Fálkinn - 05.12.1947, Blaðsíða 4

4
F Á L K I N N
Vanþakklætið eitt félck Sv'einn
Pálsson að launum fyrir ævi-
starf sitt, og hjá kynslóðunum,
sem á eftir komu, lá þessi
merkilegi maður í þagnargildi.
Það er loks nú, að Snælandsút-
gáfan hefir bætt fyrir vanrækslu
annarra með því að gefa út eink-
ar vandaða útgáfu af dagbókum
Sveins, sem segja frá ferðum
um jökla, Skaftáreldunum lýs-
ingum Gullbringu- og Hegra-
nessýslu og lýsingum af ferð-
um lians til Fiskivatna og til
Geysis og Heklu. Allur sá mikli
fróðleikur, sem hér er saman
kominn, hefir verið grafinn,
enda var handritið á dönsku.
En Sveinn var iðirin maður
og liélt itarlegar dagbækur,
enda er ritið um 800 blaðsíður
í stóru fjórðungsbroti. Þýðing-
una hafa annast þrír náttúru-
fræðingar, þeir Jón Eyþórson,
Pálmi Hanesson og Steindór
Steindórsson, en Jón annast um
útgáfuna á einkar haganlegan
liált, ritað með henni formála
og æviágrip Sveins og skrifað
mngangsvfirlit og skýringar með
hverjum kafla fyrir sig.
Um Svein hefir verið minna
skrifað en hann skrifaði um
aðra. Þorvaldur Thoroddsen
Sveinn að l)jargast af upp á
eigin spýtur. Það varð Vigfús
Thorarensen sýslumaður á Hlíð-
arenda, sem best reyndist Sveini
á þeim árum, sem hann lielgaði
náttúruvísindum, og ef Vigfús-
ar hefði ekki notið við mundi
starf Sveins eflaust liafa orðið
miklu minna en raun har vitni.
Þeir voru svilar Vigfús og'
Sveinn, tengdasynir Bjarna
Pálsonar landlæknis, en hann
var giftur dóttur Skúla landfó-
geta.
Rannsóknarstarf Sveins liefst
á áliðnu sumri 1791, undir eins
og' liann kemur frá Kaup-
mannahöfn. Það sumar ferðast
liann þó ekki nema um Kjós-
arsýslu, Borgarfjörð og Mýrar
en hefir vetursetu i Viðey, hjá
Skúla fógeta. En dagbók hans
hefst með því að hann fer frá
Kaupmannaliöfn, og hyrjar hann
með þvi að telja upp tæki þau,
sem hann hefir með sér til
lannsóknanna, loftvog, hita-
mæli, fiskikörfu og klaufham-
ar. Han skrifar daglega veð-
uratliuganir sínar, gerir mán-
aðaryfirlit um aflahrögð, skoð-
ar einkennileg sjávardýr, sem
liann fréttir um, atlmgar gróð-
ur og fuglalíf og þennan fyrsta
- SVEI N N PÁLSSON -
NÁTTÚ RUFRÆÐI NGU R
Þegar litið er ú hin ytri kjör sumra þeirra, sem starfað
hafa að vísindarannsóknum hér ú landi, gegnir furðu
að þeim skuli hafa orðið nokkuð úgengt. Einn þessara
manna var Sveinn Púlsson, sem var mesti íslenskur
núttúrufrœðingur sinna tima og starfaði að núttúru-
fræðirannsóknum og lækningum alla ævi, milli þess að
að hann vann baki brotnu sem bóndi eða stundaði sjó.
skrifaði ílarlegt yfirlit um ævi
lians og slarf í Landfræðisögu
sinni, en þá er eiginlega allt
talið. Hinsvegar eigum við
Sveini að þakka Ævisögu
Bjarna Pálssonar landlæknis,
Jóns Eiríkssonar konferensráðs
og Gísla Þórarinssonar prófasts
og' sjálfsævisögu hans, auk alls
þess, sem hann hefir skrifað um
náttúrufræði. Þegar litið er á
hin erfiðu lífskjör, sem liann
átti jafnan við að húa, gegnir
það furðu hve afkastamikill rit-
höfundur hann varð.
Svein var Skagfirðingur fædd-
ur að Steinsstöðum 25. apríl
17(52. Faðir hans, sem var stú-
dent frá Hólaskóla,, var silfur-
smiður og hafði farið víða áður
en hann kvæntist heimasætunni
á Steinsstöðum og tók við búi
þar. Komust sex barna þeirra
upp, 5 bræður, ein systii', en
Sveinn einn var sellur til
mennta. Fór hann í Hólaskóla,
til meistara Hálfdáns, 15 ára
gamall og útskrifaðist þaðan
tvítugur, 1782. Efnaliagur for-
eldranna virðist hafa verið
þröngur því að næsta vetur fór
Sveinn til sjóróðra suður í
Njarðvíkur til að létta undir
með foreldrum sínum. En vor-
ið eftir falar landlæknir í Nesi
Svein fyrir nemanda, og'.varð
það úr að hann fór þangað og
var þar venjulegan námstíma,
til vorsins 1789. En að því loknu
sigldi hann til Kaupmannahafn-
ar til frekara náms.
Það var enn læknisfræðin,
scm hafði hug Sveins óskiptan.
En 1789 var slofnað í Kaup-
mannahöfn Det Naturhistoriske
Selskab og efndi félag þetta lil
fyrirlestra um náttúrufræði og
Imgðist stvðja fræðirannsóknir
í þeim efnum. Þetta freistaði
Sveins og olli þvi, að hann tók
aldrei embættisprófið i lælcnis-
fræði, sem hefði o])iiað honum
leið að landlæknisembættinu á
Islandi. I staðinn tók Iiann próf
i náttúrufræði, vorið 1791, og
sigldi að því loknu heim með
loforð um styrk frá náttúru-
fræðifélaginu, til vísindarann-
sókna á íslandi. Fyrir íslensk
náttúruvísindi var Jictta mikill
ávinningur, en fyrir Svein þýddi
það erfiða baráttu við ævilangl
basl og vanþakklæti, því að fé-
lagið sem hann hyggði afkomú-
von sina á reyndist horium síð-
ur en svo vel. Það hætti að
borga honum ferðastyrkinn eft-
ir fjögur ár, og ef.tir það varð
vetur sinn skrifar hann lýsingu
Gullbringusýslu.
Sumarið 1792 fer liann Kalda-
dalsleið norður í land og verð-
ur fyrstur manna til að ganga
á Skjaldbreið, svo vitað sé. Þar
var liann 8. ágúst. Fór norður
að Húsafelli og dvaldist þrjá
daga hjá séra Snorra. „Eg hafði
mikla ánægju af að ræða við
liinn ágæta öldung, séra Snorra
Björnsson á Húsafelli. Ilann er
af alþýðu manna talinn ramm-
göldróttur, og trúa menn því,
að liann geti vakið upp drauga,
látið kölska sjálfan þjóna sér
g. fl. þessháttar. Orðrómur
þessi liefir skapast af því, að
sira Snorri er óvanalega vel
að sér i eðlisfræði, landafræði
og sögu,“ segir Sveinn. Arnar-
vatnsheiði og vötnin þar at-
hugar Sveinn vel í þessari ferð.
Sumarið 1793 ferðast Sveinn
víðsvegar um Suðurland og alla
leið austur í Hornafjörð, en um
veturinn liafði hann selið í Við-
ey og skrifað lýsingu Skaga-
fjarðarsýslu. Fyrri hluta sum-
arsins fór liann hina neðri leið
um Eyrarbakka austur að Hlið-