnarinnar í
Júgóslavíu. Arið 1934 dvaldi
bann í Vín, lifði þar huldu
liöfði og starfaði að áróðri, og
1937 tókst honum að komast
um Sviss og Frakkland til Spán-
ar, en þar tók liann þátt í bar-
áttunni gegn fascismanum og
gekk í alþjóðahersveitina, sem
fræg er orðin. Skáldið Nordahl
Grieg skrifaði mikið um þessa
útlendingahersveit á þeim ár-
um. Tito var þá böfuðsetinn af
lögreglunni og um 15.000 lög-
reglumenn höfðu skipuu um
að ná honínn á sitt vald, dauð-
um eða lifandi. Svo hættuleg-
ur þótti hann þá.
Skærurnar hefjast.
Þegar Þjóðverjar lögðu Júgó-
slavíu undir sig livarf Tito inn
í skógana í fjallahéruðunum
og gerði sér aðalstöðvar á stað
sem heitir Belo-Pole og fór að
skipuleggja skæruherinn. Hinn
5. júni 1941 varð fyrsta skæru-
liðaviðureignin lijá Valjevo, og
nú komst nafn Tito á allra var-
ir. Sumir dáðu liann en aðrir
bötuðu hann.
Tito marskálkur var sann-
færður um það frá upphafi, að
það eitt að frelsa Júgóslavíu
úr liöndum Þjóðverja nægði
alls ekki lil að tryggja framtíð
ríkisins. Hann hefir jafnan tek-
ið því fjarri, að það næði nokk-
urri átt að taka upp gamla
stjórnarfarið i landinu því að
það befði verið hálf-fascistiskt
einræði. I Júgóslavíu eru mörg
þjóðarbrot saman komin. Þess-
vegna taldi hann einu raun-
bæfu leiðina vera j)á, að gera
sambandsríki úr Júgóslavíu,
þar sem hvert þjóðarbrot hefði
sína eigin heimastjórn.
Undir eins á stríðsárunum
fór að votta fyrir þessu fyrir-
komulagi. Þrátt fyrir mörg erf-
ið viðfangsefni — bæði stjórnar
farsleg og þjóðernisleg — er
„breiðfylking“ þjóðarinnar mik-
ið samgrónari þar en t. d. í
Grikklandi. Jafnframt þvi sem
Tito tókst að leysa landsvæð-
in undan oki Þjóðverja, voru
íbúarnir látnir laka við stjórn-
inni sjálfir . Þetta fyrirkomu-
Iag hefir stefnt í þá átt,
að nú er í rauninni algerlega
nýtt ríki að rísa upp í Júgó-
slavíu.
Sambandsstjórnin, sem nefn-
ist Avnok, hefir framkvæmda-
vald ríkisins í heild, en hver
þjóðflokkur fyrir sig — Króatía,
Serbía, Slóvenía, Montenegro,
Bosnía og Makedonía — hef-
ir sína heimastjórn og þing. —
Hornsteinarnir undir því eru
þorparáðin, sem bændurnir
kusu sér sjálfir, eftir að Þjóð-
verjar voru hraktir á burt og
quislingarnir handteknir.
Breskur liðsforingi spurði eitt
sinn júgóslavneskan bónda að
því hversvegna liann styddi
skæruhersveitir Titos, og fékk.
þetta svar:
„Þeir eru þeir einu sem ekki
skipa héraðsstjóra, borgarstjóra
og skattstjóra þegar þeir leggja
undir sig bæ. Þeir segja okkur
að kjósa þessa menn sjálfir.
Fyrst í stað triiðum við því
ekki að þeim væri alvara, en
svo sáum við bráðum að þetta
var satt. Þessvegna, sjáið þér,
erum við með skærusveitunum,
á sama bátt og við erum með
sjálfum okkur.“
Með því að gefa þorpsráðinu
vald í eigin málum liefir Tito
blásið uýju lífi í hið gamla
skipulag, sem landsbúar liafa
reynt að halda í síðan þeir
voru undir stjórn Austurríkis
og Tyrklands, en sem stjórnin
í Belgrad bældi niður á árun-
um milli styrjaldanna. Með því
að veita bæjunum sjálfstjórn
hefir verið lagður grundvöllur
að lýðræðinu um allt landið.
Stefnan í Júgóslavíu hvílir
því nú á tveimur hornsteinum
lýðræðis: Annarsvegar á þorpa-
og héraðaráðunum og binsveg-
ar á sambandsstjórn hinna
ýmsu þjóðarbrota.
Stórhuga áform.
Með þessari endurskipun
stjórnarfvrirkomulagsins vill
Tito ekki aðeins koma málefn-
um Júgóslavíu sjálfrar á heil-
brigðan grundvöll, beldur líka
auka veg ríkisins og álirif þess
út á við. Hann vill sameina all-
ar suðurslavnesku þjóðirnar á
Balkanskaga, og ef það tekst
liverfa landamærin að Albaniu
og Búlgaríu. Og -vegna þess að
Makedonía er innan júgóslavn-
eska sambandsiris, getur það
orðið sterkasta herveldið á Bal-
kan, og mun geta ráðið við á-
rásarmenn hvaðan sem þeir
kynnu að koma.
Ef Tito tekst þetta er minni
hætta á því en áður var, að
Balkan verði framvegis notað
sem lieræfingavöllur eða til-
raunastöð af slórveldunum.
„Það verður seint fullskýrt, hví-
lík áhrif íslendingasögurnar hafa haft
á kristni og kirkjulíf hér á landi.
Gamla testamentið hefir löngum átt
I>ar skæðan keppinaut. Saga ísraels-
manna, hefir aldrei verið ein um að
fá Islendingum umhugsunarefni. —
Kristinna áhrifa kennir i Eddukvæð-
unum, en kristnin hefir einnig ver-
ið edduborin hér á landi fram á
þennan dag. íslendingasögurnar hafa
átt mikinn þátt í að vernda þjóðina
fyrir kreddum og ofstæki. Þær hafa
ásamt guðsspjöllunum varðveitt heil-
brigða skynsemi. Það er mikill skyld-
leiki með hinni látlausu og þó stór-
felldu frásögn Islendingasagnanna og
guðspjallanna."
Þessi ummæli viðhafði ritið „Kver
og kirkja“ (bls. 184) um alþýðuút-
gáfu Sigurðar Kristjánssonar af ís-
lendingasögunum.